तेषां च पितृमेधमन्त्राणां विनियोगो भरद्वाजकल्पे बौधायनकल्पे चाभिहितः । तत्राऽऽहिताग्नेर्मरणसंशये दहनदेशं जोषयते दक्षिणाप्रत्यक्प्रवणमित्यारभ्य भरद्वाज आह - “अन्वारब्धे मृत आहवनीये स्रुगाहुतिं जुहोति परे युवाँ सम्” इति । बौधायनोऽप्येवमेवाऽऽह - “अथ गार्हपत्य आज्यं विलाप्योत्पूय स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वा प्रेतस्य दक्षिणं बाहुमन्वारभ्य जुहोति परे युवाँ सम्” इति । पाठस्तु -
०६ - ०१ - ११०१११८. हे पितृमेधकर्तारः पितॄणां राजानं यमं हविषा दुवस्यत प्रीणयत । कीदृशम् । प्रवतः प्रकृष्टकर्मवतो भूलोकवर्तिभोगसाधनं पुण्यमनुष्ठितवतः पुरुषान्महीस्तत्तद्भोगोचितभूप्रदेशविशेषाननु परे युवाँ सं क्रमेण मरणादूर्ध्वं प्रापितवन्तम् । तथा बहुभ्यः स्वर्गार्थिभ्यः पुण्यकृद्भ्यः पुण्यकृतामर्थे पन्थां स्वर्गस्योचितं मार्गमनपस्पशानमबाधमानम् । पापिन एव पुरुषान्स्वर्गमार्गबाधेन नरकं प्रापयति न तु पुण्यकृत इत्यर्थः । वैवस्वतं विवस्वतः सूर्यस्य पुत्रम् । जनानां संगमनं पापिनां गन्तव्यस्थानरूपम् । कल्पः - “औदुम्बर्यामासन्द्यां कृष्णाजिनं दक्षिणाग्रीवमधरलोमाऽऽस्तीर्य तस्मिन्नेनमुत्तानं निपात्योपान्तदशेनाहतेन वाससा प्रोर्णोतीदं त्वा वस्त्रम्” इति । पाठस्तु -
०६ - ०१ - ११०१११९. हे प्रेत त्वामिदं वस्त्रं प्रथमं नु प्रथममेवाऽऽगन्नागच्छतु । कल्पः - “अथास्येतरदपादत्तेऽपैतदूहेति तत्पुत्रो भ्राता वाऽन्यो वा प्रत्यासन्नबन्धुः प्रतीतः परिधाय” इति । पाठस्तु - हे प्रेत यद्वस्त्रं पुरा त्वमबिभर्धारितवानसि, एतदपोहापसारय । इष्टापूर्तं त्वयाऽनुष्ठितं श्रौतं स्मार्तं च यत्कर्म तदनुसंपश्यानुक्रमेण स्मर । दक्षिणां च ब्राह्मणेभ्यो दत्तमनुसंपश्य । ते त्वदीयं धनं बन्धुषु प्रीतिदानरूपेण बहुधा यथा विशेषेण दत्तं तमपि प्रकारमनुसंपश्य । ततस्तदनुरूपं पुण्यलोकं गच्छेत्यभिप्रायः ।
०६ - ०१ - ११०११२०. कल्पः - “अथैनमेतयाऽऽसन्द्यासह तत्संस्थेन कटेन वा संवेष्ट्य दासाः प्रवयसो वहेयुरथैनमनसा वहन्तीत्येकेषामनश्चेद्युञ्ज्यात् - इमौ युनज्मि ते वह्नी वसुनीथाय वोढवे । याभ्यां यमस्य साधनँ सुकृतां चापि गच्छतात्” इति । हे प्रेत ते तवासुनीथाय प्राणसदृशस्य शरीरस्य नयनाय वोढवे शकटं वोढुं वह्नी वोढाराविमौ बलीवर्दौ युनज्मि शकटे योजयामि । याभ्यां बलीवर्दाभ्यां यमस्य सादनं स्थानं सुकृतां चापि पुण्यकृतां पुरुषाणामपि स्थानं गच्छताद्गमिष्यसि । तादृशौ युनज्मीत्यन्वयः ।
०६ - ०१ - ११०११२१. कल्पः - “अथैनमाददत आदीयमानमनुमन्त्रयते पूषा त्वेतश्चावयतु प्र विद्वाननष्टपशुर्भुवनस्य गोपाः । स त्वैतेभ्यः परिददात्पितृभ्योऽग्निर्देवेभ्यः सुविदत्रेभ्य इति तृतीयमेतस्याध्वनो गत्वा निदधाति” इति । हे प्रेत पूषा योऽयं पोषको देवः सोऽयं त्वामितो देशात्प्रच्यावयतु प्रचालयतु । कीदृशः । विद्वान्गन्तव्यमार्गाभिज्ञः । अनष्टपशुः । वाहका मनुष्या द्विपात्पशवः । अनड्वाहौ चतुष्पात्पशू । अनष्टा अनुपद्रुताः पशवो यस्यासावनष्टपशुः, वाहकोपद्रवराहित्येन नेतुं समर्थः । भुवनस्य गोपाः सर्वस्य लोकस्य रक्षकः स तादृशः पूषा त्वामेतेभ्यः पूर्वसिद्धेभ्यः पितृभ्यः परिददात्प्रयच्छतु । योऽग्निस्तव दाहं करिष्यति सोऽग्निः सुविदत्रेभ्यः सुष्ठु त्वदनुष्ठितं कर्म जानद्भ्यो देवेभ्यस्त्वां प्रयच्छतु ।
०६ - ०१ - ११०११२२. कल्पः - “अथैनमाददत आदीयमानमनुमन्त्रयते - पूषेमा आशा अनुवेद सर्वाः सो अस्माँ अभयतमेन नेषत् । स्वस्तिदा अघृणिः सर्ववीरोऽप्रयुच्छन्पुर एतु प्रविद्वानित्यर्धमस्याध्वनो गत्वा निदधाति” इति । योऽयं पूषा देवः सोऽयमिमाः सर्वाः आशा दिशोऽनुवेदेयमनुकूला दिगिति जानाति । स देवोऽस्मानत्यन्तं भयरहितेन मार्गेण नेषन्नयतु । कीदृशः पूषा स्वस्तिदाः क्षेमप्रदः । अघृणिरदीप्तः, अस्मास्वनुग्राही । सर्ववीरः सर्वेभ्यः प्रतिकूलेभ्योऽत्यन्तं शूरः । स तादृशोऽसावप्रयुच्छन्प्रमादमकुर्वन्प्रविद्वान्मार्गं प्रकर्षेण जान्नस्माकं पुरत एतु गच्छतु ।
०६ - ०१ - ११०११२३. कल्पः - “अथैनमाददत आदीयमानमनुमन्त्रयते - आयुर्विश्वायुः परिपासति त्वा पूषा त्वा पातु प्रथमे पुरस्तात् । यत्राऽऽसते सुकृतो यत्र ते ययुस्तत्र त्वा देवः सविता दधात्विति समस्तमेतस्याध्वनो गत्वा निदधाति” इति । विश्वस्मिन्कर्मण्यागच्छतीति विश्वायुरग्निः । स चाऽऽयुरायुष्मन्तमागतवन्तं त्वां प्रेतं परिपासति परिपालयितुमिच्छति, दहनार्थमागच्छन्तं त्वां प्रतीक्षत इत्यर्थः । अयं पूषा प्रथमे प्रकृष्टे मार्गे त्वां पुरस्तात्पातु पुरतो गच्छन्प्रतिबन्धकेभ्यो रक्षोभ्यः पालयतु । यत्र यस्मिन्नुत्तमलोके सुकृतः पूर्वे पुण्यकृत आसते यत्र च मार्गे ते पुण्यकृतो ययुः सविता देवस्तत्र त्वां दधातु स्थापयतु । कल्पः - “अत्र राजगवीमुपाकरोति भुवनस्य पत इति जरतीं मुख्यां तज्जघन्यां कृष्णां कृष्णाक्षीं कृष्णवालां कृष्णखुरामपि वाऽक्षिवालखुरमेवकृष्णं स्यात्” इति । पाठस्तु -
०६ - ०१ - ११०११२४. हे भुवनस्य पते पालक देव तवेदं राजगवीरूपं हविरुपाकरोमीति शेषः ।
०६ - ०१ - ११०११२५. अथास्य हविषः स्वकाले प्राप्तो होमः कर्तव्यः । तद्धोममन्त्रोऽत्रैव प्रसङ्गादाम्नातः । कल्पः - तत्रैतद्धविराडापात्र्या चमसेन वा जुहोति, “अग्नये रयिमते स्वाहा” इति । रयिमते धनवतेऽग्नये स्वाहुतमिदमस्तु । कल्पः - “तां घ्नन्त्युत्सृजन्ति वा यदि विघ्नन्ति तस्यां निहन्यमानायां सव्यानि जानून्यनुनिघ्नन्तः पांसूनवमृजन्ते पुरुषस्य” इति । पाठस्तु -
०६ - ०१ - ११०११२६. सह यातुं गन्तुं शीलं यस्या राजगव्याः सा सायावरी । पुरुषस्य मृतस्य संबन्धिनि हे सायावर्यघानि पापान्यपेदपनीयैव मृज्महेऽस्माञ्शोधयामः । नोऽस्माकं जरसो वयोहानेः पुराऽपरः पाप्मा कश्चिदपि यथा नाऽऽयति नाऽऽगच्छति तथा मृज्मह इति पूर्वत्रान्वयः ।
०६ - ०१ - ११०११२७. कल्पः - “अथास्याः प्राणान्विस्रंसमानान्यनुमन्त्रयते -पुरुषस्य सयावरि वि ते प्राणमविस्रसम् । शरीरेण महीमिहि स्वधयेहि पितॄनुप प्रजयाऽऽस्मानिहाऽऽवह” इति । हे पुरुषस्य सयावरि राजगवि ते तव प्राणं व्यसिस्रसं विस्रस्थं शिथिलं कृतवानस्मि । त्वं शरीरेण महीं भूमिमिहि प्राप्नुहि । स्वधयाऽन्नेन हविःस्वरूपेण । यद्वाऽमृतवाची स्वधाशब्दः । अमृतेन जीवरूपेण पितॄनुपेहि । इहास्मिल्ँ लोके प्रजया पुत्रादिकया सहास्मानावह क्षेमं प्रापय ।
०६ - ०१ - ११०११२८. कल्पः - “उपोत्थाय पाँसूनवमृशन्ते मैवं माँस्ता प्रियेऽहं देवी सती पितृलोकं यदैषि । विश्ववारा नभसा संव्ययन्त्युभौ नो लोकौ पयसाऽभ्याववृत्स्व” इति । हे प्रिये राजगवि अहमेवं हताऽस्मीति मा माँस्ता मनसि मननं मा कार्षीः । यद्यस्मात्कारणात्त्वं देवी देवतात्मिका सती पितृलोकं प्रत्यैषि आगच्छसि । विश्ववारा सर्वैर्वरणीया प्रार्थनीया । नभसाऽऽकाशमार्गेण संव्ययन्ती द्युलोकं संवृण्वती । हे राजगवि तथाविधा त्वं नोऽस्माकमुभौ लोकावेतल्लोकपरलोकौ पयसा क्षीरेणाभ्याववृत्स्व आवृत्तौ कुरु क्षीरपूर्णौ कुरु इत्यर्थः ।
०६ - ०१ - ११०११२९. कल्पः - “अथास्य भार्यामुपसंवेशयति - इयं नारी पतिलोकं वृणाना निपद्यत उप त्वा मर्त्य प्रेतम् । विश्वं पुराणमनुपालयन्ती तस्यै प्रजां द्रविणं चेह धेहि” इति । हे मर्त्य मनुष्य या नारी मृतस्य तव भार्या पतिलोकं वृणाना कामयमाना प्रेतं मृतं त्वामुपनिपद्यते समीपे नितरां प्रप्नोति । कीदृशी । पुराणं विश्वमनादिकालप्रवृत्तं कृत्स्नं स्रीधर्ममनुक्रमेण पालयन्ती । पतिव्रतानां स्त्रीणां पत्या सहैव वासः परमो धर्मः । तस्यै धर्मपत्न्यै त्वमिह लोके निवासार्थमनुज्ञां दत्वा प्रजां पूर्वं विद्यमानां पुत्रादिकां द्रविणं धनं च धेहि संपादय, अनुजानीहीत्यर्थः ।
०६ - ०१ - ११०११३०. कल्पः - “तां प्रति गतः सव्ये प्राणावभिपाद्योत्थापयति - उदीर्ष्व नार्यभिजीवलोकमितासुमेतमुपशेष एहि । हस्तग्राभस्य दिधिषोस्त्वमेतत्पत्युर्जनित्वमभिसंबभूव” इति । हे नारि त्वमितासुं गतप्राणमेतं पतिमुपशेष उपेत्य शयनं करोषि । उदीर्ष्वास्मात्पतिसमीपादुत्तिष्ठ । जीवलोकमभि जीवन्तं प्राणिसमूहमभिलक्ष्यैहि आगच्छ । त्वं हस्तग्राभस्य पाणिग्रहवतो दिधिषोः पुनर्विवाहेच्छोः पत्युरेतज्जनित्वं जायात्वमभिसंबभूवाऽऽभिमुख्येन सम्यक्प्राप्नुहि ।
०६ - ०१ - ११०११३१. कल्पः - “सुवर्णेन हस्तौ संमार्ष्टि - सुवर्णँ हस्तादाददाना मृतस्य श्रियै ब्रह्मणे तेजसे बलाय । अत्रैव त्वमिह वयँ सुशेवा विश्वा स्पृधो अभिमातीर्जयेम” इति । हे नारि त्वं श्रियै संपदर्थं ब्रह्मणे ब्राह्मणजात्यर्थं तेजसे कान्त्यर्थं बलाय शरीरबलार्थं मृतस्य पुरुषस्य हस्तान्सुवर्णमाददाना सत्यत्रैव लोके तिष्ठ । वयमपीह लोके सुशेवाः सुखं सेवमानाः सन्तः स्पृधोऽस्माभिः सह स्पर्धमाना विश्वा अभिमातीः सर्वाञ्शत्रूञ्जयेम ।
