यजुर्वेदे विश्वासटिप्पन्यः

अनुशासनम्

भास्करोक्त-विनियोगः

1जघनेनाग्निं प्राङ्मुख उपविश्य
अथैनं याम्येन नवर्चेन पराचा ऽनुशासति - प्र केतुनेति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्र के॒तुना॑ बृह॒ता भा॑त्य॒ग्निरा॒विर्विश्वा॑नि वृष॒भो रो॑रवीति ।
दि॒वश्चि॒दन्ता॒दुप॒ मामु॒दान॑ड॒पामु॒पस्थे॑ महि॒षो व॑वर्ध ।

मूलम्

भट्टभास्कर-टीका

सर्वास्त्रिष्टुभः, विशेषो वक्ष्यते । अयम् अग्निः केतुना केतुस्थानीयेन धूमसमूहेन बृहता महता प्रभाति प्रकर्षेण दीप्यते आविर्विश्वानि भुवनान्य् आविष्कृण्वानः प्रकाशयन् वृषभः । लुप्तोपममेतत्, वृषभ इव रोरवीति शब्दायते । देवाह्वानकाले दिवश्चिदन्ताद् द्युलोकस्यापि समीपादागत्य माम् उप उदानट् । नशिरदर्शनार्थों लोके, वेदे तु बाहुल्येन प्राप्त्यर्थः । मत्समीपं प्राप्तवान् । अयमेव च अग्निर् अपाम् उपस्थे समुद्रे अन्तरिक्षे वा महिषः महान् ववर्ध ववृधे बाडबरूपेण वैद्युतरूपेण वा । एवम्भूतेन अग्निना दह्यमानस् त्वम् इष्टां गतिं गच्छ ।।

विश्वास-प्रस्तुतिः

इ॒दन्त॒ एकं॑ प॒र ऊ॑त॒ एक॑न्तृ॒तीये॑न॒ ज्योति॑षा॒ संवि॑शस्व ।
सव्ँ॒ वेश॑नस्त॒नुवै॒ चारु॑रेधि प्रि॒यो दे॒वानां॑ पर॒मे स॒धस्थे॑ ।

मूलम्

भट्टभास्कर-टीका

2इदमिति ॥ हे प्रेत! ते तव इदमेकं शरीरं यद् इदानीं दह्यते परः, सकारान्तमेतन् नपुंसकलिङ्ङ्गं परशब्देन समानार्थम् । दृश्यते चान्यत्रापि - ‘परोरजास्ते पञ्चमः पादः'5 । उकारो निपातश्चार्थे, ‘निपातस्य च’ इति दीर्घः । परश्च एकं तव शरीरं यज् जन्मान्तरे गृहीष्यते । इदानीं तु तृतीयेन शरीरेण ज्योतिषा द्योतमानेन संविशस्व स्वर्गाद्यनुभवाय संवेशनः सङ्गतश्च सन् तनुवै तन्वा चारुः प्रियश्च पश्यतां सन् देवानां सम्बन्धिनि परमे सधस्थे यत्र सह तिष्ठन्ति तत्र स्वर्गाख्ये स्थाने एधि भव ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

नाके॑ सुप॒र्णमुप॒ यत्पत॑न्तँ हृ॒दा वेन॑न्तो अ॒भ्यच॑क्षत त्वा ।
हिर॑ण्यपक्षव्ँ॒वरु॑णस्य दू॒तय्ँय॒मस्य॒ योनौ॑ शकु॒नं भु॑र॒ण्युम् ।

