२३-३२ आनन्द-वल्ली ब्रह्मविद् आप्नोति

भी॒षाऽस्मा॒द् वातः॑ पवते
भी॒षोदे॑ति॒ सूर्यः॑ ।
भीषाऽस्माद् अग्नि॑श् चेन्द्र॒श् च,
मृत्युर् धावति पञ्च॑मः

भीषाऽस्मात् इति । अग्नीन्द्रसूर्यप्रमुखाः सर्वेऽपि देवप्रवराः परमात्मशासनातिवृत्तौ किं भविष्यतीति भीत्या स्वस्वकर्मसु जागरूका भवन्ति । अतश्च ब्रह्मव्यतिरिक्तं कृत्स्नमपि पदं दुःखोदर्कत्वात् अनर्थरूपमेव । अतश्च तादृशपदकामनया मननविच्छेदस्य अत्यन्तभयावहत्वात् ‘ततोपि न भयं किञ्चिदस्ति इत्यर्थः ॥

भी॒षाऽस्मा॒द् वातः॑ पवते
भी॒षोदे॑ति॒ सूर्यः॑ ।
भीषाऽस्माद् अग्नि॑श् चेन्द्र॒श् च,
मृत्युर् धावति पञ्च॑म

इ॒ति ।

इ॒ति ।

सैषाऽऽनन्दस्य मीमाँ॑सा भ॒वति ।

एवं ब्रह्मवेदनस्य जगत्कारणत्वतदौपयिकसार्वज्यादिगुणविशिष्टविषयकत्वम् अविच्छिन्नत्वं च विधाय प्राप्यस्याऽऽनन्दमयस्य ब्रह्मणः आनन्दमयशब्दप्रवृत्तिनिमित्तम् आनन्दप्राचुर्यं दर्शयति - सैषा इति । वक्ष्यमाणानन्दविषयकविचारो भवतीत्यर्थः ।

सैषाऽऽनन्दस्य मीमाँ॑सा भ॒वति ।

युवा स्यात्।
साधु यु॑वा ऽद्ध्या॒यकः - आशिष्ठो दृढिष्ठो॑ बलि॒ष्ठः ।
तस्येयं पृथिवी सर्वा वित्तस्य॑ पूर्णा॒ स्यात् ।
स एको मानुष॑ आन॒न्दः ।

युवा इत्यादि । अत्र व्यासार्यैः, साधु युवाध्यायकः साधु यथाविधि, सम्यक् संप्रदायसिद्धतया, स्वरवर्णादिभ्रंशरहितं वा । युवशब्देन प्रत्यग्रत्वं विवक्षितम् । अविस्मरणात् नित्यं नवं यथा भवति, तथाऽध्ययनवान् इत्यर्थः । यद्वा - स्वसमयवस्कानां सर्वेषामध्यायिकः अध्यापकः । तदधिकज्ञानः’ इत्यर्थः ।
आशिष्ठः - आशुतरक्रियः । यद्वा अशनक्षमः, अरोगः इत्यर्थः । यद्वा - आशीर्वादविषयभूतः । सर्वानुरञ्जकः इत्यर्थः । सर्वान् देवान् नमस्यन्ति इतिवन बलिष्ठः - मनोबलवान् । द्रढिष्ठः इति शारीरबलस्य उक्तत्वात् । यद्वा - द्रविष्ठः - दृढतरः न तु अव्यवस्थितस्वभावः इत्यर्थः । बलिष्ठः शारीरमानस सर्वविधबलवान् वित्तस्य पूर्णा - वित्तेन पूर्णा । पूरणगुणसुहितार्थ…… (पा.सू.२-२-११) इति षष्टया अनुज्ञानात् ।

एवं गुणसमुदायं ‘विभूति पौष्कल्यं च उक्त्वा,
स एको मानुष आनन्द इति श्रुत्या स्वरसतः तस्यैव आनन्दत्वम् उक्तम् ।
न च ज्ञान-भिन्नस्य गुण-विभूत्यादे कथम् आनन्दत्वम् इति शंक्यम् ।
अनुकूलत्वं हि आनन्दत्वम् । तञ्च स्वतः एव। इष्टत्वम् । तञ्च गुणविभूत्योः अपि सम्भवति । तद्विषयज्ञानस्यापि अनुकूलत्वं विषयानुकूलत्वप्रयुक्तमेव इति अन्वयव्यतिरेकसिद्धम् । अतः श्रुतिस्वारस्यात् गुणविभूत्यादेः। आनन्दत्वम् ।

युवा स्यात्।
साधु यु॑वा ऽद्ध्या॒यकः - आशिष्ठो दृढिष्ठो॑ बलि॒ष्ठः ।
तस्येयं पृथिवी सर्वा वित्तस्य॑ पूर्णा॒ स्यात् ।
स एको मानुष॑ आन॒न्दः ।