०६ - ०१ - ११०११३२. कल्पः - “धनुर्हस्तादाददाना मृतस्य श्रियै क्षत्त्रायौजसे बलाय । अत्रैव त्वमिह वयँसुशेवा विश्वा स्पृधो अभिमातीर्जयेमेति राजन्यस्य । मणिँ हस्तादाददाना मृतस्य श्रियै विशे पुष्ट्यै बलाय । अत्रैव त्वमिह वयँ सुशेवा विश्वा स्पृधो अभिमातीर्जयेमेति वैश्यस्य” इति । एतौ मन्त्रौ पूर्वोक्तब्राह्मणमन्त्रवद्व्याख्येयौ ।
०६ - ०१ - ११०११३३. कल्पः - “कथमु खल्वस्य पात्राणि प्रयुञ्ज्यादिति दध्ना सर्पिर्मिश्रेण पूरयित्वा मुखेऽग्निहोत्रहवणीं नासिकयोः स्रुवावक्ष्णोर्हिरण्यशकलावाज्यस्रुवौ वा प्रत्यस्य कर्णयोः प्राशित्रहरणं भित्वा शिरसि कपालानि ललाट एककपालं शिरस्तः प्रणीताप्रणयनं चमसं निदधाति - इयमग्ने चमसं मा विजीह्वरः प्रयो देवानामुत सोम्यानाम् । एष यश्चमसो देवपानस्तस्मिन्देवा अमृता मादयन्ताम्” इति । हेऽग्न इमं चमसं मा विजीह्वरः कुटिलं मा कुरु, मा नाशयेत्यर्थः । एष चमसो देवानां प्रियः, देवाश्चमसेन सोमरसं पातुं वाञ्छन्ति उतापि च सोम्यासां सोमयोग्यानामृत्विग्यजमानानां प्रियः । यश्चमसो देवपानो देवानां पानहेतुस्तस्मिंश्चमसेऽमृता देवा मादयन्तां यजमानं हर्षयन्ताम् ।
०६ - ०१ - ११०११३४. कल्पः - “अथैनं चर्मणा सशीर्षबालपादेनोत्तरलोम्ना प्रोर्णोति - अग्निर्वर्म परि गोभिर्व्ययस्व संप्रोर्णुष्व मेदसा पीवसा च । नेत्वा धृष्णुर्हरसा जर्हृषाणो दधद्विधक्ष्यन्पर्यङ्खयातै” इति । हे वर्म कवचस्थानीय चर्मविशेषाग्नेर्गोभी रश्मिभिः परितो व्ययस्वैनं प्रेतं संवृतं कुरु । पीवसा स्थूलेन मेदसा च त्वदीयावयवेन मेधोभिधेन प्रोर्णुष्व सम्यगाच्छादय । धृष्णुर्धार्ष्ण्ये(ष्ट्ये) नोपेतोऽयमग्निस्त्वा दधद्धे चर्म त्वां धारयन्हरसा स्वकीयेन तेजसा जर्हृषाणो हर्तुमिच्छन्विधक्ष्यन्विशेषेण दग्धुमिच्छन्नुद्युक्तो नेत्पर्यङ्खयातै परितो नैव चालयतु तवापसारणं मा करोतु ।
०६ - ०१ - ११०११३५. कल्पः - “अथैनमादीपयत्यादीप्यमानमनुमन्त्रयते - मैनमग्ने विदहो माऽभिशोचो माऽस्य त्वचं चिक्षिपो मा शरीरम् । यदा शृतं करवो जातवेदोऽथेमेनं प्रहिणुतात्पितृभ्यः” इति । हेऽग्न एनं प्रेतं मा विदहो विशेषेण दग्धं मषीरूपं मा कुरु । माऽभिशोचोऽभितः शोकेन संतापेन युक्तं मा कुरु । अस्य त्वचं मा चिक्षिपेतस्ततो विक्षिप्तां मा कुरु । शरीरमपि विक्षिप्तं मा कुरु । हे जातवेदो यदा शरीरं शृतं पक्वं करवोऽथेमेनमनन्तरमेवैनं प्रेतं पुरुषं पितृभ्यः प्रहिणुतात्पितृसमीपे प्रेरय ।
०६ - ०१ - ११०११३६. कल्पः - “प्रज्वलितमनुमन्त्रयते - शृतं यदाऽकरसि जातवेदोऽथेमेनं परिदत्तात्पितृभ्यः । यदा गच्छात्यसुनीतिमेतामथा देवानां वशनीर्भवाति” इति । हे जातवेदो यदा तच्छरीरं शृतं पक्वमकः कृतवानसि तदानीमेवैनं पितृभ्यः परिदत्तात्प्रयच्छ । यदाऽहं प्रेत एतामग्निना त्वया कृतामसुनीतिं प्राणस्य नयनं प्राणप्रेरणं गच्छाति प्राप्नोति, अथानन्तरं देवानां वशनीर्भवाति वशं प्राप्तो भवति ।
०६ - ०१ - ११०११३७. कल्पः - “अत्र षड्ढोतारं व्याचष्टे - सूर्यं ते चक्षुर्गच्छतु वातमात्मा द्यां च गच्छ पृथिवीं च धर्मणा । अपो वा गच्छ यदि तत्र ते हितमोषधीषु प्रतितिष्ठा शरीरैः” इति । सूर्यं त इत्यादिमन्त्रस्य षड्ढोतेति नामधेयम् । हे प्रेत ते त्वदीयं चक्षुरिन्द्रियं सूर्यं गच्छतु । आत्मा प्राणो बाह्यवायुं गच्छतु । त्वमपि धर्मणा सुकृतेन तत्फलं भोक्तुं द्युलोकं भूलोकं च गच्छ, अपो वा गच्छ । चक्षुरादीन्द्रियसामर्थ्यं पुनर्देहग्रहणपर्यन्तं तत्तदधिष्ठातृदेवता(गतं) त्वया द्युलोकादिषु शरीरे स्वीकृते पश्चात्त्वामेव प्राप्स्यति । यत्र(दि) यस्मिल्ँ लोके ते तव हितं सुखमस्ति तत्र गत्वौषधीषु प्रविश्य तद्द्वारा पितृदेहमातृदेहौ प्रविस्य तत्र तत्रोचितानि शरीराणि स्वीकृत्य तैः शरीरैः प्रतिष्ठितो भव ।
०६ - ०१ - ११०११३८. कल्पः - “तत्रैतमजं चित्यन्तेऽबलेन शुल्बेन बध्नाति - अजोऽभागस्तपसा तं तपस्व तं ते शोचिस्तपतु तं ते अर्चिः । यास्ते शिवास्तनुवो जातवेदस्ताभिर्वहेमँ सुकृतां यत्र लोकाः” इति । यत्र(तत्र) चितेः पश्चिमभागे समीपे केनचिदबलेन शुल्बेनाजं बध्नीयात्(बध्नाति), ज्वालया संतप्तः स (तेजसा सह शुल्बो) यथा न द्रवति तथा बध्नीयात्, तदानीमजोऽभाग इत्येतं मन्त्रं पठेत् । हेऽग्नेऽयमजो भागरहितः । तमजं तपसा त्वदीयेन तापेन तपस्व तप्तं कुरु । तथा ते शोचिः शोकहेतुज्वालाविशेषः, तं तपतु । तताऽर्चिर्भासको ज्वालाविशेषः, तमजं तपतु । तपःशोचिरर्चिःशब्दानां संतापतारतम्येन भेदः । हे जातवेदस्ते तव यास्तनुवः शिवाः सुखहेतवो न तु तापप्रदास्ताभिरिमं प्रेतं वह यत्र यस्मिल्ँ लोके सुकृतां पुण्यकृतां लोकाः सन्ति तत्र प्रापय ।
०६ - ०१ - ११०११३९. कल्पः - “अथान्यां जुहोति - अयं वै त्वमस्मादधि त्वमेतदयं वै तदस्य योनिरसि । वैश्वानरः पुत्रः पित्रे लोककृज्जातवेदो वहेमँ सुकृतां यत्र लोकाः” इति । उपरितनानुवाकोक्तैर्नवभिर्मन्त्रैर्नव हुत्वाऽथानन्तरमन्यामेतामृचं जुहुयात् । हे जातवेदोऽयमेव प्रेतः पुरुषस्त्वं न तस्य तव च भेदोऽस्ति । अस्मादध्यस्य प्रेतस्य शरीरस्योपरि त्वमग्निरेतत्प्रत्यक्षं यथा भवति तथा वर्तसे । तत्तस्मादत्यन्तभेदाभावात्कारणादस्य प्रेतस्यायमेव वैस्वानरस्त्वं योनिरसि स्थानप्रदोऽसि । सर्वत्र हि पुत्रः पित्रे लोककृद्भवति । पुंन्नाम्नो नरकात्त्रायत इति व्युत्पत्तेः । अयं च पुरा यजमानत्वदशायां नानाविधैः कर्मभिरग्नेः पालनात्तव पिता । ततो हे जातवेदो यत्र सुकृतां पुण्यकृतां लोकाः स्थानानि सन्ति तत्रेमं प्रेतं पुरुषं वह प्रापय ॥
इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयारण्यकभाष्ये षष्ठप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥१॥अथ षष्ठप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः - कल्पः - “पर्णमयेन स्रुवेणोपघातं जुहोति - य एतस्य पथो गोप्तारस्तेभ्यः स्वाहेति नव स्रुवाहुतीः” इति । उपगातमुपहत्योपहत्य सकृत्सकृदवदायेत्यर्थः । पाठस्तु -
०६ - ०२ - ११०११४०. एतस्य पथो मृतेन गन्तव्यस्य स्वर्गमार्गविषयस्य मार्गस्य रक्षका देवास्त्रिविधा गोप्तृरक्षित्रभिरक्षितृनामकाः, ते च क्रमेण त्रिषु स्थानेषु तिष्ठन्ति । तादृशा ये सन्ति तेभ्यः स्वाहुतमिदमस्तु । यजमानकीर्तेः प्रकटयिता कश्चिद्देवः ख्याता तस्मै स्वाहुतमिदमस्तु । स हि तुष्टः सन्देवलोके ख्यातिं करिष्यति । अपकीर्तेः प्रकटयिता कश्चिदपाख्याता तस्मै स्वाहुतमिदमस्तु । स च तुष्टोऽपकीर्तिं वर्जयति । देवानामग्रे सुकृतं साकल्येन यः कथयति सोऽभिलालपन् । तद्योऽपलपति सोऽपलालपन् । ताभ्यां स्वाहुतमिदमस्तु । पूर्ववदिष्टप्राप्त्यनिष्टपरिहारौ योजनीयौ । पूर्वानुष्ठितकर्मणामेतस्य च कर्मणो निष्पादको योऽग्निस्तस्मै कर्मकृते स्वाहुतमिदमस्तु यं वाऽन्यदेवमन्त्रोपयुक्तं वयं नाधीमो न स्मरामस्तस्मै स्वाहुतमिदमस्तु । अनन्तरभाविनोर्मन्त्रयोर्विनियोगो भरद्वाजबौधायनाभ्यामनुक्तत्वाद्ग्रन्थान्तरे द्रष्टव्यः । प्रकरणबलात्तु होमार्थता प्रतीयते । तत्र प्रथमं मन्त्रमाह -
०६ - ०२ - ११०११४१. हेऽग्ने यो राक्षसादिस्ते तवेध्मं जभरदपहरति । अथवा त्वाया त्वदीयस्य दग्धव्यस्य प्रेतस्य मूर्धानं स्वयं सिष्विदानः स्वेदं प्राप्तः संस्ततपतेऽतिशयेन तापं करोति । शास्त्रीयदहनसाधनस्येध्मस्यापहारेण वा स्वकीयस्वेदेन मूर्धानं द्रवीकुर्वन्वा शास्त्रीयदाहं विनाश्य स्वर्गं विहन्ति । दिवः स्वर्गस्याघायतोऽघं पापं विघ्नं य इच्छति तस्माद्विश्वस्मात्सीं सर्वस्मादपि राक्षसादेरुरुष्योऽयं प्रेतो रक्षणीयः । अथ द्वितीयं मन्त्रमाह -
०६ - ०२ - ११०११४२. हेऽग्नेऽस्माद्यजमानात्प्रेतात्वमधिजातोऽसि । अयं हि कर्मानुष्ठानेन त्वां स्वामिनं संपादितवान् । अतः फलदशायामयं पुनस्त्वत्तोऽधिजायतां त्वमेव स्वर्गलोके यजमानमुत्पादय । तत्सिध्यर्थं वैश्वानराय सर्वपुरुषहितायाग्नये तुभ्यमिदं स्वाहुतमिदमस्तु ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयारण्यकभाष्ये षष्ठप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥२॥अथ षष्ठप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः - कल्पः - “अथैनं नवर्चेन याम्येन सूक्तेनोपतिष्ठते प्र केतुना” इति । तत्र प्रथमामाह - ०६ - ०३ - ११०११४३. अयमग्निर्बृहता प्रौढेन केतुना ध्वजस्थानीयेन ज्वालाविशेषेण प्रभाति प्रकर्षेण भासते । स चाऽविर्भूतो वृषभः कामानां वर्षकः सन्विश्वानि फलान्युद्दिश्य रोरवीति अतिशयेन ध्वनिं करोति । दिवोऽन्ताच्चित्स्वर्गस्यावसानदेशादप्युपेत्य मां मदीयं यजमानं प्रेतमुदानट्, उत्कर्षेण व्याप्तवान् । स्वर्गस्योपरि स्वयं पूर्वमवस्थितोऽपि मदीयं प्रेतमनुग्रहीतुमेवात्राऽऽगतवानित्यर्थः । स चाग्निरपां प्राप्तव्यानां फलानामुपस्थे समीपे महिषो ववर्धात्यधिको यथा भवति तथा वृद्धिं प्राप्तवान् । अथ द्वितीयामाह -
