+०१-२२ सांहितोपनिषत् शिक्षा-वल्ली

प्रवेशः

शिक्षा

शीक्षाव्ँ व्या॑ख्यास्या॒मः ।
वर्णः॒ स्वरः ।
मात्रा॒ बलम् ।
साम॑ सन्ता॒नः ।
इत्युक्तश् शी॑क्षाद्ध्या॒यः ॥ (2)

संहितोपनिषत्

स॒ह नौ॒ यशः ।
स॒ह नौ ब्र॑ह्मव॒र्चसम् ।
अथातस् सँहिताया उपनिषदव्ँ व्या॑ख्यास्या॒मः,
पञ्चस्व् अधिक॑रणे॒षु - अधिलोकम् अधिज्यौतिषम् अधिविद्यम् अधिप्रज॑म् अद्ध्या॒त्मम् ।
ता महासँहिता इ॑त्य् आच॒क्षते ।

अथा॑धिलो॒कम् ।
पृथिवी पू॑र्वरू॒पम् । द्यौरुत्त॑ररू॒पम् । आका॑शस्स॒न्धिः । वायु॑स्सन्धा॒नम् ।
इत्य॑धिलो॒कम् ।

अथा॑धिज्यौ॒तिषम् ।
अग्निः पू॑र्वरू॒पम् । आदित्य उत्त॑ररू॒पम् । आ॑पस्स॒न्धिः । वैद्युत॑स् सन्धा॒नम् ।
इत्य॑धिज्यौ॒तिषम् ।

अथा॑धिवि॒द्यम् ।
आचार्यः पू॑र्वरू॒पम् । अन्तेवास्य् उत्त॑ररू॒पम् । वि॑द्या स॒न्धिः । प्रवचनँ॑ सन्धा॒नम् ।
इत्य॑धिवि॒द्यम् ।

अथाधि॒प्रजम् ।
माता पू॑र्वरू॒पम् । पितोत्त॑ररू॒पम् । प्र॑जा स॒न्धिः । प्रजननँ॑ सन्धा॒नम् ।
इत्यधि॒प्रजम् । (5)

अथाद्ध्या॒त्मम् ।
अधराहनुः पू॑र्वरू॒पम् । उत्तराहनुर् उत्त॑ररू॒पम् । वाक् स॒न्धिः । जिह्वा॑ सन्धा॒नम् ।
इत्यद्ध्या॒त्मम् ।

इतीमा म॑हासँ॒हिताः ।
य एवम् एता महासँहिता व्याख्या॑ता वे॒द, सन्धीयते प्रज॑या प॒शुभिः,, ब्रह्मवर्चसेनान्नाद्येन सुवर्ग्येण॑ लोके॒न ॥ (6)

प्रकीर्णम्

आ मा॑ यन्तु ब्रह्मचा॒रिण॒स् स्वाहा॑ ।
यशो॒ जने॑ ऽसानि॒+++(??)+++ स्वाहा॑ ।
श्रेया॒न् वस्य॑सो ऽसानि॒ स्वाहा॑ ।
तन्त्वा॑ भग॒ प्रवि॑शानि॒ स्वाहा॑ ।
स मा॑ भग॒ प्रवि॑श॒ स्वाहा॑ ।
तस्मि॑न्त् स॒हस्र॑शाखे, निभ॑गा॒हन् त्वयि॑ मृजे॒ स्वाहा॑ ।

यथापः॒ प्रव॑ता॒ यन्ति॑,
यथा॒ मासा॑ अहर्ज॒रम् ।
ए॒वं मां ब्र॑ह्मचा॒रिणः॑,
धात॒र् आय॑न्तु स॒र्वत॒स्
स्वाहा॑ ।

