१४ ऋतुग्रहाः ...{Loading}...
सोमऋषिः
भास्करोक्त-विनियोगः
1अथ ऋतुग्रहास् त्रयोदश ।
तेषां ग्रहण-मन्त्रास् त्रयोदशैव यजूंषि ।
तत्र तेषाम् अन्त्यस्य पुरस्ताद् उपयामत्वम् आम्नायते - ‘उपयामगृहीतोसि - संसर्पोस्य्, अंहस्-पत्याय त्वा’ इति ।
पूर्वेपि ‘पुरस्ताद् उपयामा यजुषा गृह्यन्ते’ इति पुरस्ताद् उपयामाः कर्तव्याः ।
तदर्थम् अन्त्य-मन्त्रादौ समाम्नातं तैर् अप्य् अनुषज्यते,
तेषां साकाङ्क्षत्वाच् च; “उपयाम-गृहीतो ऽसि मधुश् चे"त्यादि ।
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
उ॒प॒या॒म-गृ॑हीतो ऽसि।
Keith
Thou art taken with a support/ foundation.
मूलम्
उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि।
भट्टभास्कर-टीका
उपयम्यन्ते स्वात्मन्येव नियम्यन्ते भूतजातान्यस्मिन् अभिन्नेधिकरणे इत्युपयामः पृथ्वी । ‘इयं वा उपयामः’ इति ब्राह्मणम् । ‘हलश्च’ इति घञ्, थाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । तेन गृहीतस्त्वमसि ; कोन्यस्त्वां गृहीतुं क्षम इति भावः ; पृथिव्यापो गृहीष्यामीतिवत् । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा - उपयामार्थं पृथिव्यर्थं गृहीतोसीति ; हे सोम ।
ननु ‘स्वाहा त्वा सुभवस्सूर्याय’ इति मन्त्रवर्णनात् सूर्यदेवत्यः कथं पृथिवीदेवत्यः स्यात् ? नैतद्देवताभिधानं ; पृथिवीवासिनां प्रजानां यागद्वारेण स्थित्यर्थं गृहीतोसीति स्तूयते । यद्वा - पृथिव्यपि देवतैवास्य ‘उपयामगृहीतोसीत्याहादितिदेवत्यास्तेन’ इति, अदितिः पृथ्वी । ‘चतुर्थी’ इति योगविभागात्समासः । ‘क्ते च’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘इयं वा उपयामस्तस्मादिमां प्रजा अनु प्रजायन्ते’ इति ब्राह्मणम् ॥
उपयामगृहीतोसीति व्याख्यातम् । ‘इयं वा उपयामः’ तयैव गृहीतोसीति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
मधु॑श्च +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++
Keith
Thou art Madhu
मूलम्
मधु॑श्च
भट्टभास्कर-टीका
हे सोम उपयाम गृहीतोसि । ततस्त्वां मधुश्च प्रतिपद्यतां सम्प्रदानत्वेन तव वर्तताम् । मधुर्नाम वासन्तिको मासः; ‘मधुश्च माधवश्च वासन्तिकावृतू’ इति । ऋत्ववयवौ मासावित्यर्थः; यथा ‘तस्माद्द्वौद्वावृतू’ इति । स च मधुप्रायत्वान्मधुरुच्यते । भूम्नि मत्वर्थीयः, ‘मत्वर्थे मासतन्वोः’ इति । तस्य ‘लुगकारेकाररेफाश्च’ इति लुक् । मधुमानित्यर्थः । सोमश्च चार्थः । मासाश्च चान्द्राः; त्रयोदशस्य चान्द्रत्वात्, पौर्णमासी निमित्तस्य चैत्रादिव्यपदेशस्य चान्द्राणामेव सम्भवात् । अत एव मासानुविधायी मधुशब्दः । ‘यज्ञेन वै देवास्सुवर्गं लोकमायन्’ इत्यादि ब्राह्मणं समस्तोनुवाकः ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा +++(जुष्टं गृण्हामि)+++
Keith
To Anhaspatya thee!
मूलम्
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा
भट्टभास्कर-टीका
यद्वा - यस्मादयं मासिमास्यंशेनांशेन निष्पद्यते तस्मात्संतुष्ट एव मासान्तरैस्सर्पति । त्रिंशता च मासैर्मासत्वेन सम्पद्यते । ईदृशस्त्वमसि न कर्मणां त्रयोदशमासार्होसीति । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।
अधुना सोम उच्यते - अंहस्पत्याय त्वा जुष्टं गृह्णामीति शेषः । अंहस्पत्यस्त्रयोदशो मासः । अंहांसि पापानि पातयति । ‘अमेर्हुच्च’ इत्यसुन् । पातयिता नाशयिता अंहस्पत्यः । पततेर्ण्यन्तात् ‘कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति कर्तरि यत्प्रत्ययः, ‘बहुलं संज्ञाछन्दसोः’ इति णिहुक्, ‘कस्कादिषु च’ इति सत्वम् ।
यद्वा - अंहतेर्गतिकर्मणोऽसुन्, अंहसां गतीनां पतिः पाता प्रवर्तक आदित्यः, तदधीनत्वात्सर्वचेष्टानाम् । ‘पातेर्डतिः’ ।
यद्वा - कृतानुस्वारोपजनमहरेवांह इत्युच्यते; यथोक्तं - ‘वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च’ इति । तस्य पतिर् दिनपतिर् आदित्य एव । तत आगतस् तस्यापत्यं वा अंहस्पत्यः, पत्युत्तरपदलक्षणो ण्यः, छान्दसः आदिवृद्ध्यभावः, ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति वा ।
आदित्यवशेन हि त्रयोदशो मासो जायते । यथोक्तम् - ‘अधिमासका युगे ते रविमासेभ्योधिकास्तु ये चान्द्राः । इति । तस्मात्तत आगत इति वा तदपत्यमिति वा शक्यते वक्तुम् । ‘अस्ति त्रयोदशो मास इत्याहुः’ इति च ब्राह्मणम् ।
भास्करोक्त-विनियोगः
2द्वितीयं गृह्णाति - उपयामगृहीतोसि माधवश्चेति ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
उ॒प॒या॒म-गृ॑हीतो ऽसि।
Keith
Thou art taken with a support/ foundation.
मूलम्
उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि।
भट्टभास्कर-टीका
उपयम्यन्ते स्वात्मन्येव नियम्यन्ते भूतजातान्यस्मिन् अभिन्नेधिकरणे इत्युपयामः पृथ्वी । ‘इयं वा उपयामः’ इति ब्राह्मणम् । ‘हलश्च’ इति घञ्, थाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । तेन गृहीतस्त्वमसि ; कोन्यस्त्वां गृहीतुं क्षम इति भावः ; पृथिव्यापो गृहीष्यामीतिवत् । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा - उपयामार्थं पृथिव्यर्थं गृहीतोसीति ; हे सोम ।
ननु ‘स्वाहा त्वा सुभवस्सूर्याय’ इति मन्त्रवर्णनात् सूर्यदेवत्यः कथं पृथिवीदेवत्यः स्यात् ? नैतद्देवताभिधानं ; पृथिवीवासिनां प्रजानां यागद्वारेण स्थित्यर्थं गृहीतोसीति स्तूयते । यद्वा - पृथिव्यपि देवतैवास्य ‘उपयामगृहीतोसीत्याहादितिदेवत्यास्तेन’ इति, अदितिः पृथ्वी । ‘चतुर्थी’ इति योगविभागात्समासः । ‘क्ते च’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘इयं वा उपयामस्तस्मादिमां प्रजा अनु प्रजायन्ते’ इति ब्राह्मणम् ॥
उपयामगृहीतोसीति व्याख्यातम् । ‘इयं वा उपयामः’ तयैव गृहीतोसीति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
माध॑वश्च +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++
Keith
and Madhava
मूलम्
माध॑वश्च +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++
भट्टभास्कर-टीका
माधवश्च त्वां प्रतिपद्यतामिति शेषः । एवं सर्वत्र । माधव इति तस्यैव द्वितीयो मासः । ‘मधोर्ञ च’ इति मत्वर्थे ञप्रत्ययः । मधुमानित्येवार्थः ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा +++(जुष्टं गृण्हामि)+++
Keith
To Anhaspatya thee!