०६ - ०३ - ११०११४४. हेऽग्ने ते तव स्वाभाविकमिदमेकं ज्योतिः । ऊ अपि च परः परस्तात्प्रेतशरीरे स्थितं ते त्वदीयमेकं ज्योतिः । तदुभयमपि तृतीयेन ज्योतिषा परमात्मरूपेण संविशस्व संयोजयस्व । तनुवै स्वकीयस्य शरीरस्य संवेशनः परमात्मज्योतिषा संयोजयिता देवानां प्रियस्त्वं चारुरेधि रमणीयो भव । कुत्रेति तदुच्यते - परम उत्कृष्टे सधस्थे सहोपवेशनस्थाने । अथ तृतीयामाह -
०६ - ०३ - ११०११४५. हेऽग्ने त्वामृत्विजो हृदा स्वकीयेन मनसा वेनन्तः कामयमाना यद्यदाऽभ्यचक्षताभितः ख्यापितवन्तः, तदा त्वं तुष्टो भवेति शेषः । कीदृशं त्वाम् - नाके स्वर्ग उपपतन्तं समीपे प्रतिगच्छन्तम् । अत एव सुपर्णं शोभनपक्षोपेतम् । हिरण्यपक्षं सुवर्णमयपक्षोपेतम् । वरुणस्य दूतं वरुणेन प्रेर्यमाणम् । यमस्य योनौ स्थानविशेषे भुरण्युं भरणशीलं भोगसंपादकमित्यर्थः । शकुनम् पक्ष्याकारम् । अथ चतुर्थीमाह -
०६ - ०३ - ११०११४६. हेऽग्ने साधुना पथा समीचीनेन मार्गेण श्वानावुभावतिद्रवातिक्रम्य गच्छ । यमसंबन्धिनौ यौ श्वानौ प्रेतस्य बाधकौ तौ परित्यज्य समीचीनेन मार्गेण प्रेतं नयेत्यर्थः । कीदृशौ श्वानौ । सारमेयौ सरसा नाम काचित्प्रसिद्धा शुनी तस्याः पुत्रौ चतुरक्षावुपरिभागे पुनरप्यक्षिद्वयं ययोस्तादृशौ । अथ शोभनमार्गेण गमनानन्तरं ये पितरो यमेन सधमादं सह हर्षं मदन्ति प्राप्नुवन्ति तान्सुविदत्रान्सुष्ठ्वभिज्ञान्पितॄनपीहि प्राप्नुहि । अथ पञ्चमीमाह -
०६ - ०३ - ११०११४७. हे यम ते त्वदीयौ श्वानौ यौ विद्येते ताभ्यां श्वाभ्यां हे राजन्यमैनं प्रेतं परिदेहि प्रयच्छ । कीदृशौ श्वानौ । रक्षितारौ यमगृहस्य रक्षकौ । नृचक्षसा मनुष्यैः ख्याप्यमानौ, श्रुतिस्मृतिपुराणाभिज्ञाः पुरुषास्तौ प्रख्यापयन्ति ताभ्यां श्वाभ्यां दत्वाऽस्मै प्रेताय स्वस्ति च क्षेममपि अनमीवं च रोगाभावमपि धेहि संपादय । अथ षष्ठीमाह -
०६ - ०३ - ११०११४८. हे यमसंबन्धिनौ दूताववशानस्वाधीनान्प्राणिनोऽनुपलक्ष्य सर्वत्र चरतः । कीदृशौ, उरुणसौ दीर्घनासिकायुक्तौ, असुतृपौ प्राणिनामसून्स्वीकृत्य तैस्तृप्यन्तौ । उलुम्बलौ प्रभूतबलयुक्तौ तावुभौ दूतौ सूर्याय दृशये सूर्यस्य दर्शनार्थमद्य दिन इह कर्मणि भद्रमसुं समीचीनं प्राणं पुनरप्यस्मभ्यं दत्तौ प्रयच्छताम् । अथ सप्तमीमाह -
०६ - ०३ - ११०११४९. एकेभ्यः केषांचिद्यजमानानामर्थे सोमः पवते वस्त्रेण शोधितः पूतो भवति । एकेऽन्ये केचिद्यजमाना घृतमुपासते घृतद्रव्योपलक्षितं हविर्यज्ञमनुतिष्ठन्ति । येभ्यो येषामर्थे मधु प्रधावति “असौ वा आदित्यो देवमधु” इत्यादिका मधुविद्या प्रवर्तते, यदथर्वाङ्गिरसो मधोः कूल्या इत्यादिमधुप्राप्तिफलको ब्रह्मयज्ञो येषामर्थे प्रवर्तते, ताँश्चित्सर्वानप्ययं प्रेतोऽपिगच्छतादेव सर्वथा प्राप्नोत्येव । सोमयाजिनां दर्शपूर्णमासयाजिनां ब्रह्मयज्ञमधुविद्याद्यनुष्ठातॄणां यः पुण्यलोकः सोऽयमस्य भवत्वित्यर्थः । अथाष्टमीमाह -
०६ - ०३ - ११०११५०. ये क्षत्रियाः प्रधनेषु प्रकृष्टधननिमित्तेषु सङ्ग्रामेषु युध्यन्ते युद्धं कुर्वन्ति । तत्रापि ये शूरासः शूरा भटास्तनुत्यजो युद्धाभिमुख्येन शरीरं त्यजन्ति । अथवा ये पुरुषाः सहस्रदक्षिणा विश्वजिदादिक्रतुषु सहस्रदक्षिणायुक्ताः । तांश्चिदित्यादि पूर्ववत् । युद्धाभिमुख्येन मृतस्योत्तमलोकः स्मर्यते -
“द्वाविमौ पुरुषौ लोके सूर्यमण्डलभेदिनौ । परिव्राड्योगयुक्तश्च रणे चाभिमुखे हतः” इति । “धर्म्याद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत्क्षत्रियस्य न विद्यते” इति च । अथ नवमीमाह -
०६ - ०३ - ११०११५१. ये पुरुषा अस्मिल्ँ लोके तपसा युक्ताः सन्तोऽनाधृष्याः केनाप्यतिरस्कार्या वर्तन्ते । ये चान्ये स्वानुष्ठितेन तपसा स्वर्गं गताः । ये चान्ये महत्तपश्चक्रिरे । अनेन तपस्वित्वमात्रमुक्तम् । अनाधृष्या इत्यनेनाणिमादिसिद्धिपर्यन्तं तपो विवक्षितम् । ताँश्चिदित्यादि पूर्ववत् । कल्पः - “जघनेन दहनदेशमुदीचीस्तिस्रः कर्षूः खात्वाऽश्मभिः सिकताभिश्च प्रकीर्यायुग्मैरुदकुम्भैरपः परिप्लाव्य तासु ज्ञातयः संगाहन्ते, अश्मन्वती रेवतीरिति” इति । पाठस्तु -
०६ - ०३ - ११०११५२. कर्षूः कुल्याः, तत्रत्यास्वप्स्ववगाहनाय ज्ञातयः परस्परं संबोध्यन्ते - हे सखायोऽश्मन्वतीः पाषाणयुक्ता रेवतीर्धनहेतुभूता अपः संरभध्वं प्रविशत । उत्तिष्ठतोत्साहवन्तः सन्तः प्रत्युद्गच्छत । अनेन क्रमेण प्रतरत कुल्यात्रयं प्रकर्षेण तरत । अत्रास्मिन्दहनदेशेऽशेवाः सेवितुमशक्या दुःखविशेषा ये केचिदसंपूर्वमासंस्तान्सर्वाञ्जहाम परित्यजाम । शिवान्सुखहेतून्वाजान्गतिविशेषानन्नविशेषान्वाऽभिलक्ष्य वयमुत्तरेमोत्तीर्णा भवाम ।
०६ - ०३ - ११०११५३. कल्पः - “जघनेन कर्षूः पर्णशाखे निहत्याबलेन शुल्बेन बध्वा विनिःसर्पन्ति - यद्वै देवस्य सवितुः पवित्रँ सहस्रधारं विततमन्तरिक्षे । येनापुनादिन्द्रमनार्तमार्त्यै तेनाहं माँ सर्वतनुं पुनामि” इति । सवितुः प्रेरकस्य सूर्यस्य देवस्य संबन्धि पवित्रं शुद्धिकारणं यद्वै यदेव शुल्बं सहस्रधारं बहुसन्धिकमन्तरिक्षे विततं प्रसृतं येन सूर्यरूपेण शुल्बेन पुराऽऽर्त्या आर्तेः सकाशादिन्द्रमनार्तमपुनादार्तो यथा न भवति तथा शोधितवान् । तेन शुल्बेनाहं प्रेतस्य ज्ञातिं मां मद्रूपां सर्वतनुं कृत्स्नशरीरं पुनामि शोधयामि ।
०६ - ०३ - ११०११५४. कल्पः - “जघन्यो व्युदस्यति - या राष्ट्रात्पन्नादपयन्ति शाखा अभिमृता नृपतिमिच्छमानाः । धातुस्ताः सर्वाः पवनेन पूताः प्रजयास्मान्रय्या वर्चसा सँसृजाथ” इति । शुल्बस्याधस्ताद्ये ज्ञातयो निर्गच्छन्ति तेषां मध्ये पश्चान्निर्गच्छन्दहनकर्ता पुरुषः शाखाद्वयमनेन मन्त्रेण व्युदस्येत् । अभिमृता अनुक्रमेण पूर्वं मृताः पुरुषा नृपतिमिच्छमाना मनुष्याणां पालकं स्वामिनमिच्छन्तः पन्नात्प्राप्ताद्राष्ट्राद्याः शाखा अपयन्त्यपसारयन्ति ताः सर्वाः शाखा धातुः संबन्धिना पवनेन शुद्धिहेतुना पूताः शोधिताः । तादृश्यो हे शाखा अस्मान्प्रजादिभिः सँसृजाथ संयोजयत । कल्पः - “उद्वयं तमसस्परीत्यादित्यमुपस्थाय” इति । पाठस्तु -
०६ - ०३ - ११०११५५. वयं तमस उत्तरं ज्योतिस्तमसो विनाशकत्वेनोत्कृष्टं सूर्यसंबद्धं ज्योतिरुत्परिपश्यन्त उत्कर्षेण सर्वतोऽवलोकयन्तो देवत्रा देवेषु मध्ये सूर्यं देवमुत्तमं ज्योतीरुपमगन्म प्राप्ताः स्मः ।
०६ - ०३ - ११०११५६. कल्पः - “अनवेक्षमाणा अपोऽवगाहन्ते - धाता पुनातु सविता पुनातु” इति । अग्नेस्तेजसा सूर्यस्य वर्चसेति मन्त्रशेषः । धाता जगतः स्रष्टा प्रजापतिरग्निसंबन्धेन तेजसा पुनातु शोधयतु । सविता प्रेरको देवः सूर्यसंबन्धिना तेजसा पुनातु ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयारण्यकभाष्ये षष्ठप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥३॥अथ षष्ठप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः - कल्पः - “अपरेद्युस्तृतीयस्यां पञ्चम्यां सप्तम्यां वाऽस्थीनि संचिन्वन्ति, क्षीरोत्सिक्तेनोदकेनोदुम्बरशाखया प्रक्काथयञ्शरीराण्यवोक्षति - यं ते अग्निममन्थामेति पञ्चभिः” इति । तत्र प्रथमामाह -
०६ - ०४ - ११०११५७. हे प्रेतशरीर ते तव पक्तवे पाकार्थं वृषभायेव यथा पशवे तथा यमग्निममन्थाम । पशुबन्धेषु हि पशोः पाकार्थमग्निर्मथ्यते निर्मन्थ्यं वा कुर्यादिति श्रुतेः । तमिममग्निमनेन क्षीरेण चोदकेन च शमयामसि शान्तं कुर्मः । अथ द्वितीयामाह -
०६ - ०४ - ११०११५८. हेऽग्ने त्वं यं प्रेतदेहं समदहः सम्यग्दग्धवानसि । त्वमु तादृशस्त्वमेव पुनर्निर्वापयेतः स्थानात्पुनरपि नाःसारय । अत्र देहे क्याम्बूः कियताप्यम्बुना युक्ता काचिदोषधिः पाकदूर्वाऽल्पया दूर्वया युक्ता व्यल्कशा विविधशाखायुक्ता जायतामुत्पद्यताम् । अथ तृतीयामाह -
०६ - ०४ - ११०११५९. शीतेन जलेन युक्ता भूमिः शीतिका, ह्लादकारिणा क्षीरेण युक्ता भूमिर्ह्लादुका । हे शीतिके भूमे शीतिकावति शीतिकाभूमियुक्ते स्थाने, हे ह्लादुके ह्लादुकावति ह्लादुकायुक्ते स्थानविशेषे मण्डूक्यासु मण्डूकप्लवनयोग्यास्वप्सु संगमयेमं प्रेतदेहं प्रापय । अग्निं च सुष्ठु शमय । अथ चतुर्थीमाह -
०६ - ०४ - ११०११६०. धन्वनि मरुदेशे भवा धन्वन्यास्तादृश्य आपो हे प्रेतदेह ते तव शं सन्तु सुखहेतवो भवन्तु । अनूपदेशे भवा अनूक्या आपः (ते) शं (शमु) सन्तु सुखहेतव एव भवन्तु । तथा समुद्रे भवाः समुद्रिया वर्षे भवा वर्ष्यास्ता सर्वा अपि ते सुखहेतवो भवन्तु । अथ पञ्चमीमाह -
०६ - ०४ - ११०११६१. स्रवन्तीर्नदीगता आपो हे प्रेत ते तनुवे शं सुखहेतवो भवन्तु । कूपे भवाः कूप्याः, ताश्च ते सुखहेतवो भवन्तु । नीहारो हिमरूपस्ते सुखार्थं वर्षतु वृष्टिवत्स्रवतु । पृष्वा जलबिन्दुः शमु सुखार्थमेवावशीयतामधः पततु । कल्पः - “अत एवाङ्गारान्दक्षिणा निर्वर्त्य तिस्रः स्रुवाहुतीर्जुहोति - अवसृजेति प्रतिमन्त्रम्” इति । तत्र प्रथमामाह -