मूलम्

भट्टभास्कर-टीका

3नाक इति ॥ नाके अन्तरिक्षे उपपतन्तम् उपगच्छन्तं सुपर्णं शोभनपतनं यत् । द्वितीयैकवचनस्य लुक् । यं त्वा त्वां हिरण्यपक्षं हिरण्यवदुज्ज्वलपार्श्वं वरुणस्य सर्वेषां वरणीयस्य योनौ स्थाने लोके यमस्य दूतम् । लुप्तोपममेतत् । दूतमिव भुरण्युम् । गत्यर्थोऽयम् । दूतवच्छीघ्रगन्तारं शकुनं शक्तं यं त्वाम् एवम्भूतं हृदा वेनन्तः कामयमाना एते अमात्या अभ्यचक्षत अभिचक्षते अभिमुखं वदन्ति । यमिति वचनात् क्रियापदाश्रयणे साकाङ्क्षत्वाच्च स त्वमित्यध्याहारेण उत्तरम् । यद्वा - एधीत्यनेन एकवाक्यता नेया ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अति॑द्रव सारमे॒यौ श्वानौ॑ चतुर॒क्षौ श॒बलौ॑ सा॒धुना॑ प॒था ।
अथा॑ पि॒तॄन्त्सु॑वि॒दत्राँ॒ अपी॑हि य॒मेन॒ ये स॑ध॒मादं॒ मद॑न्ति ।

मूलम्

भट्टभास्कर-टीका

4अतिद्रवेति ॥ सारमेयौ सरमाया देवशुन्याः पुत्रौ श्वानौ चत्वार्य् अक्षीणि ययोस्तौ चतुरक्षौ शबलौ नानावर्णौ एवंविधौ श्वानौ साधुना कण्टकादिरहितेन पथा गच्छन् अतिद्रव अतीत्य द्रव अतिद्रुत्य च अथ अनन्तरं पितॄन् सुविदत्रान् शोभनज्ञानान् अपीह्य् अपिगच्छ ये पितरः यमेन सधमादं मदन्ति । ओदनपाकं पचतीतिवत् कर्मता ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यौ ते॒ श्वानौ॑ यमरक्षि॒तारौ॑ चतुर॒क्षौ प॑थि॒रक्षी॑ नृ॒चक्ष॑सा ।
ताभ्याँ॑ राज॒न्परि॑ देह्येनँ स्व॒स्ति चा॑स्मा अनमी॒वञ्च॑ धेहि । (6)

मूलम्

भट्टभास्कर-टीका

5यौ त इति ॥ हे यम! यौ ते तव रक्षितारौ श्वानौ चतुरक्षौ पथिरक्षी पथां रक्षितारौ नृचक्षसा नृचक्षसौ नृणां सुकृतां दुष्कृतां च द्रष्टारौ । हे राजन्! यम! ताभ्याम् एनं प्रेतं परिदहि रक्षार्थं देहि । अस्मै प्रेताय स्वस्त्य् अविनाशं च धेहि देहि । अमीवा रोगस् तदभावोऽनमीवं च धेहि ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

उ॒रु॒ण॒साव॑सु॒तृपा॑वुलुम्ब॒लौ य॒मस्य॑ दू॒तौ च॑रतो॒ वशाँ॒ अनु॑ ।
ताव॒स्मभ्य॑न्दृ॒शये॒ सूर्या॑य॒ पुन॑र्दत्ता॒ वसु॑म॒द्येह भ॒द्रम् ।

मूलम्

भट्टभास्कर-टीका

6उरुणसौ पृथुनासिकौ असुतृपौ भक्ष्यमाणानां दुष्कृताम् असुभिस् तृप्तौ उलुम्बलौ उरुबलौ । छान्दसौ वर्णविकारोपजनौ । यमस्य दूतौ प्रेषकरौ वशान् । वश कान्तौ । आत्मन इष्टान् अनु तान् प्रतिचरतः यावेवम्भूतौ श्वानौ तौ अस्मभ्यं मृतस्य पुत्रादिभ्यः दृशये दर्शनाय सूर्याय । षष्ठ्यर्थे चतुर्थी । सूर्यस्य दर्शनार्थ असुं प्राणम् अस्य पित्रादेर्मरणेन गतप्रायम् अद्य पुनः दत्ताम् । लोट्प्रथमपुरुषद्विवचनान्तमेतत् । संहितापाठे मकारस्य वकारश्छान्दसः । मकारमेव बह्वृचाः पठन्ति - ‘पुनर्दतामसुम्’ इति । इह शरीरे भद्रं सर्वोपद्रवरहितम् असुं दत्ताम् इति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सोम॒ एके॑भ्यः पवते घृ॒तमेक॒ उपा॑सते ।
येभ्यो॒ मधु॑ प्र॒धाव॑ति॒ ताँश्चि॑दे॒वापि॑ गच्छतात् ।