मूलम्
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा
भट्टभास्कर-टीका
यद्वा - यस्मादयं मासिमास्यंशेनांशेन निष्पद्यते तस्मात्संतुष्ट एव मासान्तरैस्सर्पति । त्रिंशता च मासैर्मासत्वेन सम्पद्यते । ईदृशस्त्वमसि न कर्मणां त्रयोदशमासार्होसीति । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।
अधुना सोम उच्यते - अंहस्पत्याय त्वा जुष्टं गृह्णामीति शेषः । अंहस्पत्यस्त्रयोदशो मासः । अंहांसि पापानि पातयति । ‘अमेर्हुच्च’ इत्यसुन् । पातयिता नाशयिता अंहस्पत्यः । पततेर्ण्यन्तात् ‘कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति कर्तरि यत्प्रत्ययः, ‘बहुलं संज्ञाछन्दसोः’ इति णिहुक्, ‘कस्कादिषु च’ इति सत्वम् ।
यद्वा - अंहतेर्गतिकर्मणोऽसुन्, अंहसां गतीनां पतिः पाता प्रवर्तक आदित्यः, तदधीनत्वात्सर्वचेष्टानाम् । ‘पातेर्डतिः’ ।
यद्वा - कृतानुस्वारोपजनमहरेवांह इत्युच्यते; यथोक्तं - ‘वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च’ इति । तस्य पतिर् दिनपतिर् आदित्य एव । तत आगतस् तस्यापत्यं वा अंहस्पत्यः, पत्युत्तरपदलक्षणो ण्यः, छान्दसः आदिवृद्ध्यभावः, ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति वा ।
आदित्यवशेन हि त्रयोदशो मासो जायते । यथोक्तम् - ‘अधिमासका युगे ते रविमासेभ्योधिकास्तु ये चान्द्राः । इति । तस्मात्तत आगत इति वा तदपत्यमिति वा शक्यते वक्तुम् । ‘अस्ति त्रयोदशो मास इत्याहुः’ इति च ब्राह्मणम् ।
भास्करोक्त-विनियोगः
3तृतीयं गृह्णाति - शुक्रश्चेति ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
उ॒प॒या॒म-गृ॑हीतो ऽसि।
Keith
Thou art taken with a support/ foundation.
मूलम्
उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि।
भट्टभास्कर-टीका
उपयम्यन्ते स्वात्मन्येव नियम्यन्ते भूतजातान्यस्मिन् अभिन्नेधिकरणे इत्युपयामः पृथ्वी । ‘इयं वा उपयामः’ इति ब्राह्मणम् । ‘हलश्च’ इति घञ्, थाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । तेन गृहीतस्त्वमसि ; कोन्यस्त्वां गृहीतुं क्षम इति भावः ; पृथिव्यापो गृहीष्यामीतिवत् । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा - उपयामार्थं पृथिव्यर्थं गृहीतोसीति ; हे सोम ।
ननु ‘स्वाहा त्वा सुभवस्सूर्याय’ इति मन्त्रवर्णनात् सूर्यदेवत्यः कथं पृथिवीदेवत्यः स्यात् ? नैतद्देवताभिधानं ; पृथिवीवासिनां प्रजानां यागद्वारेण स्थित्यर्थं गृहीतोसीति स्तूयते । यद्वा - पृथिव्यपि देवतैवास्य ‘उपयामगृहीतोसीत्याहादितिदेवत्यास्तेन’ इति, अदितिः पृथ्वी । ‘चतुर्थी’ इति योगविभागात्समासः । ‘क्ते च’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘इयं वा उपयामस्तस्मादिमां प्रजा अनु प्रजायन्ते’ इति ब्राह्मणम् ॥
उपयामगृहीतोसीति व्याख्यातम् । ‘इयं वा उपयामः’ तयैव गृहीतोसीति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
शु॒क्रश्च॑ +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++ ।
Keith
thou art Çukra
मूलम्
शु॒क्रश्च॑ +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++ ।
भट्टभास्कर-टीका
शूग्दीप्तिरस्मिन्निति भूम्नि तेनैव मत्वर्थीयो रप्रत्ययः । ग्रैष्मो मास उच्यते ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा +++(जुष्टं गृण्हामि)+++
Keith
To Anhaspatya thee!
मूलम्
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा
भट्टभास्कर-टीका
यद्वा - यस्मादयं मासिमास्यंशेनांशेन निष्पद्यते तस्मात्संतुष्ट एव मासान्तरैस्सर्पति । त्रिंशता च मासैर्मासत्वेन सम्पद्यते । ईदृशस्त्वमसि न कर्मणां त्रयोदशमासार्होसीति । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।
अधुना सोम उच्यते - अंहस्पत्याय त्वा जुष्टं गृह्णामीति शेषः । अंहस्पत्यस्त्रयोदशो मासः । अंहांसि पापानि पातयति । ‘अमेर्हुच्च’ इत्यसुन् । पातयिता नाशयिता अंहस्पत्यः । पततेर्ण्यन्तात् ‘कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति कर्तरि यत्प्रत्ययः, ‘बहुलं संज्ञाछन्दसोः’ इति णिहुक्, ‘कस्कादिषु च’ इति सत्वम् ।
यद्वा - अंहतेर्गतिकर्मणोऽसुन्, अंहसां गतीनां पतिः पाता प्रवर्तक आदित्यः, तदधीनत्वात्सर्वचेष्टानाम् । ‘पातेर्डतिः’ ।
यद्वा - कृतानुस्वारोपजनमहरेवांह इत्युच्यते; यथोक्तं - ‘वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च’ इति । तस्य पतिर् दिनपतिर् आदित्य एव । तत आगतस् तस्यापत्यं वा अंहस्पत्यः, पत्युत्तरपदलक्षणो ण्यः, छान्दसः आदिवृद्ध्यभावः, ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति वा ।
आदित्यवशेन हि त्रयोदशो मासो जायते । यथोक्तम् - ‘अधिमासका युगे ते रविमासेभ्योधिकास्तु ये चान्द्राः । इति । तस्मात्तत आगत इति वा तदपत्यमिति वा शक्यते वक्तुम् । ‘अस्ति त्रयोदशो मास इत्याहुः’ इति च ब्राह्मणम् ।
भास्करोक्त-विनियोगः
4चतुर्थं गृह्णाति - शुचिश्चेति ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
उ॒प॒या॒म-गृ॑हीतो ऽसि।
Keith
Thou art taken with a support/ foundation.