०६ - ०४ - ११०११६२. हेऽग्ने यः प्रेतः पुमानाहुतश्चितौ मन्त्रेण समर्पितः सन्स्वधाभिः स्वधाकारसमर्पितैरुदकादिभिः सह चरति । तं प्रेतं पितृभ्यः पितृप्राप्त्यर्थं पुनरवसृज भूयः प्रेरय । अयं प्रेत आयुर्वसान आच्छादयन्नायुषा युक्त इत्यर्थः । शेषं भोगमुपयातु प्राप्नोतु । हे जातवेदः सोऽयं प्रेतस्तनुवा संगच्छतां शरीरेण संगतो भवतु । अथ द्वितीयामाह -
०६ - ०४ - ११०११६३. हे प्रेत त्वं पितृभिः संगच्छस्व संगतो भव । परमे व्योमन्नुत्कृष्टो स्वर्ग इष्टापूर्तेन श्रौतस्मार्तकर्मफलेन संगतो भव । भूम्यै भूम्यां यत्र यस्मिन्देशविशेषे वृणसे जन्म प्रार्थयसे तत्र गच्छ । सविता देवस्त्वां तत्र दधातु स्थापयतु । अथ तृतीयामाह -
०६ - ०४ - ११०११६४. हे प्रेत तव देहे कृष्णः शकुनः पक्षिविशेषो यदङ्गमातुतोदेषद्व्यथितमकरोत् । पिपीलः पिपीलिका वा सर्पो वा यदङ्गमातुतोद । उत वाऽथवा श्वापदोऽन्येऽपि जीवो व्यापत्तिहेतुरातुतोद । अयमग्निर्देवस्तदङ्गं विश्वात्सर्वस्मादुपद्रवादनृणमृणरहितमुपद्रवरहितं कृणोतु करोतु । यश्च सोमो ब्राह्मण ए(णमे)तदीये ब्राह्मणशरीर आविवेश यागकाले प्रविष्टान्सोऽप्यनृणं करोतु ।
०६ - ०४ - ११०११६५. कल्पः - “अथैनदादग्धमुदकुम्भैः स्ववोक्षितमवोक्ष्य याऽस्य स्त्रीणां मुख्या सा सव्ये पाणौ नीललोहिताभ्यां सूत्राभ्यां विग्रथ्याश्मानमन्वापास्थायापामार्गेण सकृदुपमृज्य ततः शिरस्थो वाऽस्थि गृह्णाति - उत्तिष्ठातस्तनुवँ संभरस्व मेह गात्रमवहा मा शरीरम् । यत्र भूम्यै वृणसे तत्र गच्छ तत्र त्वा देवः सविता दधात्विति, इदं त एकमिति द्वितीयं पर ऊत एकमिति तृतीयं तृतीयेन ज्योतिषा संविशस्वेति चतुर्थं संवेशनस्तनुवै चारुरेधीति पञ्चमं प्रियो देवानां परमे सधस्थ इति षष्ठम्” इति । हे प्रेतातोऽस्माद्दनदेशादुत्तिष्ठ । तनुवं शरीरं संभरस्व संपादय, इह दहनदेशे गात्रमङ्गमेकमपि माऽवहा मा परित्यज । शरीररमपि माऽवहा मा परित्यज । यत्रेत्यादि पूर्ववत् ।
०६ - ०४ - ११०११६६. हे प्रेत ते तव संबन्धीदमेकमस्थि ऊ अपि च परः परस्तात्ते तव संबन्ध्येकमस्थि हे प्रेतैतदस्थिरूपेण पूर्वद्वयापेक्षया तृतीयेन ज्योतिषा प्रकाशेन संविशस्व संयुक्तो भव । तनुवै शरीरसिध्यर्थं संवेशनः सर्वेषामस्थ्नां योजयिता चारुरेधि रमणीयो भव । परमे सधस्थ उत्कृष्टे सहोपवेशनस्थाने देवानां प्रियो भव ।
०६ - ०४ - ११०११६७. कल्पः - “अथैतान्यस्थीन्यद्भिः प्रक्षाल्य कुम्भे वा सते वा कृत्वाऽऽदायोपोत्तिष्ठति - उत्तिष्ठ प्रेहि प्रद्रवौकः कृणुष्व परमे व्योमन् । यमेन त्वं यम्या संविदानोत्तमं नाकमधिरो हेमम्” इति । हे प्रेतास्मात्स्थानादुत्तिष्ठ । उत्थाय च प्रेहि प्रकर्षेण गच्छ । गमनकालेऽपि प्रद्रव शीघ्रं गच्छ । गत्वा च परमे व्योमन्नुत्कृष्टे स्वर्ग ओकः कृणुष्व स्थानं कुरु । कृत्वा च त्वं यमेन यम्या च स्त्रीपुरुषाभ्यामुभाभ्यां सह संविदाना संविदान ऐकमत्यं प्राप्तः सन्निममुत्तमं नाकं स्वर्गभोगमधिरोह प्राप्नुहि । कल्पः - “शम्यां पलाशे वा कुम्भं निधाय जघनेन कुम्भं कर्ष्वादिसमानमा स्नानान्मृदा स्नातीत्येके” इति । तत्र पूर्वोक्तानां मन्त्रामणां प्रतीकानि दर्शयति -
०६ - ०४ - ११०११६८. सोमयाजिनस्तु पुनर्दहनं कर्तव्यं पुनर्दहनान्तं सोमयाजिन इति सूत्रेऽभिहितत्वात् । तत्प्रकारस्तु कल्पे दर्शितः - “अथ यदि पुनर्धक्ष्यन्तः स्युरत एवाङ्गारान्दक्षिणा निर्वर्त्य तिस्रो रात्रीरिध्वा दहनवदवकाशं जोषयित्वाऽग्निमुपसमाधाय संपरिस्तीर्यापरेणाऽग्निं दर्भान्संस्तीर्य तेषु कृष्णाजिने शम्यायां दृषदुपलाभ्यामवाञ्जनं शरीराणि सुसंपिष्टानि पेषयित्वाऽऽज्यकुम्भे समुदायुत्याग्निहोत्रहवण्या जुहोत्यस्मात्त्वमधिजातोऽसि” इति । पाठस्तु -
०६ - ०४ - ११०११६९. द्वितीयानुवाके व्याख्यातो मन्त्रः ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयारण्यकभाष्ये षष्ठप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ॥४॥अथ षष्ठप्रपाठके पञ्चमोऽनुवाकः - पञ्चमानुवाके यमयज्ञोऽभिधीयते । स च कल्पसूत्र एवमुपक्रान्तः - “यज्ञमयं स्वयं प्रोक्तं प्रवक्ष्ये बलिमुत्तमम् । मासि मासि तु कर्तव्योऽन्तकाय बलिस्तथा” इति ।
०६ - ०५ - ११०११७०. तत्र मन्त्रविनियोग एवमभिहितः - “आयातु देवः सुमनाभिरूतिभिर्यमो ह वेह प्रयताभिरक्ता । आसीदताँ सुप्रयते ह बर्हिष्यूर्जाय जात्यै मम शत्रुहत्योमिति यममावाहयति” इति । तत्राऽऽवाहनार्थः प्रणवोऽध्याहृतः । मन्त्रे हशब्दः प्रसिध्यर्थः, वाशब्दः समुच्चये । प्रसिद्धो यमो देवः सुमनाभिः सौमनस्ययुक्तै(क्ताभि)रूतिभिरस्मदीयरक्षणैः सहित इह यमयज्ञाख्ये कर्मण्यायातु । तथा प्रयताभिर्नियताभिरूतिभिरक्ता संबद्धा यमी चाऽऽयातु । मम यजमानस्योर्जायाऽऽन्नसिद्धये जात्या उत्तमजातिसिद्धये शत्रुहत्यै शत्रुवधाय च सुप्रयते सुष्ठु नियते बर्हिषि । ह प्रसिद्धौ । एतौ दम्पती आसीदतामुपविशताम् । कल्पः - “यमे इव यतमाने यदैतमिति च” इति । आवाहयतीत्यनुवर्तते । पाठस्तु -
०६ - ०५ - ११०११७१. इवशब्द एवकारार्थः । यद्यदा यतमाने प्रयत्नं कुर्वाणे यमे इव यमो यमी चेत्येते एव युवामैतमस्मिन्कर्मण्यागच्छतम् । तदानीं देवयन्तो देवानात्मन इच्छन्तो मानुषा यजमाना वां युवां प्रभरन्प्रकर्षेण भरन्तु पोषयन्तु । स्वमु लोकं स्वोचितमेव स्थानं विदाने जानत्यौ युवामासीदतमुपविशतम् । नोऽस्माकमिन्दव आह्लादाय स्वासस्थे सुखासनस्थाने भवतं तिष्ठतम् ।
०६ - ०५ - ११०११७२. कल्पः - “मध्यमस्या(माया)मुत्तरवेद्यां यमाय हविर्निवेदयन्ते - यमाय सोमँ सुनुत यमाय जुहुता हविः । यमँ ह यज्ञो गच्छत्यग्निदूतो अरंकृतः” इति । हे ऋत्विजो यमदेवार्थं सोमं सुनुत लतात्मकं सोममभिषुणुत । तथा यमार्थँ हविर्जुहुत । अग्निदूतो यस्मिन्यज्ञे सोऽयमग्निदूतः । अग्नेर्दूतत्वमन्यत्राऽऽम्नातम् - “अग्निर्देवानां दूत आसीत्” इति । अरंकृतो बहुभिर्द्रव्यैरलंकाररूपैर्युक्तः, तादृशो यज्ञो यमं ह यममेव (गच्छति) गच्छतु । (ओंकारस्त्वध्याहृतः)
०६ - ०५ - ११०११७३. कल्पः - “प्रतीच्यामुत्तरवेद्याम् - यमाय घृतवद्धविर्जुहोत प्र च तिष्ठत । स नो देवेष्वायमद्दीर्घमायुः प्रजीवसे” इति । ह ऋत्वजो यमार्थं घृतयुक्तं हविर्जुहोत । यूयं च प्रकर्षेण तिष्ठत । देवेषु मध्ये यो यमो देवः स प्रजीवसे प्रकृष्टजीवनार्थं नोऽस्माकं दीर्घमायुरायमत्प्रयच्छतु ।
०६ - ०५ - ११०११७४. कल्पः - “प्राच्यामुत्तरवेद्याम् -यमाय मधुमत्तमँ राज्ञे हव्यं जुहोतन । इदं नम ऋषिभ्यः पूर्वजेभ्यः पूर्वेभ्यः पथिकृद्भ्यः” इति । ह ऋत्विजो यमाय राज्ञे मधुमत्तममतिशयेन मधुरं हव्यं जुहोतन जुहुत । पूर्वजेभ्यः सृष्ट्यादावुत्पन्नेभ्योऽत एव पूर्वेभ्योऽस्मत्तः पूर्वभाविभ्यः पथिकृद्भ्यः शोभनमार्गकारिभ्य ऋषिभ्य इदं प्रत्यक्षं यथा भवति तथा नमोऽस्तु । कल्पः - “योऽस्य कौष्ठ्येति तिसृभिर्यमगाथाभिस्त्रिः प्रदक्षिणं परिगायन्ति” इति । तत्र प्रथमामाह -
०६ - ०५ - ११०११७५. को(कौ)ष्ठं धनमर्हतीति कौष्ठ्यः, तादृशो यो यम एक इदेक एव पार्थिवस्य पृथिव्यां भवस्यास्य सर्वस्य जगतो वशी वशेन युक्तः सर्वं जगत्तदधीनमित्यर्थः । यश्च यमो राजाऽनपरोध्यः केनाप्यपरोद्धुमशक्यः । तं यमं प्रति भङ्ग्यश्रव एतन्नामकं गीतं हे पुरुष गाय । भङ्गी रीतिः । संगीतशास्त्रोक्तां भङ्गीमर्हतीति भङ्ग्यम् । श्रवणीयं श्रवः । भङ्यं च तच्छ्रवश्चेति भङ्ग्यश्रवः । शास्त्रीयलक्षणोपेतत्वाच्छ्रोत्रसुखकरमित्यर्थः । अथ द्वितीयामाह -
०६ - ०५ - ११०११७६. यो यमो राजा केनाप्यपरोद्धुमशक्यः । योन यमेनाऽऽपो धृता इति शेषः । तथा नद्यो येन धृता । धन्वानि मरुस्थलानि येन धृतानि । द्यौर्येन धृता । दृढा पृथिवी च येन धृता । तादृशं यमं प्रति पूर्वोक्तं भङ्ग्यश्रवो गाय । अथ तृतीयामाह -
०६ - ०५ - ११०११७७. अनसां शकटानां रथानां शतं यस्य यमस्य सोऽयमनःशतः । तादृशो यमो राजा दानं फलप्रदानमुद्दिश्यात्र समागच्छतु । अश्वानभितिष्ठति रथेषु योजयति । कीदृशानश्वान् । हिरण्यकक्ष्यान्सौवर्णाभरणैर्युक्ताः कक्ष्याप्रदेशा येषां ते हिरण्यकक्ष्यास्तान् । शोभनं धुरं रथवहनस्थानं येषां ते सुधुरास्तान् । शृङ्गारार्थं हिरण्यनिर्मिते अक्षिणी येषां ते हिरण्याक्षास्तान् । पाषाणयुक्तमार्गेषु रक्षार्थं निर्मितैरयोमयैर्वलयैर्युक्ताः शफा येषां तेऽयः शफास्तान् । अनश(श्य)त इति पाठे नाशरहितानश्वानिति व्याख्येयम् । कल्पः - “यमो दाधारेत्यनुवाकशेषेण हविरुद्धरन्ति” इति । तत्र प्रथमामाह -
०६ - ०५ - ११०११७८. पृथिवीं सर्वां यमो दाधार धृतवान् । तथा विश्वं सर्वमिदं जगद्यमो धृतवान् । यत्प्राणदस्मिञ्जगति श्वासयुक्तं यदस्ति यदप्यन्यद्वायुना रक्षितं वस्त्वस्ति सर्वमित्सर्वमेव यमाय यमार्थं तस्थे तस्थावस्थितवान् । अथ द्वितीयामाह -