ते ये शतं मानुषा॑ आन॒न्दाः । स एको मनुष्यगन्धर्वाणा॑म् आन॒न्दः - श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

श्रोत्रियः - ब्रह्मनिष्ठः ।
अकामहतः - समस्तसांसारिकभोगानुपहतः ।
अतः मुक्तः उच्यते इत्युक्तम् ।
एवञ्च युवत्व-दृढगात्रत्व-सौन्दर्य-ज्ञानबलैश्वर्यादयः सम्भूय यत्र भवन्ति स एको मानुष आनन्दः ।
अकामहतश्रोत्रियस्य मुक्तस्यापि सः आनन्दोऽस्ति ।
मुक्तस्य सर्वानन्दानुभवशलित्वात्
तत्र मानुषानन्दस्य अन्तर्गतत्वात् इति भावः ।
ते ये शतम् इति ।
ये मनुष्या एव सन्तः
कर्मविशेषेण विद्याविशेषेण वा
अन्तर्धानादिशक्तत्य्-उपेततया गन्धर्वत्वं प्राप्ताः,
ते मनुष्यगन्धर्वाः ।

ते ये शतं मानुषा॑ आन॒न्दाः । स एको मनुष्यगन्धर्वाणा॑म् आन॒न्दः - श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

ते ये शतं मनुष्यगन्धर्वाणा॑म् आन॒न्दाः - स एको देवगन्धर्वाणा॑म् आन॒न्दः - श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

अन्तरिक्षलोकवासिनः देवगन्धर्वाः ।

ते ये शतं मनुष्यगन्धर्वाणा॑म् आन॒न्दाः - स एको देवगन्धर्वाणा॑म् आन॒न्दः - श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

ते ये शतन् देवगन्धर्वाणा॑म् आन॒न्दाः - स एकः पितृणाञ् चिर-लोक-लोकाना॑म् आन॒न्दः - श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

चिरकालस्थायी लोकः चिरलोकः । चिरलोको लोको येषांते चिरलोकलोकाः पितरः ।

ते ये शतन् देवगन्धर्वाणा॑म् आन॒न्दाः - स एकः पितृणाञ् चिर-लोक-लोकाना॑म् आन॒न्दः - श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

ते ये शतं पितृणाञ् चिरलोकलोकाना॑म् आन॒न्दाः - स एक आजान+++(=देवलोक)+++-जानान् देवाना॑म् आन॒न्दः - श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

आजानः - देवलोकः तत्र जाताः आजानजाः । स्मार्तकर्मविशेषतो देवस्थानेषु जाता इत्यर्थः ।

ते ये शतं पितृणाञ् चिरलोकलोकाना॑म् आन॒न्दाः - स एक आजानजानान् देवाना॑म् आन॒न्दः - श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

ते ये शतमाजानजानान् देवाना॑म् आन॒न्दाः - स एकः कर्मदेवानान् देवाना॑म् आन॒न्दः ।
ये कर्मणा देवान् अ॑पिय॒न्ति । श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

अग्निहोत्रादिकर्मणा अग्नीन्द्रादिसायुज्यं प्राप्ताः कर्मदेवाः ।

ते ये शतमाजानजानान् देवाना॑म् आन॒न्दाः - स एकः कर्मदेवानान् देवाना॑म् आन॒न्दः ।
ये कर्मणा देवान् अ॑पिय॒न्ति । श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

ते ये शतङ्कर्मदेवानान्देवाना॑मान॒न्दाः - स एको देवाना॑म् आन॒न्दः - श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

देवास्तु वसुरुद्रादयः त्रयस्त्रिंशत् हविर्भुजः ।

ते ये शतङ्कर्मदेवानान्देवाना॑मान॒न्दाः - स एको देवाना॑म् आन॒न्दः - श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

ते ये शतन् देवाना॑म् आन॒न्दाः - स एक इन्द्र॑स्यान॒न्दः - श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

इन्द्रबृहस्पती प्रसिद्धौ ।

ते ये शतन् देवाना॑म् आन॒न्दाः - स एक इन्द्र॑स्यान॒न्दः - श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

ते ये शतम् इन्द्र॑स्यान॒न्दाः - स एको बृहस्पते॑र् आन॒न्दः - श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

ते ये शतम् इन्द्र॑स्यान॒न्दाः - स एको बृहस्पते॑र् आन॒न्दः - श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

ते ये शतं बृहस्पते॑र् आन॒न्दाः - स एकः प्रजापते॑र् आन॒न्दः - श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

प्रजापतिः चतुर्मुखः; न तु दक्षादयः, एकवचनश्रवणात् ।

ते ये शतं बृहस्पते॑र् आन॒न्दाः - स एकः प्रजापते॑र् आन॒न्दः - श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

ते ये शतं प्रजापते॑र् आन॒न्दाः - स एको ब्रह्मण॑ आन॒न्दः - श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

ते ये शतं प्रजापतेः इति ।
अत्र ब्रह्मशब्दः, ब्रह्मविद् आप्नोति परम्
इति प्रकृत-ब्रह्म-परः ।
न च

ब्रह्मानन्दस्य “ते ये शतम्”
इति परिच्छिन्नत्वं कथम् ?

