१८ ईयुष्टे ये

• देवता - उषाः
• ऋषिः - कुत्स आङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ईयु᳓ष् टे᳓ ये᳓ पू᳓र्वतराम् अ᳓पश्यन्
विउछ᳓न्तीम् उष᳓सम् म᳓र्तियासः
अस्मा᳓भिर् ऊ नु᳓ प्रतिच᳓क्षियाभूद्
ओ᳓ ते᳓ यन्ति ये᳓ अपरी᳓षु प᳓श्यान्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ápaśyan ← √paś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

īyúḥ ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

pū́rvatarām ← pū́rvatara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

mártyāsaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

uṣásam ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vyuchántīm ← √vas- 1 (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

abhūt ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

asmā́bhiḥ ← ahám (pronoun)
{case:INS, number:PL}

nú ← nú (invariable)

praticákṣyā ← praticákṣya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

u ← u (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

aparī́ṣu ← aparī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

páśyān ← √paś- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

u ← u (invariable)

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yé ← yá- (pronoun)

ई॒युः । ते । ये । पूर्व॑ऽतराम् । अप॑श्यन् । वि॒ऽउ॒च्छन्ती॑म् । उ॒षस॑म् । मर्त्या॑सः ।
अ॒स्माभिः॑ । ऊं॒ इति॑ । नु । प्र॒ति॒ऽचक्ष्या॑ । अ॒भू॒त् । ओ इति॑ । ते । य॒न्ति॒ । ये । अ॒प॒रीषु॑ । पश्या॑न् ॥

• īyuṣ ← īyuḥ ← i
• [verb], plural, Perfect indicative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• ṭe ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pūrvatarām ← pūrvatara
• [noun], accusative, singular, feminine

• apaśyan ← paś
• [verb], plural, Imperfect
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• vyucchantīm ← vivas ← √vas
• [verb noun], accusative, singular
• “dawn.”

• uṣasam ← uṣas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• martyāsaḥ ← martya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• asmābhir ← asmābhiḥ ← mad
• [noun], instrumental, plural
• “I; mine.”

• ū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• praticakṣyābhūd ← praticakṣya ← praticakṣ ← √cakṣ
• [verb noun]

• praticakṣyābhūd ← abhūt ← bhū
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• o ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• o ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• aparīṣu ← aparī
• [noun], locative, plural, feminine
• “future.”

• paśyān ← paś
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

ये मर्त्यासः मरणधर्माणो मनुष्याः व्युच्छन्तीं विवासयन्तीं पूर्वतराम् अतिशयेन पूर्वां विप्रकृष्टाम् उषसम् अपश्यन् दृष्टवन्तः ते मनुष्याः ईयुः गताः। तथा अस्माभिः अपि नु इदानीं प्रतिचक्ष्या प्रकर्षेण द्रष्टव्या अभूत् जाता । तथा अपरीषु भाविनीषु रात्रिषु ये मनुष्याः एतामुषसं पश्यान् पश्यन्ति ते । आ उ इति निपातद्वयसमुदायः । तत्र उ इत्येतदवधारणे । एव यन्ति आगच्छन्त्येव । कालत्रयेऽप्येषा व्याप्य वर्तते इत्यर्थः ॥

ईयुः । ‘ इण् गतौ ‘। ‘लिटि उसि इणो यण्’ इति यणादेशः । ‘द्विर्वचनेऽचि’ इति तस्य स्थानिवद्भावात् द्विर्भावे ‘दीर्घ इणः किति’ (पा. सू. . ७. ४. ६९ ) इति अभ्यासस्य दीर्घत्वम् ।

ते । ‘ युष्मत्-तत्-ततक्षुःष्वन्तःपादम्’ इति सकारस्य षत्वं ष्टुत्वं च ।

मर्त्यासः । ‘ आज्जसेरसुक्’ ॥

ईयुः गताः ते माः ये पूर्वतरां पुराणतरां अतीतां व्युच्छन्तीं विवसन्तीं उषसं अपश्यन् दृष्टवन्तः । अस्माभिर् एव त्व् इदानीं प्रतिचक्ष्या प्रतिदिनं द्रष्टव्या अभूत् । ख्याञादेशाभावश्छान्दसः । ये पुनः अपरीषु परासु अनागतासु उपस्सु पश्यान् पश्येयुः द्रष्टारः स्युः । लेट्याडागमः ।
तेऽप्यायन्त्येव आगमिष्यन्त्येव । एवं त्रैकाल्येऽपि सर्वैः प्रतीक्ष्यते उषसो महिमा ।

आ उ ओ इति निपातसमुदायात्मा निपातः । अपरशब्दात् छन्दसो ङीष् । एवमात्मज्योतिर् एव व्याप्य तिष्ठतीति उषसस्-स्तुतिः ॥

English translation:

“Those mortals who beheld the pristine Uṣās dawning have passed away; to us she is now visible, and they approach who may behold her in after times.”