मूलम्
उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि।
भट्टभास्कर-टीका
उपयम्यन्ते स्वात्मन्येव नियम्यन्ते भूतजातान्यस्मिन् अभिन्नेधिकरणे इत्युपयामः पृथ्वी । ‘इयं वा उपयामः’ इति ब्राह्मणम् । ‘हलश्च’ इति घञ्, थाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । तेन गृहीतस्त्वमसि ; कोन्यस्त्वां गृहीतुं क्षम इति भावः ; पृथिव्यापो गृहीष्यामीतिवत् । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा - उपयामार्थं पृथिव्यर्थं गृहीतोसीति ; हे सोम ।
ननु ‘स्वाहा त्वा सुभवस्सूर्याय’ इति मन्त्रवर्णनात् सूर्यदेवत्यः कथं पृथिवीदेवत्यः स्यात् ? नैतद्देवताभिधानं ; पृथिवीवासिनां प्रजानां यागद्वारेण स्थित्यर्थं गृहीतोसीति स्तूयते । यद्वा - पृथिव्यपि देवतैवास्य ‘उपयामगृहीतोसीत्याहादितिदेवत्यास्तेन’ इति, अदितिः पृथ्वी । ‘चतुर्थी’ इति योगविभागात्समासः । ‘क्ते च’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘इयं वा उपयामस्तस्मादिमां प्रजा अनु प्रजायन्ते’ इति ब्राह्मणम् ॥
उपयामगृहीतोसीति व्याख्यातम् । ‘इयं वा उपयामः’ तयैव गृहीतोसीति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
शुचि॑श्च +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++ ।
Keith
and Çuci
मूलम्
शुचि॑श्च +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++ ।
भट्टभास्कर-टीका
शोचयिता शोषयिता सलिलानां शुचिः; स हि बहूष्णत्वात्सर्वं सलिलं शोषयति । ‘इन् सर्वधातुभ्यः’ इति शुचेरिन्प्रत्ययः ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा +++(जुष्टं गृण्हामि)+++
Keith
To Anhaspatya thee!
मूलम्
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा
भट्टभास्कर-टीका
यद्वा - यस्मादयं मासिमास्यंशेनांशेन निष्पद्यते तस्मात्संतुष्ट एव मासान्तरैस्सर्पति । त्रिंशता च मासैर्मासत्वेन सम्पद्यते । ईदृशस्त्वमसि न कर्मणां त्रयोदशमासार्होसीति । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।
अधुना सोम उच्यते - अंहस्पत्याय त्वा जुष्टं गृह्णामीति शेषः । अंहस्पत्यस्त्रयोदशो मासः । अंहांसि पापानि पातयति । ‘अमेर्हुच्च’ इत्यसुन् । पातयिता नाशयिता अंहस्पत्यः । पततेर्ण्यन्तात् ‘कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति कर्तरि यत्प्रत्ययः, ‘बहुलं संज्ञाछन्दसोः’ इति णिहुक्, ‘कस्कादिषु च’ इति सत्वम् ।
यद्वा - अंहतेर्गतिकर्मणोऽसुन्, अंहसां गतीनां पतिः पाता प्रवर्तक आदित्यः, तदधीनत्वात्सर्वचेष्टानाम् । ‘पातेर्डतिः’ ।
यद्वा - कृतानुस्वारोपजनमहरेवांह इत्युच्यते; यथोक्तं - ‘वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च’ इति । तस्य पतिर् दिनपतिर् आदित्य एव । तत आगतस् तस्यापत्यं वा अंहस्पत्यः, पत्युत्तरपदलक्षणो ण्यः, छान्दसः आदिवृद्ध्यभावः, ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति वा ।
आदित्यवशेन हि त्रयोदशो मासो जायते । यथोक्तम् - ‘अधिमासका युगे ते रविमासेभ्योधिकास्तु ये चान्द्राः । इति । तस्मात्तत आगत इति वा तदपत्यमिति वा शक्यते वक्तुम् । ‘अस्ति त्रयोदशो मास इत्याहुः’ इति च ब्राह्मणम् ।
भास्करोक्त-विनियोगः
5पञ्चमं गृह्णाति - नभश्चेति ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
उ॒प॒या॒म-गृ॑हीतो ऽसि।
Keith
Thou art taken with a support/ foundation.
मूलम्
उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि।
भट्टभास्कर-टीका
उपयम्यन्ते स्वात्मन्येव नियम्यन्ते भूतजातान्यस्मिन् अभिन्नेधिकरणे इत्युपयामः पृथ्वी । ‘इयं वा उपयामः’ इति ब्राह्मणम् । ‘हलश्च’ इति घञ्, थाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । तेन गृहीतस्त्वमसि ; कोन्यस्त्वां गृहीतुं क्षम इति भावः ; पृथिव्यापो गृहीष्यामीतिवत् । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा - उपयामार्थं पृथिव्यर्थं गृहीतोसीति ; हे सोम ।
ननु ‘स्वाहा त्वा सुभवस्सूर्याय’ इति मन्त्रवर्णनात् सूर्यदेवत्यः कथं पृथिवीदेवत्यः स्यात् ? नैतद्देवताभिधानं ; पृथिवीवासिनां प्रजानां यागद्वारेण स्थित्यर्थं गृहीतोसीति स्तूयते । यद्वा - पृथिव्यपि देवतैवास्य ‘उपयामगृहीतोसीत्याहादितिदेवत्यास्तेन’ इति, अदितिः पृथ्वी । ‘चतुर्थी’ इति योगविभागात्समासः । ‘क्ते च’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘इयं वा उपयामस्तस्मादिमां प्रजा अनु प्रजायन्ते’ इति ब्राह्मणम् ॥
उपयामगृहीतोसीति व्याख्यातम् । ‘इयं वा उपयामः’ तयैव गृहीतोसीति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
नभ॑श्च +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++
Keith
thou art Nabha
मूलम्
नभ॑श्च +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++
भट्टभास्कर-टीका
नह्यति बध्नाति जन्तूनिति नभः । ‘नहेर्दिवि भश्च’ इत्यसुन्प्रत्ययः । वार्षिको मास उच्यते । स हि वर्षाभिभवेन जन्तून्प्रवृत्तिशून्यान् करोतीति बध्नाति । यद्वा - न भातीति नभः, स हि मेघाच्छादितत्वात् न भाति । भातेरसुनि नञ्समासे नलोपाभावो बहुलवचनत्वात् ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा +++(जुष्टं गृण्हामि)+++
Keith
To Anhaspatya thee!
