• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

महाँ᳓ इ᳓न्द्रो नृव᳓द् आ᳓ चर्षणिप्रा᳓
उत᳓ द्विब᳓र्हा अमिनः᳓ स᳓होभिः
अस्मद्रि᳓अग् वावृधे वीरि᳓याय
उरुः᳓ पृथुः᳓ सु᳓कृतः कर्तृ᳓भिर् भूत्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

carṣaṇiprā́ḥ ← carṣaṇiprā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nr̥vát ← nr̥vánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

amináḥ ← aminá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dvibárhāḥ ← dvibárhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáhobhiḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

utá ← utá (invariable)

asmadryàk ← asmadryàñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vāvr̥dhe ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vīryā̀ya ← vīryà- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

bhūt ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

kartŕ̥bhiḥ ← kartár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

pr̥thúḥ ← pr̥thú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

súkr̥taḥ ← súkr̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

urúḥ ← urú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

म॒हान् । इन्द्रः॑ । नृ॒ऽवत् । आ । च॒र्ष॒णि॒ऽप्राः । उ॒त । द्वि॒ऽबर्हाः॑ । अ॒मि॒नः । सहः॑ऽभिः ।
अ॒स्म॒द्र्य॑क् । व॒वृ॒धे॒ । वी॒र्या॑य । उ॒रुः । पृ॒थुः । सुऽकृ॑तः । क॒र्तृऽभिः॑ । भू॒त् ॥

• mahāṃ ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• nṛvad ← nṛ
• [noun], masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṛvad ← vat
• [adverb]
• “equally; like.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• carṣaṇiprā ← carṣaṇi
• [noun], feminine
• “people.”

• carṣaṇiprā ← prāḥ ← prā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “appreciated.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dvibarhā ← dvibarhāḥ ← dvibarhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “double.”

• aminaḥ ← amina
• [noun], nominative, singular, masculine
• “undiminished.”

• sahobhiḥ ← sahas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• asmadryag ← asmadryak ← asmadryañc
• [noun], accusative, singular, neuter

• vāvṛdhe ← vṛdh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• vīryāyoruḥ ← vīryāya ← vīrya
• [noun], dative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• vīryāyoruḥ ← uruḥ ← uru
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• pṛthuḥ ← pṛthu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• sukṛtaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛtaḥ ← kṛtaḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• kartṛbhir ← kartṛbhiḥ ← kartṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “agens; actor; creator; active voice; kartṛ [word]; reflexivity; writer; subject.”

• bhūt ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

नृवत् यथा नेता राजा भृत्यादीनां कामानां पूरयिता तद्वत् चर्षणिप्राः चर्षणीनां स्तोतृजनानां कामानां पूरकः महान् प्रभूतः इन्द्रः आ गच्छतु । आ इत्युपसर्गदर्शनात् गच्छत्वित्याख्यातस्याध्याहारः । उत अपि च द्विबर्हाः द्वयोर्लोकयोः परिवृढः सहोभिः शत्रुबलैः अमिनः अहिंसनीयः इन्द्रः अस्मद्र्यक् अस्मदभिमुखं यथा भवति तथा वीर्याय वीरकर्मकरणाय ववृधे वर्धते । उरुः शरीरेण विस्तीर्णः पृथुः गुणैः प्रथितः कर्तृभिः यजमानैः सुकृतः भूत् सुष्ठु परिचरितो भवति ॥

महान् अयम् इन्द्रः
यश् चर्षणि-प्राः, चर्षणयो मनुष्यास् - तेषां पूरयिता कामैः । प्रा पूरणे, ‘आतो मनिन्क्वनिब्वनिपश्च’ इति विच्प्रत्ययः ।

नृवत् मनुष्यवत्, यथा मनुष्या आराधयितॄन् कामैः पूरयन्ति तद्वत् ।

यद्वा - चर्षणीनां चर्षणवताम् आचारवतां कामः पूरयिता । समन्तादित्यर्थे आकारः, सर्वत्र पूरयिता, तस्मान् महान् ।

यद्वा - नृवत् एकस्मिन्न् इव नरे
समन्तात् सर्वेष्वपि लोकेषु चरणशीलानां पूरयिता, ततोयं महान् इति । चरेरनिप्रत्ययो बहुलवचनात्सुडागमः ।