मूलम्

भट्टभास्कर-टीका

7सोम इति ॥ एकेभ्यो देवेभ्यः सोमः पवते रक्षति । एके देवा घृतमुपासते भागत्वेन । येभ्यश्च देवेभ्यः मधु प्रधावति ‘मधुना जुहोति । महत्यै वा एतद्देवतायै रूपम् । यन्मधु'6 इत्यश्वमेधे दर्शनात् । तान् सोमपानाज्यपान्मधुपांश्च । चिदिति पादपूरणे । एव अवधारणे । तानेव तु त्वम् अपिगच्छताद् अपिगच्छ तैः सस्थानो भव ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ये युद्ध्य॑न्ते प्र॒धने॑षु॒ शूरा॑सो॒ ये त॑नु॒त्यजः॑ ।
ये वा॑ स॒हस्र॑दक्षिणा॒स्ताँ श्चि॑दे॒वापि॑ गच्छतात् ।

मूलम्

भट्टभास्कर-टीका

8य इति ॥ ये क्षत्रियाः प्रधनेषु प्रकृष्टधनेषु सङ्ग्रामेषु युध्यन्ते युध्वा च जयन्ति । ये शूरासः शूरास् तनुत्यजो ऽभिमुखाहतास् तनूस्त्यजन्ति, न पुनः पृष्ठतः कृत्य पलायन्ते । ये वा यज्वानः सहस्रदक्षिणा बहुदक्षिणास् तांश्चिदेवापिगच्छतात् ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तप॑सा॒ ये अ॑नाधृ॒ष्यास्तप॑सा॒ ये सुव॑र्ग॒ताः ।
तपो॒ ये च॑क्रि॒रे म॒हत्ताँश्चि॑दे॒वापि॑ गच्छतात् ।

मूलम्

भट्टभास्कर-टीका

9तपसेति ॥ तपसा ये अनाधृष्या अनभिभवनीया ब्रह्मचारिणः । तपसा अतिथिपूजनादिना ये सुवः स्वः गता ये च तपोमहच्चक्रिरे वानप्रस्थाः सन्न्यासिनश्च तांश्चिदिति गतम् ॥

सङ्गाहः

भास्करोक्त-विनियोगः

10जघनेन दहनदेशम् उदीचीस्
तिस्त्रः कर्षूः खात्वा
ऽश्मभिः सिकताभिश्च प्रकीर्य
अयुग्भिर् उद-कुम्भैर् अपः प्रवर्त्य
तासु ज्ञातयः सङ्गाहन्ते - अश्मन्वतीरिति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अश्म॑न्वती रेवती॒स्सँ र॑भध्व॒ मुत्ति॑ष्ठत प्रत॑रता सखायः ।
अत्रा॑ जहाम॒ ये अस॒न्नशे॑वाश्शि॒वान् व॒यम॒भि वाजा॒नुत्त॑रेम । (7)

मूलम्

भट्टभास्कर-टीका

अश्मभिः पाषाणैः सिकताभिश्च तद्वतीः रेवतीर् उदकाख्येन धनेन तद्वतीः। ‘रयेर्मतौ बहुलम्’ इति सम्प्रसारणम् । एवम्भूताः कः संरभध्वम् उत्तिष्ठत प्रतरत च कर्षूर् हे सखायः! समानख्यातयो ज्ञातयः! अत्र कर्षूः श्मशाने वा जहाम परित्यजामः । ये अस्माकम् अशेवा असुखाः । शेवमिति सुखनाम । असन् । अस्तेः पञ्चमो लकारः । स्युर् यान्यस्माकमसुखानि तान्यत्रैव जहाम । शिवांस्तु वाजान् अभि । वाजानित्यन्ननाम । शिवान्यन्नानि प्रत्य् उत्तरेम कर्षूभ्यः ॥