मूलम्
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा
भट्टभास्कर-टीका
यद्वा - यस्मादयं मासिमास्यंशेनांशेन निष्पद्यते तस्मात्संतुष्ट एव मासान्तरैस्सर्पति । त्रिंशता च मासैर्मासत्वेन सम्पद्यते । ईदृशस्त्वमसि न कर्मणां त्रयोदशमासार्होसीति । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।
अधुना सोम उच्यते - अंहस्पत्याय त्वा जुष्टं गृह्णामीति शेषः । अंहस्पत्यस्त्रयोदशो मासः । अंहांसि पापानि पातयति । ‘अमेर्हुच्च’ इत्यसुन् । पातयिता नाशयिता अंहस्पत्यः । पततेर्ण्यन्तात् ‘कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति कर्तरि यत्प्रत्ययः, ‘बहुलं संज्ञाछन्दसोः’ इति णिहुक्, ‘कस्कादिषु च’ इति सत्वम् ।
यद्वा - अंहतेर्गतिकर्मणोऽसुन्, अंहसां गतीनां पतिः पाता प्रवर्तक आदित्यः, तदधीनत्वात्सर्वचेष्टानाम् । ‘पातेर्डतिः’ ।
यद्वा - कृतानुस्वारोपजनमहरेवांह इत्युच्यते; यथोक्तं - ‘वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च’ इति । तस्य पतिर् दिनपतिर् आदित्य एव । तत आगतस् तस्यापत्यं वा अंहस्पत्यः, पत्युत्तरपदलक्षणो ण्यः, छान्दसः आदिवृद्ध्यभावः, ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति वा ।
आदित्यवशेन हि त्रयोदशो मासो जायते । यथोक्तम् - ‘अधिमासका युगे ते रविमासेभ्योधिकास्तु ये चान्द्राः । इति । तस्मात्तत आगत इति वा तदपत्यमिति वा शक्यते वक्तुम् । ‘अस्ति त्रयोदशो मास इत्याहुः’ इति च ब्राह्मणम् ।
भास्करोक्त-विनियोगः
6षष्ठं गृह्णाति - नभस्यश्चेति ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
उ॒प॒या॒म-गृ॑हीतो ऽसि।
Keith
Thou art taken with a support/ foundation.
मूलम्
उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि।
भट्टभास्कर-टीका
उपयम्यन्ते स्वात्मन्येव नियम्यन्ते भूतजातान्यस्मिन् अभिन्नेधिकरणे इत्युपयामः पृथ्वी । ‘इयं वा उपयामः’ इति ब्राह्मणम् । ‘हलश्च’ इति घञ्, थाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । तेन गृहीतस्त्वमसि ; कोन्यस्त्वां गृहीतुं क्षम इति भावः ; पृथिव्यापो गृहीष्यामीतिवत् । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा - उपयामार्थं पृथिव्यर्थं गृहीतोसीति ; हे सोम ।
ननु ‘स्वाहा त्वा सुभवस्सूर्याय’ इति मन्त्रवर्णनात् सूर्यदेवत्यः कथं पृथिवीदेवत्यः स्यात् ? नैतद्देवताभिधानं ; पृथिवीवासिनां प्रजानां यागद्वारेण स्थित्यर्थं गृहीतोसीति स्तूयते । यद्वा - पृथिव्यपि देवतैवास्य ‘उपयामगृहीतोसीत्याहादितिदेवत्यास्तेन’ इति, अदितिः पृथ्वी । ‘चतुर्थी’ इति योगविभागात्समासः । ‘क्ते च’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘इयं वा उपयामस्तस्मादिमां प्रजा अनु प्रजायन्ते’ इति ब्राह्मणम् ॥
उपयामगृहीतोसीति व्याख्यातम् । ‘इयं वा उपयामः’ तयैव गृहीतोसीति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
न॒भ॒स्य॑श्च +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++
Keith
and Nabbasya;
मूलम्
न॒भ॒स्य॑श्च +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++
भट्टभास्कर-टीका
नभातीति नभः, भातेरसुन् । समानमन्यत् । अप्रकाशो नभोस्यास्तीति नभस्यः, ‘मत्वर्थे मासतन्वोः’ इति यत् ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा +++(जुष्टं गृण्हामि)+++
Keith
To Anhaspatya thee!
मूलम्
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा
भट्टभास्कर-टीका
यद्वा - यस्मादयं मासिमास्यंशेनांशेन निष्पद्यते तस्मात्संतुष्ट एव मासान्तरैस्सर्पति । त्रिंशता च मासैर्मासत्वेन सम्पद्यते । ईदृशस्त्वमसि न कर्मणां त्रयोदशमासार्होसीति । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।
अधुना सोम उच्यते - अंहस्पत्याय त्वा जुष्टं गृह्णामीति शेषः । अंहस्पत्यस्त्रयोदशो मासः । अंहांसि पापानि पातयति । ‘अमेर्हुच्च’ इत्यसुन् । पातयिता नाशयिता अंहस्पत्यः । पततेर्ण्यन्तात् ‘कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति कर्तरि यत्प्रत्ययः, ‘बहुलं संज्ञाछन्दसोः’ इति णिहुक्, ‘कस्कादिषु च’ इति सत्वम् ।
यद्वा - अंहतेर्गतिकर्मणोऽसुन्, अंहसां गतीनां पतिः पाता प्रवर्तक आदित्यः, तदधीनत्वात्सर्वचेष्टानाम् । ‘पातेर्डतिः’ ।
यद्वा - कृतानुस्वारोपजनमहरेवांह इत्युच्यते; यथोक्तं - ‘वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च’ इति । तस्य पतिर् दिनपतिर् आदित्य एव । तत आगतस् तस्यापत्यं वा अंहस्पत्यः, पत्युत्तरपदलक्षणो ण्यः, छान्दसः आदिवृद्ध्यभावः, ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति वा ।
आदित्यवशेन हि त्रयोदशो मासो जायते । यथोक्तम् - ‘अधिमासका युगे ते रविमासेभ्योधिकास्तु ये चान्द्राः । इति । तस्मात्तत आगत इति वा तदपत्यमिति वा शक्यते वक्तुम् । ‘अस्ति त्रयोदशो मास इत्याहुः’ इति च ब्राह्मणम् ।
भास्करोक्त-विनियोगः
7सप्तमं गृह्णाति - इषश्चेति ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
उ॒प॒या॒म-गृ॑हीतो ऽसि।
Keith
Thou art taken with a support/ foundation.
मूलम्
उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि।
भट्टभास्कर-टीका
उपयम्यन्ते स्वात्मन्येव नियम्यन्ते भूतजातान्यस्मिन् अभिन्नेधिकरणे इत्युपयामः पृथ्वी । ‘इयं वा उपयामः’ इति ब्राह्मणम् । ‘हलश्च’ इति घञ्, थाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । तेन गृहीतस्त्वमसि ; कोन्यस्त्वां गृहीतुं क्षम इति भावः ; पृथिव्यापो गृहीष्यामीतिवत् । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा - उपयामार्थं पृथिव्यर्थं गृहीतोसीति ; हे सोम ।
ननु ‘स्वाहा त्वा सुभवस्सूर्याय’ इति मन्त्रवर्णनात् सूर्यदेवत्यः कथं पृथिवीदेवत्यः स्यात् ? नैतद्देवताभिधानं ; पृथिवीवासिनां प्रजानां यागद्वारेण स्थित्यर्थं गृहीतोसीति स्तूयते । यद्वा - पृथिव्यपि देवतैवास्य ‘उपयामगृहीतोसीत्याहादितिदेवत्यास्तेन’ इति, अदितिः पृथ्वी । ‘चतुर्थी’ इति योगविभागात्समासः । ‘क्ते च’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘इयं वा उपयामस्तस्मादिमां प्रजा अनु प्रजायन्ते’ इति ब्राह्मणम् ॥
उपयामगृहीतोसीति व्याख्यातम् । ‘इयं वा उपयामः’ तयैव गृहीतोसीति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
इ॒षश्च॑ +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++।
Keith
thou art Isa
मूलम्
इ॒षश्च॑ +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++।
भट्टभास्कर-टीका
इडन्नम् । भूम्नि मत्वर्थीयोकारप्रत्ययः । इष इति शारदो मास उच्यते, शरदि हि प्रायेनौषधयस्सम्पद्यन्ते ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा +++(जुष्टं गृण्हामि)+++
Keith
To Anhaspatya thee!
