• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मूर्धा᳓नं दिवो᳓ अरति᳓म् पृथिव्या᳓
वैश्वानर᳓म् ऋत᳓ आ᳓ जात᳓म् अग्नि᳓म्
कविं᳓ सम्रा᳓जम् अ᳓तिथिं ज᳓नानाम्
आस᳓न्न् आ᳓ पा᳓त्रं जनयन्त देवाः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aratím ← aratí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mūrdhā́nam ← mūrdhán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jātám ← √janⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

r̥té ← r̥tá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vaiśvānarám ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

átithim ← átithi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jánānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

kavím ← kaví- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

samrā́jam ← samrā́j- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

āsán ← āsán- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

janayanta ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

pā́tram ← pā́tra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

मू॒र्धान॑म् । दि॒वः । अ॒र॒तिम् । पृ॒थि॒व्याः । वै॒श्वा॒न॒रम् । ऋ॒ते । आ । जा॒तम् । अ॒ग्निम् ।
क॒विम् । स॒म्ऽराजम् । अति॑थिम् । जना॑नाम् । आ॒सन् । आ । पात्र॑म् । ज॒न॒य॒न्त॒ । दे॒वाः ॥

• mūrdhānaṃ ← mūrdhānam ← mūrdhan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “head; battlefront; peak; top; mūrdhan [word]; leader; top.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• aratim ← arati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “charioteer.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• vaiśvānaram ← vaiśvānara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• ṛta ← ṛte ← ṛta
• [noun], locative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• jātam ← jan
• [verb noun], accusative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• kaviṃ ← kavim ← kavi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• samrājam ← samrāj
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sovereign; ruler.”

• atithiṃ ← atithim ← atithi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “guest; atithi [word]; Atithi.”

• janānām ← jana
• [noun], genitive, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• āsann ← āsan
• [noun], locative, singular, neuter
• “mouth.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pātraṃ ← pātram ← pātra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “vessel; pātra [word]; authority; receptacle; pātra; vessel; cup; bowl; basket.”

• janayanta ← janay ← √jan
• [verb], plural, Present injunctive
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

मूर्धानं शिरोभूतम् । कस्य । दिवः द्युलोकस्य पृथिव्याः प्रथिताया भूमेः अरतिं गन्तारम् । यद्वा । गन्तव्यं स्वामिनं वैश्वानरं विश्वेषां नराणां संबन्धिनम् ऋते । ऋतमिति सत्यस्य यज्ञस्य वा नाम । निमित्तसप्तम्येषा । ऋतनिमित्तम् आ आभिमुख्येन जातं सृष्ट्यादावुत्पन्नं कविं क्रान्तदर्शिनं सम्राजं सम्यग्राजमानं जनानां यजमानानाम् अतिथिं हविर्वहनाय सततं गन्तारम् । यद्वा । अतिथिवत्पूज्यम् । आसन् आसनि आस्ये । द्वितीयार्थे सप्तमी । आस्यभूतम् । अग्निलक्षणेनास्येन हि देवा हवींषि भुञ्जते । पात्रं पातारं रक्षकम् । यद्वा । आस्येन धारकम् । एवंगुणविशिष्टं वैश्वानराग्निं देवाः स्तोतार ऋत्विजो देवा एव वा आ जनयन्त । यज्ञाभिमुख्येन अजीजनन् । अरण्योः सकाशाद् उदपादयन् ॥