सर्पणम्

भास्करोक्त-विनियोगः

11जघनेन कर्षूः पलाश-शाखे शमीशाखे वा निघ्नन्ति
ते अन्तरेण सर्पन्ति - यद्वा इति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यद्वै दे॒वस्य॑ सवि॒तुः प॒वित्रँ॑ स॒हस्र॑धारव्ँ॒ वित॑तम॒न्तरि॑क्षे ।
येनापु॑ना॒दिन्द्र॒मना॑र्त॒मार्त्यै॒ तेना॒हं माँ स॒र्वत॑नुं पुनामि ।

मूलम्

भट्टभास्कर-टीका

वै प्रसिद्धौ । देवस्य सवितुः सम्बन्धि यत् पवित्रं सर्वशोधयितृसहस्रधारं सहस्रसङ्ख्याकम् अन्तरिक्षे विततं रश्मिजालम् । येन रश्मिजालेन इन्द्रमनार्तं कर्तुम् आर्त्यै आर्त्या अपुनात् शोधितवान् कः? सवितैव तेनाहं मां सर्वतनुं समस्तावयवयुक्तम् अन्तर्बहिश्च पुनामि शोधयामि ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

12जघन्योऽध्वर्युश्शाखे व्युदस्यति - या राष्ट्रादिति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

या रा॒ष्ट्रात्प॒न्नादप॒ यन्ति॒ शाखा॑ अ॒भिमृ॑ता नृ॒पति॑मि॒च्छमा॑नाः ।
धा॒तुस्तास्सर्वाः॒ पव॑नेन पू॒ताः प्र॒जया॒स्मान्र॒य्या वर्च॑सा॒ सँसृ॑जाथ ।

मूलम्

भट्टभास्कर-टीका

येषु जीवत्स्वन्यो म्रियते ते अभिमृता ज्ञातयः नृपतिं स्वामिनम् इच्छमाना इच्छन्तः राष्ट्राद् राष्ट्रस्थानीयाद् अस्मदमात्यसङ्घातात् पन्नात् स्वामिनाशेन विपन्नान् निस्सृत्य याश्शाखाः । व्यत्ययेन द्वयोर्बहुवचनम् । ये शाखे अपयन्त्य् अन्तरागच्छन्ति । ता यूयं सर्वाः शाखा धातुर् आदित्यस्य पवनेन रश्मिजालेन पूता अस्मान् प्रजया पुत्रादिकया रय्या धनेन वर्चसा दीप्तया संसृनाथ । पञ्चमो लकारः । संसृष्टान् कुरुत । सर्वत्र जात्यपेक्षं [वा] बहुवचनम् ॥

अवगाहान्तम्

भास्करोक्त-विनियोगः

13आदित्यम् उपतिष्ठन्ते अमात्याः - उद्वयमिति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

उद्व॒यन्तम॑स॒स्परि॒ पश्य॑न्तो॒ ज्योति॒रुत्त॑रम् ।
दे॒वन्दे॑व॒त्रा सूर्य॒मग॑न्म॒ ज्योति॑रुत्त॒मम् ।

मूलम्

भट्टभास्कर-टीका

तमस उपरि स्थितम् उत्तरम् उत्कृष्टं ज्योतिः । देवत्रा ‘देवमनुष्य’ इत्यादिना सप्तम्यन्तात् त्राप्रत्ययः । देवेषु मध्ये उत्कृष्टज्योतिरित्यन्वय एवम्भूतं सूर्यं देवमुत्पश्यन्त उर्ध्वं पश्यन्तः वयम् उत्तमं ज्योतिर् ब्रह्माख्यम् अगन्म गच्छेम ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

14अपोऽवगाहन्ते - धातेति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

धा॒ता पु॑नातु सवि॒ता पु॑नातु ।
अ॒ग्नेस्तेज॑सा॒ सूर्य॑स्य॒ वर्च॑सा ॥ (8)

मूलम्

धा॒ता पु॑नातु सवि॒ता पु॑नातु ।
अ॒ग्नेस्तेज॑सा॒ सूर्य॑स्य॒ वर्च॑सा ॥ (8)

भट्टभास्कर-टीका

धाता आदित्यः पुनात्व् अस्मान्, सविता सर्वस्यानुज्ञाता । केन पुनातु - अग्नेस्तेजसा सूर्यस्य वर्चसा च ॥

इत्यारण्यके चतुर्थे तृतीयोऽनुवाकः ॥