मूलम्
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा
भट्टभास्कर-टीका
यद्वा - यस्मादयं मासिमास्यंशेनांशेन निष्पद्यते तस्मात्संतुष्ट एव मासान्तरैस्सर्पति । त्रिंशता च मासैर्मासत्वेन सम्पद्यते । ईदृशस्त्वमसि न कर्मणां त्रयोदशमासार्होसीति । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।
अधुना सोम उच्यते - अंहस्पत्याय त्वा जुष्टं गृह्णामीति शेषः । अंहस्पत्यस्त्रयोदशो मासः । अंहांसि पापानि पातयति । ‘अमेर्हुच्च’ इत्यसुन् । पातयिता नाशयिता अंहस्पत्यः । पततेर्ण्यन्तात् ‘कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति कर्तरि यत्प्रत्ययः, ‘बहुलं संज्ञाछन्दसोः’ इति णिहुक्, ‘कस्कादिषु च’ इति सत्वम् ।
यद्वा - अंहतेर्गतिकर्मणोऽसुन्, अंहसां गतीनां पतिः पाता प्रवर्तक आदित्यः, तदधीनत्वात्सर्वचेष्टानाम् । ‘पातेर्डतिः’ ।
यद्वा - कृतानुस्वारोपजनमहरेवांह इत्युच्यते; यथोक्तं - ‘वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च’ इति । तस्य पतिर् दिनपतिर् आदित्य एव । तत आगतस् तस्यापत्यं वा अंहस्पत्यः, पत्युत्तरपदलक्षणो ण्यः, छान्दसः आदिवृद्ध्यभावः, ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति वा ।
आदित्यवशेन हि त्रयोदशो मासो जायते । यथोक्तम् - ‘अधिमासका युगे ते रविमासेभ्योधिकास्तु ये चान्द्राः । इति । तस्मात्तत आगत इति वा तदपत्यमिति वा शक्यते वक्तुम् । ‘अस्ति त्रयोदशो मास इत्याहुः’ इति च ब्राह्मणम् ।
भास्करोक्त-विनियोगः
8अष्टमं गृह्णाति - ऊर्जश्चेति ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
उ॒प॒या॒म-गृ॑हीतो ऽसि।
Keith
Thou art taken with a support/ foundation.
मूलम्
उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि।
भट्टभास्कर-टीका
उपयम्यन्ते स्वात्मन्येव नियम्यन्ते भूतजातान्यस्मिन् अभिन्नेधिकरणे इत्युपयामः पृथ्वी । ‘इयं वा उपयामः’ इति ब्राह्मणम् । ‘हलश्च’ इति घञ्, थाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । तेन गृहीतस्त्वमसि ; कोन्यस्त्वां गृहीतुं क्षम इति भावः ; पृथिव्यापो गृहीष्यामीतिवत् । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा - उपयामार्थं पृथिव्यर्थं गृहीतोसीति ; हे सोम ।
ननु ‘स्वाहा त्वा सुभवस्सूर्याय’ इति मन्त्रवर्णनात् सूर्यदेवत्यः कथं पृथिवीदेवत्यः स्यात् ? नैतद्देवताभिधानं ; पृथिवीवासिनां प्रजानां यागद्वारेण स्थित्यर्थं गृहीतोसीति स्तूयते । यद्वा - पृथिव्यपि देवतैवास्य ‘उपयामगृहीतोसीत्याहादितिदेवत्यास्तेन’ इति, अदितिः पृथ्वी । ‘चतुर्थी’ इति योगविभागात्समासः । ‘क्ते च’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘इयं वा उपयामस्तस्मादिमां प्रजा अनु प्रजायन्ते’ इति ब्राह्मणम् ॥
उपयामगृहीतोसीति व्याख्यातम् । ‘इयं वा उपयामः’ तयैव गृहीतोसीति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
ऊ॒र्जश्च॑ +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++।
Keith
and Urja;
मूलम्
ऊ॒र्जश्च॑ +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++।
भट्टभास्कर-टीका
ऊर्ग् रसः, स एव मत्वर्थीयोकारः । तत्र हि गावो बहुक्षीरा भवन्ति । प्रसन्नाश्च सरित्तटाकादयो रसवन्तो भवन्ति ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा +++(जुष्टं गृण्हामि)+++
Keith
To Anhaspatya thee!
मूलम्
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा
भट्टभास्कर-टीका
यद्वा - यस्मादयं मासिमास्यंशेनांशेन निष्पद्यते तस्मात्संतुष्ट एव मासान्तरैस्सर्पति । त्रिंशता च मासैर्मासत्वेन सम्पद्यते । ईदृशस्त्वमसि न कर्मणां त्रयोदशमासार्होसीति । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।
अधुना सोम उच्यते - अंहस्पत्याय त्वा जुष्टं गृह्णामीति शेषः । अंहस्पत्यस्त्रयोदशो मासः । अंहांसि पापानि पातयति । ‘अमेर्हुच्च’ इत्यसुन् । पातयिता नाशयिता अंहस्पत्यः । पततेर्ण्यन्तात् ‘कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति कर्तरि यत्प्रत्ययः, ‘बहुलं संज्ञाछन्दसोः’ इति णिहुक्, ‘कस्कादिषु च’ इति सत्वम् ।
यद्वा - अंहतेर्गतिकर्मणोऽसुन्, अंहसां गतीनां पतिः पाता प्रवर्तक आदित्यः, तदधीनत्वात्सर्वचेष्टानाम् । ‘पातेर्डतिः’ ।
यद्वा - कृतानुस्वारोपजनमहरेवांह इत्युच्यते; यथोक्तं - ‘वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च’ इति । तस्य पतिर् दिनपतिर् आदित्य एव । तत आगतस् तस्यापत्यं वा अंहस्पत्यः, पत्युत्तरपदलक्षणो ण्यः, छान्दसः आदिवृद्ध्यभावः, ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति वा ।
आदित्यवशेन हि त्रयोदशो मासो जायते । यथोक्तम् - ‘अधिमासका युगे ते रविमासेभ्योधिकास्तु ये चान्द्राः । इति । तस्मात्तत आगत इति वा तदपत्यमिति वा शक्यते वक्तुम् । ‘अस्ति त्रयोदशो मास इत्याहुः’ इति च ब्राह्मणम् ।
भास्करोक्त-विनियोगः
9नवमं गृह्णाति - सहश्चेति ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
उ॒प॒या॒म-गृ॑हीतो ऽसि।
Keith
Thou art taken with a support/ foundation.