०६ - ०५ - ११०११७९. पञ्च भूतानि यथा वर्तन्ते, षड्ऋतवो यथा वर्तन्ते, पञ्चदश तिथयो तथा वर्तन्ते, ऋषयश्च वसिष्ठादयो यथा वर्तन्ते, तं प्रकारं सर्वं स पुमान्ब्रूयाद्वक्तुं शक्तः । कः पुमानिति स उ(तदु)च्यते - यो यमं वेद स पुमान्ब्रूयादित्यन्वयः । यमो हि नियन्तृत्वेन भूतर्तुतिथ्यादिकं सर्वं जगद्यथायथं प्रवर्तयति । अतो यमस्य माहात्म्यं विद्वानिदमित्थमिति सर्वं वक्तुं शक्नोति । यथा वैक ऋषिरेक एव सर्वज्ञः परमेश्वरो विजानते विशेषेण जगज्जानाति तम(द)पि प्रकारान्तरं यममाहात्म्याभिज्ञ एव वक्तुमुत्सहते । अथ तृतीयामाह -
०६ - ०५ - ११०११८०. त्रिकद्रुकेभिर्ज्योतिर्गौरायुरिति त्रिकद्रुका इति सूत्रकारेणोक्तत्वात्ते त्रयो यागास्त्रिकद्रुकास्तैर्यागैः षडुर्वीर्भूमीः पतति प्राप्नोति । ताश्चोर्व्यः शाखान्तरमन्त्रे समाम्नाताः - “षण्मोर्वीरँ हसस्पान्तु द्यौश्च पृथिवी चाऽऽपश्चौषधयश्चोर्क्च सूनृता च” इति । बृहत्परं ब्रह्मैकमिदेकमेव । गायत्र्यादीनि तु च्छन्दांसि च्छन्दोरूपेण व्यवस्थितानि । एवं नानाविधं यज्जगदस्ति सर्वा ता तत्सर्वं जगद्यम आहिता यमे प्रतिष्ठितम् । नियामकत्वादेव जगद्व्यवस्थाहेतुत्वं यमस्य युक्तमित्यर्थः । अथ चतुर्थींमाह -
०६ - ०५ - ११०११८१. अयं वैवस्वतः सूर्यस्य पुत्रो यमः पञ्चभिर्मानवैः पञ्चसंख्याकैर्मुख्यैर्दूतविशेषैः सहितः सन्नहरहः प्रतिदिनं गवादीन्नयमानो यमलोके प्रापयन्न तृप्यति । अलमेतावतेत्येवं तृप्तिं न प्राप्नोति । प्राणिनो नेतुमालस्यरहित इत्यर्थः । अथ पञ्चमीमाह -
०६ - ०५ - ११०११८२. इह लोके ये च पुरुषाः सत्येन वर्तितुमिच्छन्ति येऽपि चान्ये पुरुषा अनृतवादिनस्ते द्विविधा अपि जना वैवस्वते सूर्यस्य पुत्रे यमे राजनि स्थिते सति तद्भृत्यैर्विविच्यन्ते । तत्र सत्यवादिन स्वर्गं नयन्ति, अनृतवादिनो नरकं नयन्तीत्येवं तद्विवेकः । अथ षष्ठीमाह -
०६ - ०५ - ११०११८३. ये च पुरुषा इह लोके देवान्नमस्यन्त्युपासते येऽपि चान्ये ब्राह्मणानपचित्यति सुवर्णदानान्नदानादिना पूजयन्ति ते द्विविधा अपि हे राजन्निह त्वदीये लोके विविच्यन्ते । तत्रोपासका ब्रह्मलोके नीयन्ते दानादिकर्मनिष्ठास्तु स्वर्गलोके नीयन्त इति तद्विवेकः । अथ यस्मादेवं तस्मात्सर्वेऽपि हे यम त्वामुपयन्ति । अथ सप्तमीमाह -
०६ - ०५ - ११०११८४. यमो राजा देवैरन्यैः सह सुपलाशे शोभनपर्णोपेते यस्मिन्वृक्षे सोमसवननामके । तदश्वत्थः सोमसवन इति श्रुत्यन्तरात् । संपिबते संभूय सोमपानं करोति । अत्रास्मिन्वृक्षे विश्पतिः प्रजानां स्वामी नोऽस्माकं पिता पुराणाः पुरातनान्देवाननुवेनति अनुगच्छति । त एते सप्तापि मन्त्रा यममाहात्म्यप्रतिपादकाः ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये पेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयारण्यकभाष्ये षष्ठप्रपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ॥५॥अथ षष्ठप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः - पूर्वानुवाके पितृमेधगतयमविशेषमन्त्रप्रसङ्गाद्बुद्धिस्थो यमयज्ञोऽभितः । स च स्वतन्त्रः पुरुषार्थे न तु पितृमेधाङ्गभूतः । अथ प्रासङ्गिकं परिसमाप्य प्रकृतः पितृमेधशेष एवोच्यते । चयनान्तमग्निचित इति सूत्रेऽभिहितत्वादग्निचिद्विषयं लोष्टचयनमुच्यते । कल्पः - “अग्निमुपसमाधाय जघनेनाग्निं तिस्रः पालाश्यो मेध्यो निहत्य तासामन्तरेणास्थिकुम्भं निधाय तदुपरिष्टाच्छतातृण्णामध्युद्यम्य दध्ना मधुमिश्रेण पूरयति - वैश्वानरे हविरिदं जुहोमि” इति । पाठस्तु -
०६ - ०६ - ११०११८५. वैश्वानरेऽग्निसदृशे कुम्भ इदं वाजिनमिश्रदधिरूपं हविर्जुहोमि । कीदृशं हविः । साहस्रं सहस्रसंख्योपेतम् । उत्सं प्रवाहरूपम् । शतधारं शतच्छिद्रेषु पतन्तीभिर्धाराभिर्युक्तम् । एष वैश्वानरो देवः पिन्वमाने वर्धमाने पूर्यमाणे कुम्भ एतमस्मदीयं पितरं पितामहं प्रपितामहं च बिभरद्बिभर्तु । कल्पः - “विक्षरन्तमभिमन्त्रयते - द्रप्सश्चस्कन्देमं समुद्रमिति द्वाभ्याम्” इति । तत्र प्रथमामाह -
०६ - ०६ - ११०११८६. द्रप्सो बिन्दुः स पृथिवीमनु चस्कन्द । पृथिव्यां पतित इत्यर्थः । स च द्रप्सो हुतः सन्स्थानत्रयेऽनुसंचरति द्युलोकेऽन्तरिक्षलोके भूलोके च । तदेतदभिप्रेत्य स्मर्यते -
“अग्नौ प्रास्ताऽऽहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते । आदित्याज्जायते वृष्टिर्वृष्टेरन्नं ततः प्रजाः” इति ।
सोऽयमर्थो द्यामित्यादिनाऽभिधीयते - द्यामिमं च येनिमनु । अन्तरिक्षरूपमिदं स्थानमनुसंचरति । यश्च पूर्वो योऽपि पूर्वः पृथिवीमनुचस्कन्देति पूर्वोक्तस्थानविशेषस्तमप्यनुसंचरति । तृतीयं योनिं द्युलोकरूपमादित्यस्थानमनुसंचरति । तमिमं त्रिषु स्थानेष्वनुसंचरन्तं द्रप्सं जुहोमि मनसा हुतमिव भावयामि । कुत्र होम इति तदुच्यते - अनु सप्त होत्रा इति । यस्यां दिशि द्रप्सः पतितस्तद्व्यतिरिक्ता होमयोग्याः सप्त दिशो याः सन्ति तास्वनुक्रमेण जुहोमि । यथाऽयं द्रप्सो हुत आदित्यादिस्थानत्रयेषु सं(ये सं)चरन्नुपकरोति तथा भावयामीत्यर्थः । अथ द्वितीयामाह -
०६ - ०६ - ११०११८७. हेऽग्न इमं कुम्भं जनाय प्रेतपुरुषार्थं मा हिँसीर्हिंसितं मा कुरु । किंतु परमे व्योमन्नुत्तमे विधिरक्षणे स्थितं कुरु । कीदृशमिमम् । समुद्रं समुद्रवत्प्रभूतम् । शतधारं शतसंख्याकधारोपेतम् । उत्सं प्रस्रवणयुक्तम् । भुवनस्य मध्ये व्यच्यमानं सेव्यमानमभिव्यज्यमानं वा घृतं दुहानां घृतकारणं दधि दुहानम् । अदितिमखण्डनीयम् । कल्पः - “व्य(व्यु)ष्टायां हरिण्या पलाशशाखया शमीशाखया वा श्मशानायतनं संमार्ष्टि - अपेत वीत” इति । पाठस्तु -
०६ - ०६ - ११०११८८. यमेन नियुक्ताः पुरुषाः पुरातना नूतनाश्च सर्वस्यां भूमौ व्याप्य वर्तन्ते, तान्सम्बोध्येदमुच्यते - हे यमदूता यूयं पुराणा अत्राग्निक्षेत्रे स्थ पूर्वं स्थिता ये च नूतना यूयमत्र स्थ ते सर्वे यूयमपेतस्मात्स्थानादपगच्छत । वीत परस्परं वियुज्य गच्छत, अतो विसर्पतास्मात्स्थनाद्विदूरं गच्छत । अहोभिर्दिवसैरक्तुभी रात्रिभिश्चाद्भिर्जलैश्च व्यक्तं विशेषेण संबद्धमवसानमिदं स्थानमस्मै यजमानाय यमो ददातु । कल्पः - “सवितैतानि शरीराणीति सीरं युनक्ति, षड्गवं द्वादशगवं चतुर्विंशतिगवं वा” इति । पाठस्तु -
०६ - ०६ - ११०११८९. सविता प्रेरकः परमेश्वरो मातुर्मातृस्थानीयायाः पृथिव्या उपस्थ उत्सङ्ग एतानि शरीराणि शरीरावयवस्वरूपाण्यस्थीन्यादधे स्थापितवान् । तेभिस्तैर्निमित्तभूतैरघ्निया गावो बलीवर्दा युज्यन्तां लाङ्गलेन संबध्यन्ताम् । कल्पः - “शुनं वाहा इति द्वाभ्यां प्रसव्यावृत्ताः षट्पराचीः सीताः कृषति” इति । तत्र प्रथमामाह -
०६ - ०६ - ११०११९०. लाङ्गलं वहन्तीति वाहा बलीवर्दाः, ते शुनं सुखं यथा भवति तथा प्रेरयन्त्विति शेषः । लाङ्गलं च शुनं सुखं यथा भवति तथा कृषतु । वरत्राश्चर्ममय्यो रज्जवोऽपि शुनं सुखं यथा भवति तथा बध्यन्ताम् । अष्ट्रामारां तीक्ष्णाग्रलोहयुक्तं बलीवर्दप्रेरकं दण्डं चोदिङ्गय हे कीनाश बलीवर्दप्रेरणार्थमुद्यतां कुरु । शुनासीरा हे वाय्वादित्यौ शुनं सुखमस्मासु धत्तं संपादयतम् । अथ द्वितीयामाह -
०६ - ०६ - ११०११९१. शुनो वायुः सीर आदित्यः । हे शुनासीरौ वाय्वादित्याविमां पूर्वोक्तां शुनमस्मासु धत्तमित्येतादृशीं वाचं श्रुत्वा दिव्यन्तरिक्षे यत्पय उदकं चक्रथुः संपादितवन्तौ तेनोदकेनेमां भूमिमुपसिञ्चतं सिक्तां कुरुतम् । कल्पः - “उद्यम्य लाङ्गलं सीते वन्दामह इति सीताः प्रत्यवेक्षते” इति । पाठस्तु -
०६ - ०६ - ११०११९२. लाङ्गलपद्धतिः सीता । हे सीते त्वां वन्दामहे नमस्कुर्मः । हे सुभगे सौभाग्ययुक्ते सीतेऽर्वाच्यधः प्रसृता भव । नोऽस्मान्प्रति यथा येन प्रकारेण सुभगा सौभाग्ययुक्ता ससि भवसि यथा च सुफला ससि शोभनफलोपेता भवसि । तथाऽर्वाची भवेति पूर्वत्रान्वयः । कल्पः - “सवितैतानि शरीराणीति मध्ये कृष्टस्यास्थिकुम्भं निदधाति” इति । पाठस्तु -
०६ - ०६ - ११०११९३. सवितेत्यादिः पूर्ववत् । तेभिरस्थिभिर्निमित्तभूतैर्हेऽदिते भूमे शं सुखहेतुर्भव । कल्पः - “वियुच्यध्वमग्निया देवयाना इति दक्षिणेंऽसे बलीवर्दान्विमुच्य” इति । पाठस्तु -
०६ - ०६ - ११०११९४. हेऽघ्निया बलीवर्दा विमुच्यध्वं विमुक्ता भवत । देवयाना देवान्प्रति गमनवन्तो वयमस्य मनुष्यजन्मरूपस्य तमसोऽन्धकारस्य पारं परभागं प्रत्यतारिष्म तारितवन्तः । ज्योतिः स्वर्गमार्गप्रकाशकं सुकृतरूपसाधनमापाम प्राप्नवाम । सुवः स्वर्गमगन्म वयं प्राप्तवन्तः । कल्पः - “उदपात्रेणोदुम्बरशाखया वोक्षति प्र वाता वान्ति” इति । पाठस्तु -
०६ - ०६ - ११०११९५. वाताः पुरो वायवः प्रवान्ति प्रकर्षेण गच्छन्ति । तेन वायवो विद्युतः पतयन्ति पतिताः कुर्वन्ति । ओषधीरोषधयश्चोज्जिहत उद्गच्छन्ति । सुवस्तन्निमित्तं सुखं पिन्वते वर्धते । विश्वस्मै भुवनाय सर्वप्राण्युपकारार्थमिराऽन्नं जायते । यद्यस्मात्कारणात्पर्जन्यो मेघः पृथिवीं रेतसा स्वकीयेनोदकेनावति रक्षति । तस्मात्पूर्वोक्तमन्नादिकमुपपन्नम् । कल्पः - “पात्र्यां सर्वौषधीः संयुत्याऽऽवपति - यथा यमाय " इति । पाठस्तु -