प्र॒ति॒वे॒शो॑सि॒, प्र मा॑ भाहि॒, प्र मा॑ पद्यस्व ॥

व्याहृतिभावः

सायण-टीका ऽत्र ।

भूर् भुव॒स् सुव॒र् इति॒ वा ए॒तास् ति॒स्रो व्याहृ॑तयः ।
तासा॑म् उ ह स्मै॒ताञ् च॑तु॒र्थीम् माहा॑चमस्यः॒ प्रवे॑दयते । मह॒ इति॑ । तद्ब्रह्म॑ । स आ॒त्मा । अङ्गा॑न्य॒न्या दे॒वताः॑ ।

लोकाः

भूर् इति॒ वा अ॒यल्ँ लो॒कः । भुव॒ इत्य॒न्तरि॑क्षम् । सुव॒रित्य॒सौ लो॒कः ।
मह॒ इत्या॑दि॒त्यः । आ॒दि॒त्येन॒ वाव सर्वे॑ लो॒का मही॑यन्ते ।

ज्योतींषि

भूरिति॒ वा अ॒ग्निः । भुव॒ इति॑ वा॒युः । सुव॒र् इत्य् आ॑दि॒त्यः । मह॒ इति॑ च॒न्द्रमाः॑ ।
च॒न्द्रम॑सा॒ वाव सर्वा॑णि॒ ज्योतीँ॑षि॒ मही॑यन्ते ।

वेदाः

भूर् इति॒ वा ऋचः॑ । भुव॒ इति॒ सामा॑नि । सुव॒र् इति॒ यजूँ॑षि । मह॒ इति॒ ब्रह्म॑+++(=ॐकारः)+++ ।
ब्रह्म॑णा॒ वाव सर्वे॑ वे॒दा मही॑यन्ते ।

प्राणाः

भूर् इति॒ वै प्रा॒णः । भुव॒ इत्य् अ॑पा॒नः । सुव॒र् इति॑ व्या॒नः । मह॒ इत्य् अन्न॑म् ।
अन्ने॑न॒ वाव सर्वे॑ प्रा॒णा मही॑यन्ते ।

फलश्रुतिः

ता वा ए॒ताश् च॑तस्रश् चतु॒र्धा, चत॑स्रश् चतस्रो॒ व्याहृ॑तयः ।
ता यो वेद॑ । स वे॑द॒ ब्रह्म॑ । सर्वे॑ऽस्मै दे॒वा ब॒लिमाव॑हन्ति ॥ (11)

पुरुषस्थानम्

स य ए॒षो॑ऽन्तर्-हृ॑दय आका॒शः, तस्मि॑न्न् अ॒यं पुरु॑षो मनो॒मयः॑ ।
अमृ॑तो हिर॒ण्मयः॑,, अन्त॑रेण॒ तालु॑के ।
य ए॒ष स्तन॑ इवाव॒लम्ब॑ते, से॑न्द्रयो॒निः ।
यत्रा॒सौ के॑शा॒न्तो वि॒वर्त॑ते, व्य॒पोह्य॑ शीर्षकपा॒ले।

भूर् इत्य् अ॒ग्नौ प्रति॑तिष्ठति । भुव॒ इति॑ वा॒यौ । सुव॒र् इत्य् आ॑दि॒त्ये । मह॒ इति॒ ब्रह्म॑णि ।

आ॒प्नोति॒ स्वारा॑ज्यम् । आ॒प्नोति॒ मन॑स॒स्-पति॑म् ।
वाक्प॑ति॒श् चक्षु॑ष्पतिः । श्रोत्र॑पतिर् वि॒ज्ञान॑पतिः ।
ए॒तत् ततो॑ भवति ।
आ॒का॒श-श॑रीरं॒ ब्रह्म॑ ।
स॒त्यात्म॑-प्रा॒णारा॑मं॒ मन॑ आनन्दम् ।
शान्ति॑-समृद्धम् अ॒मृत॑म् ।
इति॑ प्राचीनयो॒ग्योपा॑स्व । (13)