मूलम्
उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि।
भट्टभास्कर-टीका
उपयम्यन्ते स्वात्मन्येव नियम्यन्ते भूतजातान्यस्मिन् अभिन्नेधिकरणे इत्युपयामः पृथ्वी । ‘इयं वा उपयामः’ इति ब्राह्मणम् । ‘हलश्च’ इति घञ्, थाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । तेन गृहीतस्त्वमसि ; कोन्यस्त्वां गृहीतुं क्षम इति भावः ; पृथिव्यापो गृहीष्यामीतिवत् । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा - उपयामार्थं पृथिव्यर्थं गृहीतोसीति ; हे सोम ।
ननु ‘स्वाहा त्वा सुभवस्सूर्याय’ इति मन्त्रवर्णनात् सूर्यदेवत्यः कथं पृथिवीदेवत्यः स्यात् ? नैतद्देवताभिधानं ; पृथिवीवासिनां प्रजानां यागद्वारेण स्थित्यर्थं गृहीतोसीति स्तूयते । यद्वा - पृथिव्यपि देवतैवास्य ‘उपयामगृहीतोसीत्याहादितिदेवत्यास्तेन’ इति, अदितिः पृथ्वी । ‘चतुर्थी’ इति योगविभागात्समासः । ‘क्ते च’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘इयं वा उपयामस्तस्मादिमां प्रजा अनु प्रजायन्ते’ इति ब्राह्मणम् ॥
उपयामगृहीतोसीति व्याख्यातम् । ‘इयं वा उपयामः’ तयैव गृहीतोसीति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
सह॑श्च +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++
Keith
thou art Saha
मूलम्
सह॑श्च +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++
भट्टभास्कर-टीका
हैमन्तिको मास उच्यते । सहते अभिभवतीति सहः । स हि शीतेन प्रजा अभिभवति । कर्तर्यसुन् ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा +++(जुष्टं गृण्हामि)+++
Keith
To Anhaspatya thee!
मूलम्
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा
भट्टभास्कर-टीका
यद्वा - यस्मादयं मासिमास्यंशेनांशेन निष्पद्यते तस्मात्संतुष्ट एव मासान्तरैस्सर्पति । त्रिंशता च मासैर्मासत्वेन सम्पद्यते । ईदृशस्त्वमसि न कर्मणां त्रयोदशमासार्होसीति । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।
अधुना सोम उच्यते - अंहस्पत्याय त्वा जुष्टं गृह्णामीति शेषः । अंहस्पत्यस्त्रयोदशो मासः । अंहांसि पापानि पातयति । ‘अमेर्हुच्च’ इत्यसुन् । पातयिता नाशयिता अंहस्पत्यः । पततेर्ण्यन्तात् ‘कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति कर्तरि यत्प्रत्ययः, ‘बहुलं संज्ञाछन्दसोः’ इति णिहुक्, ‘कस्कादिषु च’ इति सत्वम् ।
यद्वा - अंहतेर्गतिकर्मणोऽसुन्, अंहसां गतीनां पतिः पाता प्रवर्तक आदित्यः, तदधीनत्वात्सर्वचेष्टानाम् । ‘पातेर्डतिः’ ।
यद्वा - कृतानुस्वारोपजनमहरेवांह इत्युच्यते; यथोक्तं - ‘वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च’ इति । तस्य पतिर् दिनपतिर् आदित्य एव । तत आगतस् तस्यापत्यं वा अंहस्पत्यः, पत्युत्तरपदलक्षणो ण्यः, छान्दसः आदिवृद्ध्यभावः, ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति वा ।
आदित्यवशेन हि त्रयोदशो मासो जायते । यथोक्तम् - ‘अधिमासका युगे ते रविमासेभ्योधिकास्तु ये चान्द्राः । इति । तस्मात्तत आगत इति वा तदपत्यमिति वा शक्यते वक्तुम् । ‘अस्ति त्रयोदशो मास इत्याहुः’ इति च ब्राह्मणम् ।
भास्करोक्त-विनियोगः
10दशमं गृह्णाति - सहस्यश्चेति ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
उ॒प॒या॒म-गृ॑हीतो ऽसि।
Keith
Thou art taken with a support/ foundation.
मूलम्
उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि।
भट्टभास्कर-टीका
उपयम्यन्ते स्वात्मन्येव नियम्यन्ते भूतजातान्यस्मिन् अभिन्नेधिकरणे इत्युपयामः पृथ्वी । ‘इयं वा उपयामः’ इति ब्राह्मणम् । ‘हलश्च’ इति घञ्, थाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । तेन गृहीतस्त्वमसि ; कोन्यस्त्वां गृहीतुं क्षम इति भावः ; पृथिव्यापो गृहीष्यामीतिवत् । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा - उपयामार्थं पृथिव्यर्थं गृहीतोसीति ; हे सोम ।
ननु ‘स्वाहा त्वा सुभवस्सूर्याय’ इति मन्त्रवर्णनात् सूर्यदेवत्यः कथं पृथिवीदेवत्यः स्यात् ? नैतद्देवताभिधानं ; पृथिवीवासिनां प्रजानां यागद्वारेण स्थित्यर्थं गृहीतोसीति स्तूयते । यद्वा - पृथिव्यपि देवतैवास्य ‘उपयामगृहीतोसीत्याहादितिदेवत्यास्तेन’ इति, अदितिः पृथ्वी । ‘चतुर्थी’ इति योगविभागात्समासः । ‘क्ते च’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘इयं वा उपयामस्तस्मादिमां प्रजा अनु प्रजायन्ते’ इति ब्राह्मणम् ॥
उपयामगृहीतोसीति व्याख्यातम् । ‘इयं वा उपयामः’ तयैव गृहीतोसीति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
स॒ह॒स्य॑श्च +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++।
Keith
and Sahasya;
मूलम्
स॒ह॒स्य॑श्च +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++।
भट्टभास्कर-टीका
प्रजानामभिभावकेन शीतेन तद्वान् । तेनैव यत्प्रत्ययः । शीतवानिति यावत् ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा +++(जुष्टं गृण्हामि)+++
Keith
To Anhaspatya thee!
मूलम्
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा
भट्टभास्कर-टीका
यद्वा - यस्मादयं मासिमास्यंशेनांशेन निष्पद्यते तस्मात्संतुष्ट एव मासान्तरैस्सर्पति । त्रिंशता च मासैर्मासत्वेन सम्पद्यते । ईदृशस्त्वमसि न कर्मणां त्रयोदशमासार्होसीति । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।
अधुना सोम उच्यते - अंहस्पत्याय त्वा जुष्टं गृह्णामीति शेषः । अंहस्पत्यस्त्रयोदशो मासः । अंहांसि पापानि पातयति । ‘अमेर्हुच्च’ इत्यसुन् । पातयिता नाशयिता अंहस्पत्यः । पततेर्ण्यन्तात् ‘कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति कर्तरि यत्प्रत्ययः, ‘बहुलं संज्ञाछन्दसोः’ इति णिहुक्, ‘कस्कादिषु च’ इति सत्वम् ।
यद्वा - अंहतेर्गतिकर्मणोऽसुन्, अंहसां गतीनां पतिः पाता प्रवर्तक आदित्यः, तदधीनत्वात्सर्वचेष्टानाम् । ‘पातेर्डतिः’ ।
यद्वा - कृतानुस्वारोपजनमहरेवांह इत्युच्यते; यथोक्तं - ‘वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च’ इति । तस्य पतिर् दिनपतिर् आदित्य एव । तत आगतस् तस्यापत्यं वा अंहस्पत्यः, पत्युत्तरपदलक्षणो ण्यः, छान्दसः आदिवृद्ध्यभावः, ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति वा ।
आदित्यवशेन हि त्रयोदशो मासो जायते । यथोक्तम् - ‘अधिमासका युगे ते रविमासेभ्योधिकास्तु ये चान्द्राः । इति । तस्मात्तत आगत इति वा तदपत्यमिति वा शक्यते वक्तुम् । ‘अस्ति त्रयोदशो मास इत्याहुः’ इति च ब्राह्मणम् ।
भास्करोक्त-विनियोगः
11एकादशं गृह्णाति - तपश्चेति ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
उ॒प॒या॒म-गृ॑हीतो ऽसि।
Keith
Thou art taken with a support/ foundation.