०६ - ०६ - ११०११९६. यथा यमलोके पञ्च मानवाः पञ्चसंख्याका मनुष्यरूपा मुख्या यमदूता हार्म्यं हर्म्यस्य योग्यं गृहोपकरणजातमवपन्संपादितवन्तः । एवमहमपि हार्म्यं हर्म्यस्य गृहस्य योग्यं गृहोपकरणभूतमोषधिजातं वपामि प्रक्षिपामि । यथा येन प्रकारेण जीवलोके जनसमूहे भूरयः प्रभूता वयमसाम भवाम तथा कुर्म इति शेषः । कल्पः - “चितः स्थ परिचित इत्यपरिमिताभिः शर्कराभिः परिश्रित्य” इति । पाठस्तु -
०६ - ०६ - ११०११९७. हे शर्करा यूयं चितः स्थ संपादिता भवथ । परिचितः स्थ परितः स्थापिता भवथ । ऊर्ध्वचितः सर्वाभ्य इष्टकाभ्य ऊर्ध्वं संपादिताः स्थ । तादृशीनां युष्माकं पितरो देवाता पितृदेवत्या यूयम् । प्रजापतिर्देवस्तादृशीर्वो युष्मान्सादयतु अत्र स्थापयतु । तथा प्रजापतिरूपया देवतयाऽङ्गिरस्वध्रुवाः सीदतेति शेषः । अङ्गिरोभिः स्थापिता यथा ध्रुवास्तथाऽत्रापि ध्रुवाः सत्यस्तिष्ठत । कल्पः - “आप्यायस्व समेतु त इति सिकता व्यूहति, उत्तरया त्रिष्टुभा राजन्यस्य” इति । उभयोः प्रतीके दर्शयति -
०६ - ०६ - ११०११९८. आप्यायस्व समेतु ते सं ते पयाँसि समु यन्तु वाजा इति मन्त्रद्वयं मा नो हिँसीर्जनितेत्यनुवाके व्याख्यातम् ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयारण्यकभाष्ये षष्ठप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥६॥अथ षष्ठप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः - कल्पः - “लोष्टान्प्रतिदिशमनन्वीक्षमाण उपदधाति - उत्ते तभ्नोमीत्येतैः प्रतिमन्त्रम्” इति । तत्र प्रथमामाह - ०६ - ०७ - ११०११९९. हे लोष्ट ते त्वदर्थं पृथिवीमुत्तभ्नोमि, उत्कर्षेण स्तब्धां करोमि । हे पृथिवि त्वत्परि तवोपरीमं लोकं लोक्यते दृश्यत इति लोको लोष्टस्तं निदधत्स्थापयन्नहं मोरिषं तव हिंसां मा करोमि । एतां लोष्टरूपां स्थूणां स्तम्भं ते तव भारो यथा न भवति तथा पितरो धारयन्तु । अत्रास्मिन्देशे यमो देवो हे लोष्ट ते तव सादनात्स्थापननिमित्तं मिनोतु स्थानं करोतु । अथ द्वितीयामाह -
०६ - ०७ - ११०१२००. हे लोष्टैतां भूमिमुपसर्प प्राप्नुहि । कीदृशम्, मातरं मातृस्थानीयाम्, उरुव्यचसं बहुविस्ताराम्, पृथिवीं प्रथितां प्रसिद्धाम्, सुशेवां सुष्ठु सेवितुं योग्याम् । ऊर्णम्रदा कम्बलवन्मृदुभूता युवतिर्नित्यतरुणी दक्षिणावती कौशलयुक्ता सैषा पृथिवी, उपस्थे स्वोत्सङ्गे निर्ऋत्याः पापदेवतायाः सकाशाद्धे लोष्ट त्वां पातु । अथ तृतीयामाह -
०६ - ०७ - ११०१२०१. हे पृथिवि लोष्टमेनमुछ्मञ्चस्वोत्कर्षेण सुखयुक्तं कुरु । मा विबाधिथा अस्य बाधां मा कार्षीः । अस्मै लोष्टाय सूपायनं निवासस्थानं भोग्यद्रव्यं वा यस्याः सा सूपायना । सुष्ठूपवञ्चनं स्वेच्छागमनं यस्याः सा सूपवञ्चना । तादृशी भव । यथा लोके माता पुत्रं सिचा वस्त्रेण प्रावृणोति तथैनं लोष्ठमभिवृणु, अस्य प्रावरणं कुरु । अथ चतुर्थीमाह -
०६ - ०७ - ११०१२०२. हे पृथिवि हि यस्मादुछ्मञ्चमानोत्कर्षेण सुखं कुर्वाणा तिष्ठसि । तस्मात्कारणान्मितो मीयमानाः सहस्रं लोष्टा उपश्रयन्तां त्वामाश्रयन्तु । एतं वा मुख्यं लोष्टमाश्रयन्तु । ते सर्वे लोष्टा मधुश्रुतो माधुर्यरसस्राविणो गृहा भूत्वा विश्वाहा सर्वेष्वप्यहः स्वस्मै स्थाप्यमानलोष्टाय शरणा अत्र रक्षितारः सन्तु । कल्पः - “तिलमिश्राभिर्धानाभिस्त्रिरपसव्यं परिकिरति - एणीर्धानाः” इति । पाठस्तु -
०६ - ०७ - ११०१२०३. या धानाः सन्ति ता एणीर्मिश्रवर्णा हरिणीर्हरितवर्णा अर्जुनीः श्वेतवर्णाश्च धेनवः सन्तु । तिला वत्सस्थानीया यासां तास्तिलवत्साः, तादृश्यो धाना अस्मै प्रेतायोर्जमन्नरसं दुहाना विश्वाहा सर्वेष्वहः स्वनपस्फुरन्तीरपस्फुरणेन प्रातिकूल्यप्रतिभासेन रहिताः सन्तु । कल्पः -“अभिवान्यायै दुग्धस्यार्धशरावे मन्थस्त्रिः प्रसव्योपमथित आमपात्रस्थस्तं दक्षिणत उपदधाति - एषा ते यमसादने” इति । पाठस्तु -
०६ - ०७ - ११०१२०४. हे प्रेत ते तव यमसादने यमस्य स्थाने गृह एषा मन्थरूपा स्वधाऽन्नात्मिका निधीयते स्थाप्यते । असौ हे देवदत्तनामक प्रेत ते तवाक्षितिर्नाम क्षयरहिता खलु । कल्पः - “समूलं बर्हिर्दक्षिणा स्तृणाति - इदं पितृभ्यः प्रभरेम बर्हिः” इति । पाठस्तु -
०६ - ०७ - ११०१२०५. इदं बर्हिः पितृभ्यः पित्रर्थं प्रभरेम प्रकर्षेण स्तृणीम । वयं तु जीवन्त एव तत्वमारोहासः परमार्थतत्वमारोढुकामा देवाभ्यो देवार्थमुत्तरमुद्गततरमतिशयेनोत्कृष्टतरं बर्हिर्भरेम संपादयाम । हे प्रेत त्वं यमेन यम्या च संविदान ऐकमत्यं गतो मेध्यो भव(म्) । अमृतसेवनयोग्यो भव । कल्पः - “पालाशान्परिधीन्परिदधाति - मा त्वा वृक्षाविति पूर्वापरावुत्तरया दक्षिणोत्तरौ” इति । तत्र प्रथमामाह -
०६ - ०७ - ११०१२०६. हे प्रेत त्वां वृक्षौ पूर्वापरपरिधिरूपावेतौ मा संबाधिष्टां बाधितं मा कुरुत(ता)म् । हे पृथिवि त्वमपि माता मातृस्थानीया सती मा बाधिष्ठाः । हि प्रसिद्धान्पितॄनत्र स्थाने गच्छासि हे प्रेत प्राप्नुहि । यमराज्ये यमस्य देश एधासमेधस्व वर्धस्व । अथ द्वितीयामाह -
०६ - ०७ - ११०१२०७. हे प्रेत त्वां वृक्षौ दक्षिणोत्तरपरिधिरूपावेतौ मा संबाधेथां संबाधितं मा कुरुताम् । माता मातृस्थानीया मही महती पृथिवी मा बाधिष्ट । हि प्रसिद्धं वैवस्वतं सूर्यपुत्रं यमं गच्छासि प्राप्नुहि । यमराज्ये यमस्य देशे विराजसि विशेषेण राजमानो भव । कल्पः - “मध्ये नलेषीकान्निदधाति - नळं प्लवम्” इति । पाठस्तु -
०६ - ०७ - ११०१२०८. नळशब्देन जलमध्ये समुत्पन्नस्तृणविशेष उच्यते । हे प्रेत त्वं नळं प्लवं तृणविशेषरूपं प्लवनहेतुमेतमारोह । तेन नलेन पथो मार्गानन्विहि त्वमनुक्रमेण प्राप्नुहि । स तादृशस्त्वं नल(ळ)प्लवो नळरूपेण प्लवेन युक्तो भूत्वा संतर पितृलोकमार्गरूपं समुद्रं सम्यक्तर । प्रतर प्रकर्षेण तर । उत्तरोत्कर्षेण तर । मार्गे नानाविधोपद्रवपरिहाराभिप्रायेण नानाविधं तरणमुच्यते । कल्पः - “पुराणेन सर्पिषा शरीराणि सुसंतृप्तानि संतप्योत्तरत आसीनोऽनन्वीक्षमाणो दर्भेषु निवपति - सवितैतानि शरीराणि” इति । पाठस्तु -
०६ - ०७ - ११०१२०९. एतानि शरीराणि शरीरावयवरूपाण्यस्थीनि मातृस्थानीयायाः पृथिव्या उपस्थ उत्सङ्गे सविता प्रेरको देव आदधे सर्वतः स्थापयति हे पृथिवि तेभ्योऽस्थिभ्यः शं सुखहेतुर्भव ।
०६ - ०७ - ११०१२१०. कल्पः - “अथैनमुपतिष्ठते - षड्ढोता सूर्यं ते चक्षुर्गच्छतु वातमात्मा द्यां च गच्छ पृथिवीं च धर्मणा । अपो वा गच्छ यदि तत्र ते हितमोषधीषु प्रतितिष्ठा शरीरैः” इति । षड्ढोतृसंज्ञको मन्त्राभिमानिनी देवोऽस्ति तदनुग्रहेण हे प्रेत त्वदीयं चक्षुः सूर्यं गच्छत्विति योजनीयम् । अयं च मन्त्रः प्रथमानुवाके व्याख्यातः । कल्पः - “भुक्तभोगेन वससाऽस्थिकुम्भं निमृज्योपर्युपरि शिरो दक्षिणा व्युदस्यति - परं मृत्यो अनुपरेहि पन्थामिति, अथास्य कपालानि सुसंभिन्नानि संभिनत्ति यथैषूदकं न तिष्ठेत्” इति । पाठस्तु -
०६ - ०७ - ११०१२११. हे मृत्यो देवयानादितरो यः पन्थास्ते स्वस्तव स्वभूतः तं परं पन्थां देवयानादितरं तं मार्गमनुपरेहि अनुक्रमेण प्राप्नुहि । चक्षुष्मते साधुदर्शिने शृण्वतेऽस्मद्विज्ञप्तीनां श्रोत्रे ते तुभ्यमेकं वचनं ब्रवीमि । नोऽस्मदीयां प्रजां पुत्रादिरूपां मा रीरिषो मा विनाशय । उतापि च वीराञ्शूरान्भृत्यानपि मा रीरिषः । कल्पः - “भुक्तभोगेन वाससा शरीराणि प्रच्छाद्योदपात्रेणोदुम्बरशाखया वोक्षति - शं वातः” इति । पाठस्तु -
०६ - ०७ - ११०१२१२. वातो वायुस्ते तव शं सुखं करोतु । घृणिर्दीप्यमान आदित्यो हि प्रसिद्धस्ते तव शं सुखं करोतु । ओषधयश्च ते तव शं सुखहेतवः सन्तु । दिशः सर्वा मे मम शग्माः सुखप्रापिकाः कल्पन्तां समर्था भवन्तु । कल्पः - “इष्टकाः प्रतिदिशमनन्वीक्षमाण उपदधाति - पृथिव्यास्त्वा लोके सादयामीत्येतैः प्रतिमन्त्रं प्रतिदिशं मध्ये पञ्चमीं तां दक्षिणेन षष्ठीम्” इति । तत्र प्रथममन्त्रमाह -
०६ - ०७ - ११०१२१३. हे इष्टके त्वां पृथिव्या लोके स्थाने स्थापयामि सादयामि । अमुष्य प्रेतस्य शर्मासि सुखहेतुरसि । पितरस्तव देवताः स्वामिभूताः । प्रजापतिर्देवस्त्वामत्र सादयतु स्थापयतु । तया प्रजापतिदेवतया स्थापिता सती ध्रुवा सीद यथाऽङ्गिरोभिः स्थापिता तद्वत् । अत्राङ्गिरस्वद्ध्रुवा सीदेत्येतावदध्याहर्तव्यम् । अथ द्वितीयादीन्षष्ठान्तान्पञ्च मन्त्रानाह -