They have gone, the mortals who saw the earlier dawn dawning forth. (This dawn) has now come to be gazed upon by us. And there are those coming hither who will see (the dawn) in the future.

With Grassmann (et al.) I take praticákṣyā as the gerundive; cf. I.124.8.

Gone are the men who in the days before us looked on the rising of the earlier Morning.
We, we the living, now behold her brightness and they come nigh who shall hereafter see her.

Gone are those mortals who in former ages Beheld the flushing of the early morning; We living men now look upon her shining: Those will be born who shall hereafter see her.

Departed are those mortals who in days gone by behold
An earlier dawn of morning;
Dawn now hath become visible to us;
They come who shall behold her in days to come.

Vergangen sind die Sterblichen, welche die früheren Usas´ aufgehen sahen, jetzt hat sie sich von uns beschauen lassen; es kommen die, welche sie in Zukunft sehen werden.

Verschwunden sind die Menschen, welche schauten die Morgenröthe, die da früher strahlte; Jetzt hat sie sich von uns erblicken lassen, es kommen noch, die sie in Zukunft schauen.

Ушли те смертные, что видели,
Как зажигается более древняя Ушас.
Это нам теперь она явилась воочию.
Идут и те, кто увидит ее в будущие времена.

• उषाः द्वितीयस्यार्द्धर्चस्य रात्रिरपि
• कुत्स आङ्गिरसः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर प्रभात विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) जो (मर्त्यासः) मनुष्य लोग (व्युच्छन्तीम्) जगाती हुई (पूर्वतराम्) अति प्राचीन (उषसम्) प्रभात वेला को (ईयुः) प्राप्त होवें (ते) वे (अस्माभिः) हम लोगों के साथ सुख को (अपश्यन्) देखते हैं, जो प्रभात वेला हमारे साथ (प्रतिचक्ष्या) प्रत्यक्ष से देखने योग्य (अभूत्) होती है वह (नु) शीघ्र सुख देनेवाली होती है। (उ) और (ये) जो (अपरीषु) आनेवाली उषाओं में व्यतीत हुई उषा को (पश्यान्) देखें (ते) वे (ओ) ही सुख को (यन्ति) प्राप्त होते हैं ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य उषा के पहिले शयन से उठ आवश्यक कर्म करके परमेश्वर का ध्यान करते हैं, वे बुद्धिमान् और धार्मिक होते हैं। जो स्त्री-पुरुष परमेश्वर का ध्यान करके प्रीति से आपस में बोलते-चालते हैं, वे अनेकविध सुखों को प्राप्त होते हैं ॥ ११ ॥

अन्वय: ये मर्त्यासो व्युच्छन्ती पूर्वतरामुषसमीयुस्तेऽस्माभिः सह सुखमपश्यन् योषा अस्माभिः प्रतिचक्ष्याभूद् भवति सा नु सुखप्रदा भवति। उ ये अपरीषु पूर्वतरां पश्यान् त ओ एव सुखं यन्ति प्राप्नुवन्ति ॥ ११ ॥

पुनः प्रभातविषयं प्राह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ईयुः) प्राप्नुयुः (ते) (ये) (पूर्वतराम्) अतिशयेन पूर्वाम् (अपश्यन्) पश्येयुः (व्युच्छन्तीम्) निद्रां विवासयन्तीम् (उषसम्) प्रभातसमयम् (मर्त्यासः) मनुष्याः (अस्माभिः) (उ) वितर्के (नु) शीघ्रम् (प्रतिचक्ष्या) प्रत्यक्षेण द्रष्टुं योग्या (अभूत्) भवति (ओ) अवधारणे (ते) (यन्ति) (ये) (अपरीषु) आगामिनीषूषस्सु (पश्यान्) पश्येयुः ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या उषसः प्राक् शयनादुत्थायावश्यकं कृत्वा परमेश्वरं ध्यायन्ति ते धीमन्तो धार्मिको जायन्ते। ये स्त्री पुरुषा जगदीश्वरं ध्यात्वा प्रीत्या संवदते तेऽनेकविधानि सुखानि प्राप्नुवन्ति ॥ ११ ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे उषेचे आगमन होण्यापूर्वी जागे होऊन आवश्यक कार्य करतात व नंतर परमेश्वराचे ध्यान करतात ती बुद्धिमान व धार्मिक असतात. जे स्त्री-पुरुष परमेश्वराचे ध्यान करून प्रेमाने आपापसात बोलतात. त्यांना अनेक प्रकारचे सुख प्राप्त होते. ॥ ११ ॥