पाङ्क्तविद्या

पृ॒थि॒व्य् अ॑न्तरि॑क्ष॒न् द्यौर् दिशो॑ ऽवान्तरदि॒शाः,,
अ॒ग्निर् वा॒युर् आ॑दि॒त्यश् च॒न्द्रमा॒ नक्ष॑त्राणि,,
आप॒ ओष॑धयो॒ वन॒स्पत॑य आका॒श आ॒त्मा
इत्य॑धिभू॒तम् ।

अथाद्ध्या॒त्मम् ।
प्रा॒णो व्या॒नो॑ ऽपा॒न उ॑दा॒नस् स॑मा॒नः,
चक्षुः॒ श्रोत्रं॒ मनो॒ वाक् त्वक्,
चर्म॑ माँ॒सँ स्नावा+++(=स्नायुर्)+++ ऽस्थि॑ म॒ज्जा ।

ए॒तद॑धि वि॒धाय॒र्षि॒र् अवो॑चत् ।
पाङ्क्तव्ँ॒ वा इ॒दँ सर्व॑म् । पाङ्क्ते॑नै॒व पाङ्क्तँ॑ स्पृणो॒तीति॑ । (14)

ॐकारः

ओम् इति॒ ब्रह्म॑ ।
ओम् इती॒दँ सर्व॑म् ।
ओम् इत्य् ए॒तद् अ॑नुकृति ह स्म॒ वा अ॒प्य् ओश्रा॑व॒येत्याश्रा॑वयन्ति ।
ओम् इति॒ सामा॑नि गायन्ति ।
ओँ शोम् इति॑ श॒स्त्राणि॑ शँसन्ति ।
ओम् इत्य् अ॑द्ध्व॒र्युः प्र॑तिग॒रं प्रति॑गृणाति ।
ओम् इति॒ ब्रह्मा॒ प्रसौ॑ति ।
ओम् इत्य् अ॑ग्निहो॒त्रम् अनु॑जानाति ।
ओम् इति॑ ब्राह्म॒णः प्र॑व॒क्ष्यन्न् आ॑ह॒ - ब्रह्मोपा॑प्नवा॒नीति॑ । ब्रह्मै॒वोपा॑प्नोति । (15)

स्वाध्यायप्रवचने

ऋतञ् च स्वाद्ध्यायप्रव॑चने॒ च ।
सत्यञ् च स्वाद्ध्यायप्रव॑चने॒ च ।
तपश् च स्वाद्ध्यायप्रव॑चने॒ च ।
दमश् च स्वाद्ध्यायप्रव॑चने॒ च ।
शमश् च स्वाद्ध्यायप्रव॑चने॒ च ।
अग्नयश् च स्वाद्ध्यायप्रव॑चने॒ च ।
अग्निहोत्रञ् च स्वाद्ध्यायप्रव॑चने॒ च ।
अतिथयश् च स्वाद्ध्यायप्रव॑चने॒ च ।
मानुषञ् च स्वाद्ध्यायप्रव॑चने॒ च ।
प्रजा च स्वाद्ध्यायप्रव॑चने॒ च ।
प्रजनश् च स्वाद्ध्यायप्रव॑चने॒ च ।
प्रजातिश् च स्वाद्ध्यायप्रव॑चने॒ च ।

सत्यम् इति सत्यवचा॑ राथी॒तरः ।
तप इति तपोनित्यः पौ॑रुशि॒ष्टिः ।
स्वाद्ध्यायप्रवचने एवेति नाको॑ मौद्ग॒ल्यः । तद्धि तप॑स्- तद्धि॒ तपः । (16)

त्रिशङ्कोर् वेदानुवचनम्

अ॒हव्ँ वृ॒क्षस्य॒ रेरि॑वा ।
की॒र्तिः पृ॒ष्ठङ् गि॒रेरि॑व ।
ऊ॒र्द्ध्वप॑वित्रो वा॒जिनी॑व स्व॒मृत॑म् अस्मि ।
द्रवि॑णँ॒ सव॑र्चसम् ।
सुमेधा अ॑मृतो॒क्षितः ।
इति त्रिशङ्कोर् वेदा॑नुव॒चनम् । (17)