मूलम्
उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि।
भट्टभास्कर-टीका
उपयम्यन्ते स्वात्मन्येव नियम्यन्ते भूतजातान्यस्मिन् अभिन्नेधिकरणे इत्युपयामः पृथ्वी । ‘इयं वा उपयामः’ इति ब्राह्मणम् । ‘हलश्च’ इति घञ्, थाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । तेन गृहीतस्त्वमसि ; कोन्यस्त्वां गृहीतुं क्षम इति भावः ; पृथिव्यापो गृहीष्यामीतिवत् । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा - उपयामार्थं पृथिव्यर्थं गृहीतोसीति ; हे सोम ।
ननु ‘स्वाहा त्वा सुभवस्सूर्याय’ इति मन्त्रवर्णनात् सूर्यदेवत्यः कथं पृथिवीदेवत्यः स्यात् ? नैतद्देवताभिधानं ; पृथिवीवासिनां प्रजानां यागद्वारेण स्थित्यर्थं गृहीतोसीति स्तूयते । यद्वा - पृथिव्यपि देवतैवास्य ‘उपयामगृहीतोसीत्याहादितिदेवत्यास्तेन’ इति, अदितिः पृथ्वी । ‘चतुर्थी’ इति योगविभागात्समासः । ‘क्ते च’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘इयं वा उपयामस्तस्मादिमां प्रजा अनु प्रजायन्ते’ इति ब्राह्मणम् ॥
उपयामगृहीतोसीति व्याख्यातम् । ‘इयं वा उपयामः’ तयैव गृहीतोसीति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
तप॑श्च +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++।
Keith
thou art Tapa
मूलम्
तप॑श्च +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++।
भट्टभास्कर-टीका
शैशिर उच्यते । तपति दहति हिमेनेति तपः । कर्तर्येवासुन् ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा +++(जुष्टं गृण्हामि)+++
Keith
To Anhaspatya thee!
मूलम्
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा
भट्टभास्कर-टीका
यद्वा - यस्मादयं मासिमास्यंशेनांशेन निष्पद्यते तस्मात्संतुष्ट एव मासान्तरैस्सर्पति । त्रिंशता च मासैर्मासत्वेन सम्पद्यते । ईदृशस्त्वमसि न कर्मणां त्रयोदशमासार्होसीति । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।
अधुना सोम उच्यते - अंहस्पत्याय त्वा जुष्टं गृह्णामीति शेषः । अंहस्पत्यस्त्रयोदशो मासः । अंहांसि पापानि पातयति । ‘अमेर्हुच्च’ इत्यसुन् । पातयिता नाशयिता अंहस्पत्यः । पततेर्ण्यन्तात् ‘कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति कर्तरि यत्प्रत्ययः, ‘बहुलं संज्ञाछन्दसोः’ इति णिहुक्, ‘कस्कादिषु च’ इति सत्वम् ।
यद्वा - अंहतेर्गतिकर्मणोऽसुन्, अंहसां गतीनां पतिः पाता प्रवर्तक आदित्यः, तदधीनत्वात्सर्वचेष्टानाम् । ‘पातेर्डतिः’ ।
यद्वा - कृतानुस्वारोपजनमहरेवांह इत्युच्यते; यथोक्तं - ‘वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च’ इति । तस्य पतिर् दिनपतिर् आदित्य एव । तत आगतस् तस्यापत्यं वा अंहस्पत्यः, पत्युत्तरपदलक्षणो ण्यः, छान्दसः आदिवृद्ध्यभावः, ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति वा ।
आदित्यवशेन हि त्रयोदशो मासो जायते । यथोक्तम् - ‘अधिमासका युगे ते रविमासेभ्योधिकास्तु ये चान्द्राः । इति । तस्मात्तत आगत इति वा तदपत्यमिति वा शक्यते वक्तुम् । ‘अस्ति त्रयोदशो मास इत्याहुः’ इति च ब्राह्मणम् ।
भास्करोक्त-विनियोगः
12द्वादशं गृह्णाति - तपस्यश्चेति ।
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
उ॒प॒या॒म-गृ॑हीतो ऽसि।
Keith
Thou art taken with a support/ foundation.
मूलम्
उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि।
भट्टभास्कर-टीका
उपयम्यन्ते स्वात्मन्येव नियम्यन्ते भूतजातान्यस्मिन् अभिन्नेधिकरणे इत्युपयामः पृथ्वी । ‘इयं वा उपयामः’ इति ब्राह्मणम् । ‘हलश्च’ इति घञ्, थाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । तेन गृहीतस्त्वमसि ; कोन्यस्त्वां गृहीतुं क्षम इति भावः ; पृथिव्यापो गृहीष्यामीतिवत् । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा - उपयामार्थं पृथिव्यर्थं गृहीतोसीति ; हे सोम ।
ननु ‘स्वाहा त्वा सुभवस्सूर्याय’ इति मन्त्रवर्णनात् सूर्यदेवत्यः कथं पृथिवीदेवत्यः स्यात् ? नैतद्देवताभिधानं ; पृथिवीवासिनां प्रजानां यागद्वारेण स्थित्यर्थं गृहीतोसीति स्तूयते । यद्वा - पृथिव्यपि देवतैवास्य ‘उपयामगृहीतोसीत्याहादितिदेवत्यास्तेन’ इति, अदितिः पृथ्वी । ‘चतुर्थी’ इति योगविभागात्समासः । ‘क्ते च’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘इयं वा उपयामस्तस्मादिमां प्रजा अनु प्रजायन्ते’ इति ब्राह्मणम् ॥
उपयामगृहीतोसीति व्याख्यातम् । ‘इयं वा उपयामः’ तयैव गृहीतोसीति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
त॒प॒स्य॑श्च +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++।
Keith
and Tapasya.
मूलम्
त॒प॒स्य॑श्च +++(त्वां प्रतिपद्यताम्।)+++।
भट्टभास्कर-टीका
तपता हिमेन तद्वान् तपस्यः । स एव यत् । एवं नभस्सहस्तपश्शब्दाः स्वरानुरोधेनासुन्प्रत्ययान्ता व्याख्याताः । तथैव चाहुर्लौकिकाः -
‘नभोनभस्यौ कथिताविषोर्जौ सहस्सहस्य्हौ च तपस्तपस्यौ’ इति । आचार्याभिप्रायेण त्वेते अकारान्ता लक्ष्यन्ते; यथोक्तं - ‘नभाय त्वा जुष्टं गृह्णामि’ इत्यादि । तदा ते इमे मत्वर्थीयाकारान्ता द्रष्टव्याः । क्विबन्तेभ्यो वाऽसुन् कार्यः । पचाद्यजन्तेभ्यो वा मत्वर्थीयो लुप्यते । सर्वथा त्वेते वृषादयो द्रष्टव्याः ॥
अनुषङ्गः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा +++(जुष्टं गृण्हामि)+++
Keith
To Anhaspatya thee!