इति शंक्यम् - क्षणार्धेन बहूनि योजनानि गच्छति रवौ,
“इषुवद् गच्छति सविता” इति इषुसाम्यप्रतिपादकवचनस्य गतिमान्यनिवृत्तिपरत्ववत् ।
“ते ये शतम्” इति वाक्यस्यापि चतुर्मुखानन्दान्यूनानधिकत्व परत्वाभावात् ।

ते ये शतं प्रजापते॑र् आन॒न्दाः - स एको ब्रह्मण॑ आन॒न्दः - श्रोत्रियस्य चाकाम॑हत॒स्य ।

स यश् चा॑यं पु॒रुषे, यश् चासा॑व् आदि॒त्ये - स एकः॑ ।

एवंभूत-आनन्दमयः यो वेद निहितं गुहायाम् इति हृदयगुहानिहितत्वेन उपास्यमानः ।
कीदृशविग्रहविशेष विशिष्टः को वा देवताविशेषः? इत्याकाङ्क्षायाम् आह - स यश्चायम् इति ।
य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरषो दृश्यते हिरण्यश्मश्रुर्हिरण्यकेशः आप्रणखात् सर्व एव सुवर्णः, तस्य यथा कप्यासं पुण्डरीकमेवमक्षिणी ।

तस्योदिति नाम (छां.उ.१-६-६) इति आदित्य मण्डलान्तर्वी कमनीयविग्रहयुक्तो यः पुण्डरीकाक्षः, स एव हदयगुहावर्ती विज्ञानमयादन्तरः । ततश्च पुण्डरीकाक्षत्वादिविग्रहोपेतो नारायण एव इत्यर्थः । ततश्च तादृशविग्रहविशिष्टत्वेन हृदयगुहावर्तिनो भगवतो ध्यानं कर्तव्यमिति फलितार्थः । ।

अत्र सञ्च त्यञ्चभवत् इति चिदचिच्छरीरकत्वेन अनुसन्धानम् उक्तम् ।
सत्यं ज्ञानम् इति स्वरूपेण अनुसन्धानम् उक्तम् ।
तच्च स्वरूपेण अनुसन्धानम् आदित्यमण्डलान्तर्वति पुण्डरीकाक्षत्व विशिष्टतया च उक्तं भवति ।
जीवमुख्यप्राणलिङ्गान्नेति चेन्नोपासात्रैविध्यात् (ब्र.सू.१-१-३२) इति सूत्रे भगवता भाष्यकृता तदिदं त्रिविधं ब्रह्मानुसन्धान प्रकरणान्तरेषु अपि आश्रितम् । सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म इत्यादिषु स्वरूपेण अनुसन्धानम् । तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् । तदनुप्रविश्य सञ्च त्यञ्चाभवत् इति भोक्तृशरीरकतया भोग्यभोगोपकरणशरीरकतया च अनुसन्धानम् इत्युक्तम् ।

स यश् चा॑यं पु॒रुषे, यश् चासा॑व् आदि॒त्ये - स एकः॑ ।

स य॑ एवव्ँ॒ वित्, अस्माल् लो॑कात् प्रे॒त्य,
एतम् अन्नमयमात्मानम् उप॑सङ्क्रा॒मति,
एतं प्राणमयम् आत्मानम् उप॑सङ्क्रा॒मति,
एतम् मनोमयम् आत्मानम् उप॑सङ्क्रा॒मति,
एतं विज्ञानमयम् आत्मानम् उप॑सङ्क्रा॒मति,
एतम् आनन्दमयम् आत्मानम् उप॑सङ्क्रा॒मति ।