यद्वा - ‘कृषेरादेश्च चः’ इति कृषेरेतद्रूपम् । आङापि कृष्यर्थो विशेष्यते । उदात्तश्रुतेश्चायमसमस्त एव कृष्यर्थं विशिनष्टि । हविःप्रदानादिना आकर्षवतां वशीकुर्वतां कामैः पूरयितेति ।

उत अपिच द्विबर्हाः द्वयोर् लोकयोर् बृंहितः प्रवृद्धस् तेजसा ऽस्मिन्न् अमुष्मिंश् च । ब्रहेरनिदितोसुन्प्रत्ययः, ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ ।

पुनश्च विशेष्यते - सहोभिर् बलैः अमिनः अपरिच्छेदः । मानं मिनम् । मातेर् निष्ठा, छान्दसं निष्ठानत्वम् । तदस्य नास्तीत्यमिनः, न ह्यस्यैतादृग्बलमस्तीति निश्चेतुं शक्यते ।

यद्वा - सहोभिरमिनः सङ्गतः । अम गत्यादिषु, ‘बहुलमन्यत्रापि’ इतीनच्प्रत्ययः ।

इर्दृश इन्द्रो वीर्याय वीर्यार्थम् । यद्वा - कर्म वृत्र-वधादि - तदर्थम् ।

अस्मद्र्यक् वावृधे वर्धताम् । ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति लिट्, तुजादित्वाद्दीर्घः । अस्मास्व् अञ्चतीत्य् अस्मद्र्यक् । ‘विष्वग्देवयोश्च’ इत्य् अद्र्यादेशः, क्रियाविशेषणत्वान् नपुंसकत्वम् । अस्माभिर्यजमानैर्दत्तानि हवींषि गृहीत्वा वर्धतामिति यावत् ।

किञ्च - कर्तृभिः परिचरद्भिः अस्माभिर् यजमानैर् इन्द्रः उरुर्विस्तीर्णो बलेन, पृथुः प्रथितस् सर्वत्र यशसा, सुकृतः सुष्ठुकृतः वशीकृतश्च, भूत् भवतु । भवतेर्लुङि पूर्ववच्छपो लुक्, ‘भूसुवोस्तिङि’ इति गुणाभावः । यद्वा - कर्तृभिरस्माभिः सुकृतस्सम्यक्कृतोयमुरुः पृथुश्च भवतु । ‘सुः पूजायाम्’ इति कर्मप्रवचनीयत्वम् । ‘स्वती पूजायाम्’ इति प्रादिसमासः, तेन गतित्वाभावात् ‘सूपमानात्कः’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वाभावे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वमेव भवति ॥

English translation:

“May the great Indra, who is as a monarch the fulfiller (of the desires) of men, come hither; may he who is mighty over the two (realms of space), uninjurable by (hostile) offers, increase (in capacity) for heroism in our presence; may he who is great (in body), eminent (in qualities), be honoured by the performers (of pious acts).”

Great is Indra—manful, filling the domains and doubly lofty,
undiminishing in his powers.
Inclined toward us, he has been strengthened for his heroic deed.
Wide and broad, he was well made by his makers.

The published translation should read “manfully” with adverbial nṛvát.

On possible configurations of the terms connected by utá, see Klein DGRV I.341.

Grassmann derives aminá- from √am (‘mächtig andringend, gewaltig’), but it must belong to √mī as thematic parallel to áminant-. See Oldenberg (ZDMG 55.323).

The phrase in d, súkṛtaḥ kartṛ́bhir bhūt “he was well made by his makers,” is somewhat startling as a description of the great god Indra. Who are his makers? Is this a depiction of his original creation, or does it have a more narrow and current application? Because of the previous pāda, … vāvṛdhe vīryā̀ya “he has been strengthened for his heroic deed,” I am inclined towards the latter: the soma drinks and ritual activities and praise have made him the consummate heroic actor. The pl.

agent noun kartár- may refer to the soma drinks or to the priests who prepared and offered them to Indra. Because I think the reference is to the immediate past, I would slightly alter the tr. from “was well made” to “has been well made.”

GREAT, hero-like controlling men is Indra, unwasting in his powers, doubled in vastness.
He, turned to us, hath grown to hero vigour: broad, wide, he hath been decked by those who serve him.

Great is Indra, manfully controlling men,
Unfailing in strength, of double force;
Towards us for strength doth he wax;
Broad and wide hath he been adorned by the offerers.