मूर्धानं शिरोभूतम् । कस्य? दिवः द्युलोकस्य । अरतिं गन्तारम् । ‘वहादिभ्यश्चित्’ इत्यर्तेरतिप्रत्ययः । पृथिव्याश्च गन्तारं प्रजानां रक्षणार्थं पृथिव्यामपि वर्तमानम् । ‘उदात्तयणः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । वैश्वानरं विश्वेषां नराणां सम्बन्धिनम् । ‘नरे संज्ञायाम्’ इति पूर्वपदस्य दीर्घः । ऋताय सत्याय यज्ञाय वा जातम् । कविं मेधाविनम् । सम्राजं सम्यग्राजन्तम् । ‘मो राजि समः क्वौ’, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । जनानां यजमानलक्षणानां अतिथिं यजमानगृहान् सातत्येन गच्छन्तम् । ‘ऋतन्यञ्चि’ इत्यादिना अततेरिथिन्प्रत्ययः । यजमानगृहेष्वतन्तमित्यर्थः । ईदृशमग्निं देवाः पात्रमाजनयन्त आभिमुख्येन जनितवन्तः । पिबत्यनेनेति पात्रम् । ‘ष्ट्रन् सर्वधातुभ्यः’ इति ष्ट्रन्प्रत्ययः । सोमं पातुं तत्पात्रतयाग्निं कृतवन्त इत्यर्थः । कीदृशं तत्पात्रमित्यत आह - आसन् आस्ये । द्वितीयार्थे सप्तमी, तस्याश्च लुक् । अग्निमास्यं कृतवन्त इति यावत् । ‘पद्दन्’ इत्यादिना आस्यशब्दस्यासन्नादेशः । यद्वा - निमित्तसप्तम्येषा, आस्यनिमित्तं आस्यत्वाय अग्निरस्माकमास्यमिव भूयादिति । अग्निना ह्यास्येन देवा आहुतीः पिबन्ति, आग्निमुखत्वात्तेषाम् ॥

The head of Heaven, the spoked wheel of Earth,
agni vaishvAnara born in the natural law,
the seer, the emperor, the guest of the folks,
As a cup for the mouth, the gods generated.

One of the awe-inspiring motifs in shruti is that of agni at the head of heaven, as the wheel of earth & as the cup from which the gods feed. Both metaphors, “head of heaven”& “the mouth of the gods” likely represented year beginning colures.

English translation:

“The gods have genitive rated vaśvānara Agni, as the brow of heaven, the unceasing pervader of earth, born for (the celebration of) sacrifice, wise, imperial, the guest of men, in whose mouth (is) the vessel (that conveys the oblation to the gods).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sāmaveda 67,1140; Yajurveda 7.24; the gods: deva = priests who genitive rate Agni by attrition;

Vaiśvānara = what or who belongs to or is beneficial to, all (viśva) men (naraḥ)

The head of heaven, the spoked wheel of the earth, Agni Vaiśvānara, born in truth,
sage poet, sovereign king, guest of the peoples—as a drinking cup to their mouth did the gods beget (him).

Since Agni is often called the mouth of the gods, Geldner (and others) assume that the loc. āsán in d refers to Agni, and the gods have produced a drinking cup (pā́tram) to put in his mouth. But this requires Geldner to treat the three-pāda accusative phrase that opens the hymn and refers to Agni as grammatically untethered, as an anacoluthon with the referent picked up in the loc. in pāda d (see his n. 1d). But, with Renou, I see no reason why Agni cannot be conceptualized here as the cup that the gods drink from.

Renou considers āsán simply an attribute limiting the pā́tra-, a “récipient pour la bouche, récipient à boire,” while I take it as referring to the gods’ (collective) mouth.

Note the phonologically matching words aratím and átithim stationed in the same metrical position in pādas a and c.

Him, messenger of earth and head of heaven, Agni Vaisvanara, born in holy Order,
The Sage, the King, the guest of men, a vessel fit for their mouths, the Gods have generated.

The head of the sky, the messenger of earth,
Vaiśvanara, born for holy order, Agni,
The sage, the king, the guest of men,
The gods have produced as a cup for their mouths.

Das Haupt des Himmels, den Lenker der Erde, den Agni Vaisvanara, den zur rechten Zeit Geborenen, den Seher und Allkönig, den Gast der Menschen - in seinem Munde haben die Götter sich ein Trinkgefäß gemacht.

Das Haupt des Himmels und der Erde Ordner, den Männerhort, den frommerzeugten Agni, Den weisen Herrscher und den Gast der Menschen, die Götter zeugten ihn dem Mund als Becher.

Главу неба, повелителя земли,
Агни-Вайшванару, рожденного в законе,
Поэта, самодержца, гостя у людей,
Породили боги, чтобы устами он пил (возлияния).