०६ - ०७ - ११०१२१४. हे द्वितीयेष्टके त्वामन्तरिक्षस्य लोके सादयामीत्यनुषज्य पूर्ववद्व्याख्येयम् । हे तृतीयेष्टके त्वां दिवो लोके सादयामि । हे चतुर्थेष्टके त्वां दिशां लोके सादयामि । हे पञ्चमेष्टके त्वां नाकस्य पृष्ठे स्वर्गस्योपरि सादयामि । हे षष्ठेष्टके त्वां ब्रध्नस्याऽऽदित्यस्य विष्टपे स्थाने सादयामि । सर्वत्रानुष्ङ्गद्योतनाय सादयामीत्यादेः पुनः पाठः ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयारण्यकभाष्ये षष्ठप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥७॥अथ षष्ठप्रपाठकेऽष्टमोऽनुवाकः - कल्पः - “एवं चरूनपूपवानिति प्रतिमन्त्रम्” इति । तत्र प्रथममन्त्रमाह - ०६ - ०८ - ११०१२१५.पक्वा भक्ष्याः पिष्टविकारा अपूपाः, ते यस्य चरोः सन्ति सोऽयमपूपवान् । तथा घृतवान्प्रभूतघृतयुक्तः । तादृशश्चरुरिहास्मिन्स्थाने पूर्वस्यां दिश्यासीदतु, उपविशतु । किं कुर्वन् । पृथिवीमेतामुत्तभ्नुवन्नूर्ध्वं स्तब्धां कुर्वन् । उतापि च द्यां द्युलोकमुपर्यूर्ध्वभाग उत्तभ्नुवन् । देवानां मध्ये ये देवविशेषा यूयमिहास्मिन्नुपधाने घृतभागाः स्थ घृतसेविनो भवथ, ये(ते) यूयं योनिकृतः स्थानकारिणः पथिकृतो मार्गकारिणश्च सन्तः सपर्यत परिचरत । असौ देवदत्तादिनामक हे प्रेत ते तव यमसादने यमस्य स्थाने गृह एषा स्वधैतच्चरुरूपमन्नं निधीयते नितरां स्थाप्यते । दशसंख्याकान्यक्षराणि मन्त्रविशेषरूपेण प्रतिपादकानि यस्यश्चरुरूपायाः स्वधायाः सन्ति सेयं दशाक्षरा तादृशी या स्वधा विद्यते तां स्वधां हे प्रेत रक्षस्व । तां गोपायस्व । स्वरूपस्योपद्रवाभावो रक्षणम् । भोगदशायामप्युपद्रवाभावो गोपायस्वेत्यनेनोच्यते । तां तादृशीं स्वधां ते तुभ्यं परिददामि । अत्र देवतारूपा ये पितरस्ते सर्वे तस्यां स्वधायां त्वां प्रेतं मा दभन्हिंसितं मा कुर्वन्तु । प्रजापतिरित्यादि पूर्ववत् । अथ दक्षिणादिमध्यमान्तचतुर्दिक्षु चरूपधानविषयान्मन्त्रानाह -
०६ - ०८ - ११०१२१६.अत्र शृतवानित्यादिपदचतुष्टयेन मन्त्रभेदो द्रष्टव्यः । शृतभागा इत्यादीन्यपि चत्वारि पदानि शताक्षरेत्यादीन्यपि चत्वारि पदानि चतुर्ष्वपि मन्त्रेषु विभज्य योजनीयानि । शृतं सम्यक्पक्वं पयः, क्षीरं पयोमात्रम् । अन्यत्पूर्ववत् ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयारण्यकभाष्ये षष्ठप्रपाठकेऽष्टमोऽनुवाकः ॥८॥अथ षष्ठप्रपाठके नवमोऽनुवाकः - कल्पः - “तिलमिश्राभिर्धानाभिस्त्रिः प्रसव्यं परिकिरत्येतास्ते स्वधा अमृताः करोमि” इति । पाठस्तु -
०६ - ०९ - ११०१२१७. हे प्रेत ते त्वदर्थमत्रास्यां चितौ या धाना भृष्टतण्डुलरूपाः परिकिरामि परितो विक्षिपामि । एता धानास्ते त्वदर्थममृता विनाशरहिताः स्वधा अन्नरूपाः करोमि । यमो देवस्ते त्वदर्थं पितृभिः संविदान ऐकमत्यं गतः संस्ता धाना अत्र स्थाने कामदुघाः कामप्रापिका धेनुर्धेनुरूपाः करोतु । कल्पः - “ओषधिस्तम्बान्प्रतिदिशमनन्वीक्षमाण उपदधाति - त्वामर्जुनेति प्रतिमन्त्रम्” इति । तत्र प्रथमामाह -
०६ - ०९ - ११०१२१८. तेषु मन्त्रेष्वर्जुनदूर्वाकाशदर्भशब्दास्तृणविशेषवाचिनः प्रसिद्धाः । हेऽर्जुनाख्यस्तृण त्वां ब्रह्माणोऽभिज्ञा विप्रा ओषधीनां पय इत्सर्वासामोषधीनां सारमेव विदुर्जानन्ति । तासामोषधीनां मध्यात्सकाशात्त्वामादद आनीय स्थापयामि । किमर्थम्, चरुभ्योऽपिधातवे चरूणामपिधानार्थम् । अथ द्वितीयामाह -
०६ - ०९ - ११०१२१९. हे प्रेत दूर्वाणां संबन्धिनं स्तम्बमाहर स्वीकुरु । एतां दूर्वां मम स्वस्य प्रियतमां विद्धीति शेषः । मनुष्याणां संबन्धिनीमिमां दक्षिणां दिशमनु सा दूर्वा भूयिष्ठा प्रभूता विरोहतु विविधमङ्कुरमुत्पादयतु । अथ तृतीयामाह -
०६ - ०९ - ११०१२२०. हे प्रेत काशाख्यानां तृणानां स्तम्बमाहर स्वीकुरु । किमर्थम् - रक्षसामपहत्यै । एतस्यै पश्चिमाया दिशोऽघायवोऽघं पापमुपद्रवमिच्छन्तो ये वैरिणः पराभवन्पराभवकर्तार आसन् । ते वैरिणो यथा पुनर्नाभवन्न भविष्यन्ति तथा काशस्तम्बं स्वीकुरु । अथ चतुर्थीमाह -
०६ - ०९ - ११०१२२०. हे प्रेत दर्भसंबन्धिनं स्तम्बं स्वीकुरु । इमामोषधीं पितृणां प्रियां विद्धीति शेषः । अस्यै दर्भरूपाया ओषध्या मूलमनुजीवादनुक्रमेण जीवतु । तथा काण्डं फलं चानुक्रमेण जीवतु वर्धतामित्यर्थः । कल्पः - “लोकं पृणेति लोकंपृणा उपदधाति, उत्तरया पुरीषेणानुविकिरति” इति । तयोर्मन्त्रयोः प्रतीके दर्शयति -
०६ - ०९ - ११०१२२१. लोकं पृण च्छिद्रं पृणेत्येको मन्त्रः । ता अस्येति द्वितीयः । एतौ चोभावपेत वीतेत्यनुवाके व्याख्यातौ । कल्पः - “उदपात्रेणोदुम्बरशाखया वोक्षति - शं वातः” इति । पाठस्तु -
०६ - ०९ - ११०१२२२. अयं मन्त्रः सप्तमानुवाके व्याख्यातः । ते सर्वा इत्येतावानेव विशेषः । कल्पः - “उपतिष्ठत इदमेव” इति । पाठस्तु -
०६ - ०९ - ११०१२२३. इदानीं वर्तमानमिदमेवैकं कष्टं संपन्नम् । इतोऽपरां कांचिदप्यार्तिं माऽऽराम मा प्राप्नवाम । तदस्मदभीष्टमश्विभ्यां देवाभ्यां मित्रेण वरुणेन च तथा कृतं संपादितम् । कल्पः - “वारणशाखां पुरस्तान्निदधाति - वरणो वारयात्” इति । पाठस्तु -
०६ - ०९ - ११०१२२४. अयं वारणाख्यो वनस्पतिर्देव इदं कष्टं वारयान्निवारयतु । तथा स वनस्पतिरार्त्या अन्यस्या अपि बाधाया निर्ऋत्यै पापदेवताया द्वेषाच्च वैरिकृतात्पालयत्विति शेषः । कल्पः - “विधृतिलोष्टमुत्तरतो विधृतिरसि” इति । पाठस्तु -
०६ - ०९ - ११०१२२५. हे लोष्ट त्वं विधृतिर्विधारकोऽसि । अतोऽस्मत्तः सकाशादघा पापानि द्वेषांसि वैराणि च विधारय वियुज्यान्यत्र स्थापय । कल्पः - “शमीशाखां पश्चाच्छमि शमय” इति । पाठस्तु -
०६ - ०९ - ११०१२२६. हे शमि एतन्नामकवृक्ष, अस्मदस्मत्तोऽघा पापानि द्वेषांसि वैराणि च शमय । कल्पः - “यवं दक्षिणतो यव यवय” इति । पाठस्तु -
०६ - ०९ - ११०१२२७. पूर्ववद्व्याख्येयम् । कल्पः - “अथैनमुपतिष्ठते पृथिवीम्” इति । पाठस्तु -
०६ - ०९ - ११०१२२८. आरोहावरोहाभ्यां पृथिव्यादिस्वर्गपर्यन्तप्राप्तिवाक्यानि स्पष्टानि । अपो वेत्यादिस्तु प्रथमानुवाके व्याख्यातः । कल्पः - “जघनेन चितिं कर्ष्वादि समानम्” इति। तन्मन्त्राणां प्रतीकानि दर्शयति- ०६ - ०९ - ११०१२२९. एते च मन्त्रास्तृतीयानुवाके व्याख्याताः ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयारण्यकभाष्ये षष्ठप्रपाठके नवमोऽनुवाकः ॥९॥अथ षष्ठप्रपाठके दशमोऽनुवाकः
कल्पः - “नवम्यां व्युष्टायां यज्ञोपवीत्यन्तरा ग्रामं श्मशानं चाग्निमुपसमाधाय संपरिस्तीर्यापरेणाग्निं रोहितं चर्माऽऽनडुहं प्राचीनग्रीवमुत्तरलोमाऽऽस्तीर्य तद्वेतसमालिनो ज्ञातीनारोहयति - आरोहत” इति । पाठस्तु -
०६ - १० - ११०१२३०. हे ज्ञातयो यूयं जरसं गृणाना जरावस्थां प्रार्थ्यमाना आयुरायुषो हेतुभूतं चर्माऽऽरोहत । अनुपूर्वं ज्येष्ठमनु कनिष्ठो यथा भवति तथा यतमानाः प्रयत्नं कुर्वन्तो यतिष्टाऽऽरोहणप्रयत्नं कुरुत । इह कर्मणि त्वष्टा हविषां पापानां(च) तनूकर्ताऽयमग्निः सुजनिमा शोभनजन्मा सुरत्नो भक्तेभ्यो देयैः शोभनैः रत्नैरुपेतो वो युष्मभ्यं दीर्घमायुः करोतु । जीवसे जीवनाय । कल्पः - “अथैताननुपूर्वान्प्रकल्पयति - यथाऽहानि” इति । पाठस्तु -
०६ - १० - ११०१२३१. यथा लोकेऽहानि दिनान्यनुपूर्वं भवन्ति, प्रतिपद्द्वितीया तृतीया चेत्येवमनुक्रमेणैव वर्तन्ते । यथा च वसन्ताद्यृतव ऋतुभिरुत्तरोत्तरैः क्लृप्ताः संबद्धाः यन्ति गच्छन्ति प्रवर्तन्ते । यथा च पूर्वं पितरं ज्येष्ठं वाऽपरः पुत्रः कनिष्ठो वा न जहाति न परित्यजति । हे धातः प्रजापत एवैवमनेनैव प्रकारेणैषां ज्ञातीनामायूंषि कल्पय संपादय ।
०६ - १० - ११०१२३२. कल्पः - “अथ वारणस्रुवेण वारण्यां स्रुचि चतुर्गृहीतमाज्यं गृहीत्वा जुहोति - न हि ते अग्ने तनुवै क्रूरं चकार मर्त्यः । कपिर्बभस्ति तेजनं पुनर्जरायु गौरिव । अप नः शोशुचदघमग्ने शुशुध्या रयिम् । अत नः शोशुचदघं मृत्यवे स्वाहा” इति । हेऽग्ने ते तव तनुवै शरीरार्थं मर्त्यो मनुष्यः क्रूरमुग्रं व्यापारं न हि चकार । कपिः कपिवच्चेष्टाकारी मनुष्यः पुनस्तेजनमुत्तेजनं यथा भवति तथा बभस्ति दीपयति । तत्र दृष्टान्तः - गौरिव जरायु । यथा गौः स्वगर्भस्य रक्षार्थं जरायुपटं संपादयति न तु क्रूरं करोति तद्वत् । नोऽस्मदीयमघं पापमपशोशुचत्, अपगतं यथा भवति तथा दीप्यतां दह्यताम् । हेऽग्ने रयिं धनं शुशुध्यातिशयेन शुद्धं कुरु । पुनरपि नोऽस्माकं पापमपगतं यथा भवति तथा दह्यताम् । तदर्थं मृत्यवे देवाय स्वाहुतमिदमस्तु । कल्पः - “उत्तरेणाग्निं रोहितोऽनड्वान्प्राङ्मुखोऽवस्थितो भवति तं ज्ञातयोऽन्वारभन्तेऽनड्वाहम्” इति । पाठस्तु -
०६ - १० - ११०१२३३. स्वस्तये क्षेमायैतमनड्वाहं वयमन्वारभामहे हस्तेन स्पृशामहे । हेऽनड्वान्स त्वं देवेभ्यो देवार्थमिन्द्र इव नोऽस्मदर्थं वह्निर्वाहकः संपारणः सम्यक्पारं प्रति नेता च भव । कल्पः - “प्राञ्चो गच्छन्तीमे जीवाः” इति । पाठस्तु -
०६ - १० - ११०१२३४. इमे जीवा ज्ञातयो मृतैर्वियुज्याऽववर्तिन्नावृत्ताः । केनाभिप्रायेणेति तदुच्यते - अद्यास्मिन्दिने नोऽस्माकं भद्रा कल्याणरूपा देवहूतिर्देवानामाह्वानक्रियाऽभूद्भवति । नृतये मनुष्यक्षयनिमित्तं हसाय हास्यार्थं हर्षार्थमित्यर्थः । प्राञ्जः प्राञ्चः प्राङ्मुखाः सन्तोऽगाम वयं गच्छामः । कीदृशा वयं, द्राघीय आयुरत्यन्तं दीर्घमायुः प्रतरामतिप्रकर्षेण दधाना धारयन्तः । कल्पः - “जघन्यः शमीशाखया पदानि लोपयते - मृत्योः पदम्” इति । पाठस्तु -