Groß ist Indra, ganz wie ein Mann, die Völker erfüllend und doppelt stark, ungemindert an Kräften. Für uns ist er zur Heldentat herangewachsen, umfangreich, breit ward er, wohlerzeugt durch seine Erzeuger.

Gross ist und mannhaft, Völker segnend, Indra und doppelt stark, gewaltig er an Kräften, Uns zugewandt erwuchs zu Heldenmacht er weit, breit und schön gebildet von den Bildnern.

Велик Индра, подобно (знатному) мужу наполняет он народы,
А также крепок вдвойне, (и никаким) силам не извести его.
Ради нас он возрос для подвига, огромный,
Широким стал он, сотворенный искусными творцами.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब तेरह ऋचावाले उन्नीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अब सूर्य कैसा है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (महान्) बड़ा (इन्द्रः) सूर्य (चर्षणिप्राः) मनुष्यों में बिजुली रूप में व्याप्त होने (उत) और (द्विबर्हाः) अन्तरिक्ष और वायु से बढ़ने और (अमिनः) नहीं हिंसा करनेवाला (अस्मद्र्यक्) हम लोगों के सम्मुख हुआ (उरुः) बहुत (पृथुः) विस्तीर्ण (सुकृतः) उत्तम प्रकार उत्पन्न किया गया (भूत्) हो तथा (सहोभिः) बलों और (कर्तृभिः) कर्म करनेवालों के साथ (वीर्याय) पराक्रम के लिये (नृवत्) मनुष्य जैसे वैसे (आ, वावृधे) सब ओर से बढ़ता है, उसको जान कर इष्टसिद्धि करिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे मित्र-मित्र के साथ कार्य की सिद्धि के निमित्त प्रयत्न करता है, वैसे ही ईश्वर से निर्मित बिजुली वा सूर्य सम्पूर्ण कर्मकारियों का सहयोगी होता है ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो महानिन्द्रश्चर्षणिप्रा उत द्विबर्हा अमिनोऽस्मद्र्यगुरुः पृथुः सुकृतो भूत् सहोभिः कर्तृभिस्सह वीर्याय नृवदा वावृधे तं विज्ञायेष्टसिद्धिं कुरुत ॥१॥

अथ सूर्यः कीदृशोऽस्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (महान्) (इन्द्रः) सूर्यः (नृवत्) मनुष्यवत् (आ) (चर्षणिप्राः) यश्चर्षणिषु मनुष्येषु विद्युद्रूपेण व्याप्नोति (उत) (द्विबर्हाः) योऽन्तरिक्षवायुभ्यां द्वाभ्यां वर्धते (अमिनः) अहिंसकः (सहोभिः) बलैः (अस्मद्र्यक्) अस्माकं सम्मुखीभूतः (वावृधे) वर्धते (वीर्याय) पराक्रमाय (उरुः) बहुः (पृथुः) विस्तीर्णः (सुकृतः) सुष्ठु उत्पादितः (कर्तृभिः) कर्मकारकैः (भूत्) भवेत् ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा सखा सख्या सह कार्यसिद्धये प्रयतते तथैवेश्वरनिर्मिता विद्युत्सूर्यो वा सर्वेषां कर्मकारिणां सहयोगी वर्तते ॥१॥

या सूक्तात इंद्र, राजा व प्रजा यांच्या कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा मित्र मित्रासह कार्य पूर्ण करण्यासाठी प्रयत्न करतो तसे ईश्वराने निर्माण केलेले विद्युत किंवा सूर्य कर्म करणाऱ्याचे सहकारी असतात. ॥ १ ॥

इमामनुद्रुत्योपयामगृहीतोसि महेन्द्राय त्वेति गृह्णाति ॥

महे॒न्द्राय॑ त्वा ।

महे॒न्द्राय॑ त्वा ।

to Mahendra thee!

2एष ते योनिर्महेन्द्राय त्वेति सादयति ॥ ‘इन्द्रो वृत्रमहन् तं देवा अब्रुवन्महान्वा अयमभूत्’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

ए॒ष ते॒ योनि॑र्, महे॒न्द्राय॑ त्वा ॥ [21]

This is thy birthplace; to Mahendra thee!

ए॒ष ते॒ योनि॑र्महे॒न्द्राय॑ त्वा ॥ [21]