एवमस्य प्राप्यत्वोपयुक्तम् उक्त्वा, उताहो विद्वानमुं लोकम् इत्यादिना उपक्षिप्तानां प्रश्नानामुत्तरमाह - स य एवम् इति । अत्र स य एवंवित् अस्मात् लोकात् प्रेत्य इत्यनेन सर्वेषां ब्रह्मविदामर्चिरादिमार्गः उक्तो भवति । आनन्दमयमात्मानमुपसङ्क्रामति इति मुक्तिदशायां जीवब्रह्मणोः उपास्योपासकयोः भोग्यभोक्तृभावप्रतिपादनात् मुक्तौ ब्रह्मणा ऐक्यपक्षो निरस्तो भवति । एतमन्नमयं इत्यादिषु पञ्चस्वपि पर्यायेषु एतच्छब्दः परमात्मपरः । अन्नमय-प्राणमय-मनोमय विज्ञानमयशब्दाः तच्छरीरकपरमात्मपराः । अत्र व्यासार्यैः, सर्वोऽपि विद्वान् अस्माल्लोकात् प्रेत्य अन्नमयादिसमष्टिव्यष्टि भूतिकं निरतिशयानन्दं परमात्मानं भोग्यभूतं भोक्ता सन् अनुभवति इति प्रश्नोत्तरम् उक्तं भवति इत्युक्तम् । अभयं प्रतिष्ठां विन्दते ।

स य॑ एवव्ँ॒ वित्, अस्माल् लो॑कात् प्रे॒त्य,
एतम् अन्नमयमात्मानम् उप॑सङ्क्रा॒मति,
एतं प्राणमयम् आत्मानम् उप॑सङ्क्रा॒मति,
एतम् मनोमयम् आत्मानम् उप॑सङ्क्रा॒मति,
एतं विज्ञानमयम् आत्मानम् उप॑सङ्क्रा॒मति,
एतम् आनन्दमयम् आत्मानम् उप॑सङ्क्रा॒मति ।

तदप्येष श्लो॑को भ॒वति - (31)

अथ सोऽभयं गतो भवति इत्युक्तार्थे साक्षित्वेन श्लोकं पठति तदपि इति ॥

तदप्येष श्लो॑को भ॒वति - (31)

यतो॒ वाचो॒ निव॑र्तन्ते
अ-प्रा॑प्य॒ मन॑सा स॒ह ।
आनन्दं ब्रह्म॑णो वि॒द्वान्
न बिभेति कुत॑श्चन ।

• इ॒ति।

यतो वाचः इति । वाङ्मनसी आनन्दस्य इयत्तालक्षणं पारं गन्तुं प्रवृत्ते। तदप्राप्यैव निवृत्ते भवतः । तादृशाऽऽनन्दगुणकब्रह्मोपासनेन सर्वक्लेशभयात्यन्तिकनिवृत्तिः भवति इत्यर्थः ।

यतो॒ वाचो॒ निव॑र्तन्ते
अप्रा॑प्य॒ मन॑सा स॒ह ।
आनन्दं ब्रह्म॑णो वि॒द्वान्
न बिभेति कुत॑श्चने॒ति ।

एतँ ह वाव॑ न त॒पति - “किम् अहँ साधु॑ नाक॒रवम्? किम् अहं पापम् अकर॑वम्” इ॒ति ।

तदेव उपपादयति । एतम् इति । स्वर्गादिहेतुभूतं सुकृतं न अकार्षम् । नरकादिहेतुभूतं दुष्कृतम् अकार्षम् इति ईदृशी चिन्ता एतं ब्रह्मविदं न बाधते । स्वर्गादिलोकेषु इच्छायाः अभावात् । ब्रह्मज्ञानाग्निदग्धपापतया नरकादिभयस्यापि अभावात् ।

एतँ ह वाव॑ न त॒पति - “किम् अहँ साधु॑ नाक॒रवम्? किम् अहं पापम् अकर॑वम्” इ॒ति ।

स य एवव्ँ विद्वान्
एते आत्मा॑नँ स्पृ॒णुते+++(=रक्षति)+++।
उ॒भे ह्य् ए॑वैष॒ एते आत्मा॑नँ स्पृ॒णुते ।

एतादृशं ब्रह्मविद्या-प्रयुक्तमाहात्म्यम् अपि ध्येयम् इत्य् आह - स यः इति ।
एते - एताभ्यां पुण्यपापाभ्याम् आत्मानं स्पृणुते - रक्षति इत्यर्थः ।
पुण्य-पाप-फलानुभवो नास्तीति उक्तं भवति ।
उभे इति । पुनर्वचनं पुण्यपाप-विधूनन-सातत्यतात्पर्यद्योतनाय, अनुवाकसमाप्तिद्योतनाय च ।

स य एवव्ँ विद्वान्
एते आत्मा॑नँ स्पृ॒णुते -
उ॒भे ह्य् ए॑वैष॒ एते आत्मा॑नँ स्पृ॒णुते ।

य ए॒वव्ँ वेद॑ । इत्यु॑प॒निष॑त् । (32)

इत्युपनिषत् इति । इत्थं परम-रहस्य-रूपोपदेश-योग्यायैव वक्तव्यम् इति भावः ।+++(5)+++

य ए॒वव्ँ वेद॑ । इत्यु॑प॒निष॑त् । (32)