०६ - १० - ११०१२३५. मृत्योर्मृत्युरूपस्यानडुहः पदं स्थानं योपयन्तो लोपयन्तो यदैम गच्छामस्तदा वयं पूर्ववद्द्राघीय आयुः प्रतरां(रा)(मति)प्रकर्षेण दधानाः प्रजया धनेन चाप्यायमाना वर्धमानाः सन्तः, यज्ञियासो यज्ञयोग्याः शुद्धाः शरीरशुद्धियुक्ताः पूता द्रव्यशुद्धियुक्ताश्च भवथ । हे ज्ञातय इति द्रष्टव्यम् । कल्पः - “अथैभ्योऽध्वर्युर्दक्षिणतोऽश्मानं परिधिं दधाति - इमं जीवेभ्यः परिधिं दधामि” इति । पाठस्तु -
०६ - १० - ११०१२३६. इममश्मानं जीवेभ्यो जीवानामर्थे परिधिं परिधानहेतुं दधामि स्थापयामि । नोऽस्माकं मध्येऽपरो यः कोऽप्येतमर्धमायुषो भागं माऽनुगान्माऽनुगच्छतु । किंतु पुरूचीर्विस्तृतिं गताः शरदः संवत्सराञ्शतं जीवन्तु । पर्वतेन पर्वतसदृशेन पाषाणेन मृत्युं तिरो दद्महे तिरोभूतं कुर्मः । कल्पः - “अथैताः पत्नयो नयने सर्पिषा संमृशन्तीमा नारीः” इति । पाठस्तु -
०६ - १० - ११०१२३७. इमा नारीरेतास्त्रियोऽविधवा वैधव्यरहिताः सुपत्नीः शोभनपतियुक्ताः सत्य आञ्जनेनाञ्जनहेतुना सर्पिषा संमृशन्तां चक्षुषी संस्पृशन्तु । अनश्रवोऽश्रुरहिता अनमीवा रोगरहिताः सुशेवाः सुष्ठु सेवितुं योग्या जनयो जाया अग्र इतः परं योनिं स्वस्थानमारोहन्तु प्राप्नुवन्तु । कल्पः - “कुशतरुणकैस्त्रैककुदेनाञ्जनेनाङ्क्ते - यदाञ्जनम्” इति । पाठस्तु -
०६ - १० - ११०१२३८. हिमवतस्परि हिमवत्पर्वतस्योपरि जातमुत्पन्नं त्रैककुदं त्रिककुत्पर्वतसंबन्धि यदाञ्जनं विद्यते । अमृतस्य मूलेन सुखस्य कारणेन तेनाञ्जनेनारातीर्जम्भयामसि शत्रून्विनाशयामः । कल्पः - “अथैतानि कुशतरुणकानि समुच्छ्रित्य दर्भस्तम्बे निदधाति - यथा त्वम्” इति । पाठस्तु -
०६ - १० - ११०१२३९. हे ओषधे दर्भस्तम्ब पृथिव्या उपरि यथा त्वमुद्भिनत्सि, उत्पद्यसे । एवमिमे कुशाः कीर्त्यादिभिः सहोद्भिन्दन्तूत्पद्यताम् । कीर्तियशसोर्लोकद्वयगतत्वेन भेदः । कल्पः - “अयं चैतदहः पचते यवोदनं च - अजोऽसीत्यजस्य प्राश्नीयात्” इति । पाठस्तु -
०६ - १० - ११०१२४०. हे पक्वद्रव्य त्वमजोऽस्यजसंबन्ध्यसि । अतोऽस्मत्सकाशादघा पापानि द्वेषांसि वैराणि चाजापगमय । कल्पः - “यवोदनस्य च प्राश्नाति - यवोऽसि” इति । पाठस्तु -
०६ - १० - ११०१२४१. हे ओदन त्वं यवोऽसि यवसंबन्ध्यसि । अतोऽस्मत्तः सकाशादघा पापानि द्वेषांसि वैराणि च यवय पृथक्कुरु ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयारण्यकभाष्ये षष्ठप्रपाठके दशमोऽनुवाकः ॥१०॥अथ षष्ठप्रपाठक एकादशोऽनुवाकः - पूर्वानुवाके मृत्यवे स्वाहेति यो होम उक्तस्तदनन्तरमेवैतैर्मन्त्रैर्द्वादश स्रुवाहुतीर्जुहुयात् । तत्र प्रथमं मन्त्रमाह - ०६ - ११ - ११०१२४२. पूर्वानुवाके व्याख्यातो मन्त्रः । अथ द्वितीयामाह -
०६ - ११ - ११०१२४३. सुक्षेत्रिया शोभनक्षेत्रयोग्यया सुगातुया शोभनगतियोग्यया वसूया च धनप्राप्तिहेतुभूतयाऽप्यनयाऽऽहुत्या यजामहे पूजयामः । अप न इत्यादि पूर्ववत् । अथ तृतीयामाह -
०६ - ११ - ११०१२४४. यद्यदैषां ज्ञातीनां भन्दिष्ठोऽतिशयेन भद्रः पुरुषार्थः प्राप्यते, तदानीमास्माकासोऽस्मत्संबन्धिनः सूरयश्च विद्वांसोऽपि पुत्रपौत्रादयः प्राप्यन्ताम् । अथ चतुर्थमाह -
०६ - ११ - ११०१२४५. यच्छब्दः प्रसिद्धिवाची । यत्प्रसिद्धाः सूरयो विद्वांसः सहस्वतो बलवतोऽग्नेः सकाशात्प्रयन्ति प्रकर्षेण प्राप्नुवन्ति । अथ पञ्चममाह -
०६ - ११ - ११०१२४६. हेऽग्ने ये वयं ते तव सूरयः स्तोतृनामैतत् । प्रकर्षेण स्तोतारः । यच्छब्दश्रुतेस्तच्छब्दोऽध्याहर्तव्यः । ते वयं प्रजायेमहि प्रजां प्राप्नुयाम तव प्रसादेन तव स्वभूताः । अथ षष्ठमाह -
०६ - ११ - ११०१२४७. हे विश्वतोमुख सर्वतो ज्वालायुक्ताग्ने त्वं विश्वतः सर्वत्र परिभूरसि वैरिणां परिभाविताऽसि । अथ सप्तममाह -
०६ - ११ - ११०१२४८. हेऽग्ने नोऽस्माकं द्विषो द्वेषिणो मुखा मुखानि विश्वतः सर्वस्माद्देशादतिपारयातीत्य परतो नय । तत्र दृष्टान्तः - नावेव यथा नावा परतस्तार(तः प्राप)यन्ति तद्वत् । यद्वा हे विश्वतोमुखाग्ने द्विषः शत्रूनतिपारयेति व्याख्येयम् । अथाष्टममाह -
०६ - ११ - ११०१२४९. हेऽग्ने स त्वं नोऽस्माकं स्वस्तये क्षेमायातिपर्ष दुःखजातमतीत्य परतः प्रापय । तत्र दृष्टान्तः नावया सिन्धुमिव यथा लोके नावा समुद्रं तारयन्ति तद्वत् । अथ नवममाह -
०६ - ११ - ११०१२५०. प्रवणान्निम्नदेशान्निमित्तभूताद्यतीर्निर्गता आप इवास्मत्तः सकाशादघं पापमपेत्य स्यन्दन्तां प्रवाहरूपेण गच्छतु । अथ दशममाह -
०६ - ११ - ११०१२५१. उद्वनादुन्नतप्रदेशस्थाद्वनात्सकाशात्कुल्यया समागतान्युदकानि यथा निम्नदेशं प्रति स्यन्दते तथाऽस्मत्तः सकाशादघमपेत्य स्यन्दताम् । अथैकादशमाह -
०६ - ११ - ११०१२५२. आनन्दाय मरणाभावनिमित्तसंतोषाय, प्रमोदाय विषयभोगनिमित्तप्रकृष्टहर्षाय, पुनरपि स्वकीयन्गृहान्प्रत्यागामागतोऽस्मि । अथ द्वादशमाह -
०६ - ११ - ११०१२५३. यत्र यस्मिन्देश इदं ब्रह्म पूर्वोक्तं होममन्त्रजातं जीवनाय जीवनार्थं कं सुखं यथा भवति तथा परिधिः परिधानं क्रियते । तत्र देशे गौरश्वो वा पुरुषोऽन्यो वा पशुर्नैव प्रमीयते सर्वथा न म्रियते । अतस्तदर्थं नोऽस्मदीयमघमपशोशुचत् । अपेत्य दग्धं भवतु ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयारण्यकभाष्ये षष्ठप्रपाठक एकादशोऽनुवाकः ॥११॥अथ षष्ठप्रपाठके द्वादशोऽनुवाकः - राजगव्या हननमुत्सर्गश्चेति द्वौ पक्षौ, तत्र हननपक्षे मन्त्राः पूर्वमेवोक्ताः । अथोत्सर्गपक्षे मन्त्रा उच्यन्ते । कल्पः - “यद्युत्सृजन्त्यपश्याम युवतिमाचरन्तीं सचस्वा नः स्वस्तय इत्यन्ताभिस्तिसृभिः प्रसव्यं राजगवीमग्नीन्प्रेतं दारुचितिं च परिणीय” इति । तत्र प्रथमामाह -
०६ - १२ - ११०१२५४. मृताय मृतपुरुषार्थं परिणीयमानां जीवां जीवन्तीं युवतीं(तिं) यौवनवत्पुष्टाङ्गीं युवतित्वेन भावितां वा वृद्धामाचरन्तीमागच्छन्तीं राजगवीं वयमपश्याम । या राजगवी त्वमन्धेन तमसा जरातिशयेन मरणभीत्या वा दृष्टिप्रसारणाभावे सत्यत्यन्तनिबिडेन तमसा प्रावृता भवसि । अरिष्ट्या अहिंसार्थं प्राचीं प्राङ्मुखीमवाचीमवाङ्मुखीं तां राजगवीमवयन्वयमवैमो जानीमः । अथ द्वितीयामाह -
०६ - १२ - ११०१२५५. मया भ्रियमाणा पोष्यमाणा राजगवी, एतां रक्षितां त्वां(स्वां) माँस्तां मन्यताम् । अहमनेन रक्षिता नतु मरिष्यामीत्येवं निश्चिनोत्वित्यर्थः । हे राजगवि यद्यस्मात्कारणादनेनोपाकरणमात्रेण देवी देवतात्मिका सती पितृलोकं प्रत्यैष्यागच्छसि । विश्ववारा सर्वैर्वरणीया प्रार्थनीया नभसाऽऽकाशमार्गेण संव्ययन्ती द्युलोकं संवृण्वती हे राजगवि तथाविधा त्वं नोऽस्माकमुभौ लोकावेतल्लोकपरलोकौ पयसा क्षीरेणाभ्यावृ(णाऽऽवृ)णीह्यावृतौ कुरु । क्षीरपूर्णौ कुर्वित्यर्थः । अथ तृतीयामाह -
०६ - १२ - ११०१२५६. हेऽग्ने वयं त्वामग्निं पयसा पयोमुख्यभोग्यद्रव्यनिमित्तमुपसँसदेम समीपे सम्यक्प्राप्नुयाम । कीदृशमग्निम् । रयिष्ठां धनेऽवस्थितं धनप्रदमित्यर्थः । मधुमन्तं मधुरद्रव्ययुक्तमूर्मिणमुत्कर्षयुक्तमूर्जस्व(र्जःस)न्तं बलवन्तम् । हेऽग्ने स्वस्तये क्षेमार्थं नोऽस्मान्रय्या धनेन संसचस्व सम्यग्योजय वर्चसा कान्त्याऽपि संसचस्व । कल्पः - “ये जीवा इत्यभिमन्त्र्य” इति । पाठस्तु -
०६ - १२ - ११०१२५७. ये जीवा अस्मत्कुले जीवन्तो ये पुरुषाः सन्ति ये च मृताः सन्ति येऽपीदानीं जाता उत्पन्ना ये च जन्त्या इतः परं जनयितव्याः, तेभ्यो धारयितुं तान्सर्वान्पोषयितुं घृतस्य संबन्धिनी मधुधारा मधुररसोपेता(धारा) तया धारया व्युन्दती विशेषेण क्लेदनयुक्ता (राजगवी) वर्तते । कल्पः - “माता रुद्राणामिति द्वाभ्यामुत्सृजन्ति” । तत्र प्रथमामाह -
०६ - १२ - ११०१२५८. इयं राजगवी रुद्राणामेकादशसंख्याकानां माता मातृस्थानीया । वसूनामष्टसंख्याकानां दुहिता पुत्रीस्थानीया । आदित्यानां द्वादशसंख्याकानां स्वसा भगिनीस्थानीया । अमृतस्य नाभिरैहिकस्याऽऽमुष्मिकस्य च सुखस्य नाभिस्थानीया । अतः कारणाच्चिकितुषे ज्ञानयुक्ताय जनायर्त्विक्समूहाय नु क्षिप्रं प्रवोचं प्रकर्षेण कथयामि । किं कथ्यत इति तदुच्यते - अनामामपराधरहितामदितिमखण्डनीयां गां राजगवीमनुस्तरणीरूपेणोपाकृतां मा वधिष्ट हे जना अस्या वधं मा कुरुत । अथ द्वितीयामाह -
०६ - १२ - ११०१२५९. इयं राजगवी यत्र क्वापि स्वेच्छयोदकं पिबतु । तृणानि च भक्षयतु । ओम्, वयमङ्गीकुर्मः । उत्सृजत हे जना बद्धामेनां राजगवीं परित्यजत ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयारण्यकभाष्ये षष्ठप्रपाठके द्वादशोऽनुवाकः ॥१२॥ इति श्रीमद्वीरबुक्कणसाम्राज्यधुरंधरश्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयारण्यकभाष्ये षष्ठः प्रपाठकः समाप्तः ॥६॥