मूलम्
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा
भट्टभास्कर-टीका
यद्वा - यस्मादयं मासिमास्यंशेनांशेन निष्पद्यते तस्मात्संतुष्ट एव मासान्तरैस्सर्पति । त्रिंशता च मासैर्मासत्वेन सम्पद्यते । ईदृशस्त्वमसि न कर्मणां त्रयोदशमासार्होसीति । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।
अधुना सोम उच्यते - अंहस्पत्याय त्वा जुष्टं गृह्णामीति शेषः । अंहस्पत्यस्त्रयोदशो मासः । अंहांसि पापानि पातयति । ‘अमेर्हुच्च’ इत्यसुन् । पातयिता नाशयिता अंहस्पत्यः । पततेर्ण्यन्तात् ‘कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति कर्तरि यत्प्रत्ययः, ‘बहुलं संज्ञाछन्दसोः’ इति णिहुक्, ‘कस्कादिषु च’ इति सत्वम् ।
यद्वा - अंहतेर्गतिकर्मणोऽसुन्, अंहसां गतीनां पतिः पाता प्रवर्तक आदित्यः, तदधीनत्वात्सर्वचेष्टानाम् । ‘पातेर्डतिः’ ।
यद्वा - कृतानुस्वारोपजनमहरेवांह इत्युच्यते; यथोक्तं - ‘वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च’ इति । तस्य पतिर् दिनपतिर् आदित्य एव । तत आगतस् तस्यापत्यं वा अंहस्पत्यः, पत्युत्तरपदलक्षणो ण्यः, छान्दसः आदिवृद्ध्यभावः, ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति वा ।
आदित्यवशेन हि त्रयोदशो मासो जायते । यथोक्तम् - ‘अधिमासका युगे ते रविमासेभ्योधिकास्तु ये चान्द्राः । इति । तस्मात्तत आगत इति वा तदपत्यमिति वा शक्यते वक्तुम् । ‘अस्ति त्रयोदशो मास इत्याहुः’ इति च ब्राह्मणम् ।
भास्करोक्त-विनियोगः
13त्रयोदशं गृह्णाति - उपयामगृहीतोसि संसर्पोस्यंहस्पत्याय त्वा जुष्टं गृण्हामि इति ॥
उपयामगृहीतः ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
उ॒प॒या॒म-गृ॑हीतो ऽसि।
Keith
Thou art taken with a support/ foundation.
मूलम्
उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि।
भट्टभास्कर-टीका
उपयम्यन्ते स्वात्मन्येव नियम्यन्ते भूतजातान्यस्मिन् अभिन्नेधिकरणे इत्युपयामः पृथ्वी । ‘इयं वा उपयामः’ इति ब्राह्मणम् । ‘हलश्च’ इति घञ्, थाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । तेन गृहीतस्त्वमसि ; कोन्यस्त्वां गृहीतुं क्षम इति भावः ; पृथिव्यापो गृहीष्यामीतिवत् । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा - उपयामार्थं पृथिव्यर्थं गृहीतोसीति ; हे सोम ।
ननु ‘स्वाहा त्वा सुभवस्सूर्याय’ इति मन्त्रवर्णनात् सूर्यदेवत्यः कथं पृथिवीदेवत्यः स्यात् ? नैतद्देवताभिधानं ; पृथिवीवासिनां प्रजानां यागद्वारेण स्थित्यर्थं गृहीतोसीति स्तूयते । यद्वा - पृथिव्यपि देवतैवास्य ‘उपयामगृहीतोसीत्याहादितिदेवत्यास्तेन’ इति, अदितिः पृथ्वी । ‘चतुर्थी’ इति योगविभागात्समासः । ‘क्ते च’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘इयं वा उपयामस्तस्मादिमां प्रजा अनु प्रजायन्ते’ इति ब्राह्मणम् ॥
उपयामगृहीतोसीति व्याख्यातम् । ‘इयं वा उपयामः’ तयैव गृहीतोसीति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
सँ॒सर्पो॑ऽसि …
Keith
Thou art Samsarpa.
मूलम्
सँ॒सर्पो॑ऽसि …
॥ [15]
भट्टभास्कर-टीका
हे सोम उपयामगृहीतोसि, ततस्त्वामंहस्पत्याय त्वां जुष्टं गृह्णामीति वक्ष्यमाणेन सम्बध्यते । संसर्प इति त्रयोदशो मास उच्यते । स हि द्वादशेन मासेन संसर्पति सङ्गच्छते ।
यद्वा - संसर्पार्थस् सोम एव संसर्प इत्युच्यते ।
यद्वा - उपयामगृहीतोसि संसर्पार्थश्चासि।
तस्मादंहस्पत्याय त्वां गृह्णामीति । चतुर्थ्यर्थे वा द्वितीया, अंहस्पत्याय तुभ्यमिमं सोमं गृह्णमीति शेषः ॥
अंहस्पत्याय ...{Loading}...
विश्वास-प्रस्तुतिः
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा +++(जुष्टं गृण्हामि)+++
Keith
To Anhaspatya thee!
मूलम्
अँ॒ह॒स्प॒त्याय॑ त्वा
भट्टभास्कर-टीका
यद्वा - यस्मादयं मासिमास्यंशेनांशेन निष्पद्यते तस्मात्संतुष्ट एव मासान्तरैस्सर्पति । त्रिंशता च मासैर्मासत्वेन सम्पद्यते । ईदृशस्त्वमसि न कर्मणां त्रयोदशमासार्होसीति । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।
अधुना सोम उच्यते - अंहस्पत्याय त्वा जुष्टं गृह्णामीति शेषः । अंहस्पत्यस्त्रयोदशो मासः । अंहांसि पापानि पातयति । ‘अमेर्हुच्च’ इत्यसुन् । पातयिता नाशयिता अंहस्पत्यः । पततेर्ण्यन्तात् ‘कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति कर्तरि यत्प्रत्ययः, ‘बहुलं संज्ञाछन्दसोः’ इति णिहुक्, ‘कस्कादिषु च’ इति सत्वम् ।
यद्वा - अंहतेर्गतिकर्मणोऽसुन्, अंहसां गतीनां पतिः पाता प्रवर्तक आदित्यः, तदधीनत्वात्सर्वचेष्टानाम् । ‘पातेर्डतिः’ ।
यद्वा - कृतानुस्वारोपजनमहरेवांह इत्युच्यते; यथोक्तं - ‘वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च’ इति । तस्य पतिर् दिनपतिर् आदित्य एव । तत आगतस् तस्यापत्यं वा अंहस्पत्यः, पत्युत्तरपदलक्षणो ण्यः, छान्दसः आदिवृद्ध्यभावः, ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति वा ।
आदित्यवशेन हि त्रयोदशो मासो जायते । यथोक्तम् - ‘अधिमासका युगे ते रविमासेभ्योधिकास्तु ये चान्द्राः । इति । तस्मात्तत आगत इति वा तदपत्यमिति वा शक्यते वक्तुम् । ‘अस्ति त्रयोदशो मास इत्याहुः’ इति च ब्राह्मणम् ।
इति चतुर्थे चतुर्दशोनुवाकः ॥