• वैश्वानरः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सात ऋचावाले सातवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में मनुष्यों को कैसा अग्नि जानना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (देवाः) विद्वान् जन (दिवः) प्रकाश वा सूर्य्य के (मूर्द्धानम्) सर्वोपरि विराजमान (पृथिव्याः) पृथिवी की (अरतिम्) प्राप्ति को (ऋते) सत्य में (जातम्) प्रसिद्ध (कविम्) स्वच्छबुद्धियुक्त वा विद्वान् (सम्राजम्) भूगोल के राजा (जनानाम्) मनुष्यों के (अतिथिम्) आदर करने योग्य (पात्रम्) पालन करनेवाले (वैश्वानरम्) सम्पूर्ण मनुष्यों में अग्रणी (अग्निम्) अग्नि के सदृश वर्त्तमान को (आ, जनयन्त) प्रकट करते हैं, वे सुखी (आ, आसन्) अच्छे प्रकार हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परमात्मा के सदृश न्यायकारी होकर तथा अग्नि के सदृश विद्या और विनय से प्रकाशित हुए चकवर्त्तित्व को प्राप्त होते हैं, वे सुख देने को योग्य होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! ये देवा दिवो मूर्द्धानं पृथिव्या अरतिमृते जातं कविं सम्राजं जनानामतिथिं पात्रं वैश्वानरमग्निमाऽऽजनयन्त ते सुखिन आऽऽसन् ॥१॥

अथ मनुष्यैः कीदृशोऽग्निर्वेदितव्य इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मूर्द्धानम्) सर्वोपरिविराजमानम् (दिवः) प्रकाशस्य सूर्य्यस्य वा (अरतिम्) प्राप्तिम् (पृथिव्याः) (वैश्वानरम्) विश्वेषु नरेषु नायकम् (ऋते) सत्ये (आ) (जातम्) प्रसिद्धम् (अग्निम्) अग्निमिव वर्त्तमानम् (कविम्) क्रान्तप्रज्ञं विद्वांसं वा (सम्राजम्) भूगोलस्य राजानम् (अतिथिम्) पूजनीयम् (जनानाम्) मनुष्याणाम् (आसन्) सन्ति (आ) (पात्रम्) यः पतिस्तम् (जनयन्त) (देवाः) विद्वांसः ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः परमात्मवन्न्यायकारिणो भूत्वा वह्निरिव विद्याविनयप्रकाशिताः सम्राज्यं प्राप्नुवन्ति ते सर्वान् सुखयितुमर्हन्ति ॥१॥

या सूक्तात सर्वांचे हितकर्ते, विद्वान व ईश्वराचे गुणवर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जी माणसे परमेश्वराप्रमाणे न्यायकारी बनून अग्नीप्रमाणे विद्या व विनय यामुळे प्रसिद्ध होऊन चक्रवर्ती बनतात ती सर्वांना सुख देतात. ॥ १ ॥

उ॒प॒या॒म-गृ॑हीतो ऽसि।

Thou art taken with a support/ foundation.

उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि।

उपयम्यन्ते स्वात्मन्येव नियम्यन्ते भूतजातान्यस्मिन् अभिन्नेधिकरणे इत्युपयामः पृथ्वी । ‘इयं वा उपयामः’ इति ब्राह्मणम् । ‘हलश्च’ इति घञ्, थाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । तेन गृहीतस्त्वमसि ; कोन्यस्त्वां गृहीतुं क्षम इति भावः ; पृथिव्यापो गृहीष्यामीतिवत् । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा - उपयामार्थं पृथिव्यर्थं गृहीतोसीति ; हे सोम ।

ननु ‘स्वाहा त्वा सुभवस्सूर्याय’ इति मन्त्रवर्णनात् सूर्यदेवत्यः कथं पृथिवीदेवत्यः स्यात् ? नैतद्देवताभिधानं ; पृथिवीवासिनां प्रजानां यागद्वारेण स्थित्यर्थं गृहीतोसीति स्तूयते । यद्वा - पृथिव्यपि देवतैवास्य ‘उपयामगृहीतोसीत्याहादितिदेवत्यास्तेन’ इति, अदितिः पृथ्वी । ‘चतुर्थी’ इति योगविभागात्समासः । ‘क्ते च’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘इयं वा उपयामस्तस्मादिमां प्रजा अनु प्रजायन्ते’ इति ब्राह्मणम् ॥

उपयामगृहीतोसीति व्याख्यातम् । ‘इयं वा उपयामः’ तयैव गृहीतोसीति ।