• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - अवत्सारः, काश्यपः (अन्ये च ऋषयो दृष्टलिङ्गाः)
• छन्दः - जगती

त᳓म् प्रत्न᳓था पूर्व᳓था विश्व᳓थेम᳓था
ज्येष्ठ᳓तातिम् बर्हिष᳓दं सुवर्वि᳓दम्
प्रतीचीनं᳓ वृज᳓नं दोहसे गिरा᳓
आशुं᳓ ज᳓यन्तम् अ᳓नु या᳓सु व᳓र्धसे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
imáthā ← imáthā (invariable)

pratnáthā ← pratnáthā (invariable)

pūrváthā ← pūrváthā (invariable)

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśváthā ← viśváthā (invariable)

barhiṣádam ← barhiṣád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

jyeṣṭḥátātim ← jyeṣṭḥátāti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

svarvídam ← svarvíd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dohase ← √duh- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

girā́ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pratīcīnám ← pratīcīná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥jánam ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

āśúm ← āśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jáyantam ← √ji- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

várdhase ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yā́su ← yá- (pronoun)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

तम् । प्र॒त्नऽथा॑ । पू॒र्वऽथा॑ । वि॒श्वऽथा॑ । इ॒मऽथा॑ । ज्ये॒ष्ठऽता॑तिम् । ब॒र्हि॒ऽसद॑म् । स्वः॒ऽविद॑म् ।
प्र॒ती॒ची॒नम् । वृ॒जन॑म् । दो॒ह॒से॒ । गि॒रा । आ॒शुम् । जय॑न्तम् । अनु॑ । यासु॑ । वर्ध॑से ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pratnathā
• [adverb]

• pūrvathā
• [adverb]

• viśvathemathā ← viśvathā
• [adverb]

• viśvathemathā ← imathā
• [adverb]

• jyeṣṭhatātim ← jyeṣṭhatāti
• [noun], accusative, singular, feminine

• barhiṣadaṃ ← barhiṣadam ← barhiṣad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Pitṛ.”

• svarvidam ← svarvid
• [noun], accusative, singular, masculine

• pratīcīnaṃ ← pratīcīnam ← pratīcīna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “facing.”

• vṛjanaṃ ← vṛjanam ← vṛjana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “community; settlement.”

• dohase ← duh
• [verb noun]
• “milk.”

• girāśuṃ ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• jayantam ← ji
• [verb noun], accusative, singular
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• yāsu ← yad
• [noun], locative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vardhase ← vṛdh
• [verb], singular, Present indikative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

इयमुत्तरा च द्वे ऐन्द्र्याव् इत्य् आहुः । तत्रोपपत्तिमेवमाहुः ।

तं प्रत्नथा इत्येषा शुक्रा-मन्थिग्रहणे विनियुक्ता । ऐन्द्रौ च शुक्रामन्थिनौ । ’ यदैन्द्रं शंसति तेन शुक्रामन्थिना उक्थवन्तौ’ ( ऐ. ब्रा. ३. १ ) इति हि ब्राह्मणम् । अध्वर्युसंप्रैषोऽपि भवति । ‘प्रातःप्रातः सवस्य शुक्रवतो मधुश्चुत इन्द्राय सोमान्प्रस्थितान्प्रेष्य’ (श. ब्रा. ४. २. १. २३) इति । प्रशास्तृप्रैषश्च भवति ‘होता यक्षदिन्दं प्रातः प्रातःसावस्य’ ( आश्व. श्रौ. ५. ५) इत्यादि । ‘प्रस्थिता इन्द्राय सोमाः’ इति याज्या चैन्द्री ‘इदं ते सोम्यं मधु’ ( आश्व. श्रौ. ५. ५ ) इति । तस्माद् ऐन्द्र्यौ ॥

तम् इन्द्रं प्रत्नथा पुरातना यजमाना इव पूर्वथा अस्मदीयाः पूर्वे यथा विश्वथा विश्वे सर्वे प्राणिनो यथा इमथा इमे इदानीं वर्तमानाः यजमानाः । ते यथेन्द्रस्य स्तुत्या फलमलभन्त तद्वद्वयमपि हे अन्तरात्मन् त्वमपि ज्येष्ठतातिं ज्येष्ठं बर्हिषदं बर्हिषि सीदन्तं स्वर्विदं सर्वज्ञं सर्वस्य लम्भयितारं वा प्रतीचीनं प्रत्यस्मदभिमुखमञ्चन्तं वृजनम् । बलनामैतद्बलवति वर्तते । बलवन्तम् आशुं शीघ्रगामिनं व्याप्तं वा जयन्तं सर्वमभिभवन्तमिन्द्रं गिरा स्तुत्या साधनेन दोहसे धुक्ष्व सर्वदा सर्वान् कामान् । इत्यन्तरात्मनः’ प्रैषः’ । यासु स्तुतिषु वर्धसे प्रवृद्धो भवसि वर्धयसि वेन्द्रं यया स्तुत्येति । यास्विति व्यत्ययेन बहुवचनम् ॥ ᳓

अत्रापि स एवेन्द्रः प्रत्यक्षेण स्तूयते । प्रत्न-शब्दः पुराणवचनः । ‘प्रगस्य गलोपः’ इति व्युत्पादितः । थेत्य् उपमायाम् । ‘प्रत्नपूर्वविश्वेमात्थाल् छन्दसि’ इति थाल्, लिति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । तम् इत्यत्र त्वां स्तुम इति शेषः । अयमर्थः -

यथा +++(वासिष्ठ-)+++शक्त्य्-आदयः पुराणास् त्वाम् अस्तुवन्, तथा वयमपि त्वां स्तुमः ।
यथा च ततोपि पूर्वे भृगु-प्रभृतयो मदीयाः पित्रादयो वा त्वाम् अस्तुवन् तथा वयं स्तुमः ।
यथा विश्वे ऽपि त्वां स्तुवन्ति तथा च स्तुमः ।
यथा वा इमे वर्तमानास्त्वां स्तुवन्ति तथा स्तुमः ।

कीदृशम् ? ज्येष्ठ-तातिं प्रशस्य-तमम् । ‘वृकज्येष्ठाभ्याम्’ इति स्यार्थिकस्तातिल्प्रत्ययः ।
बर्हिषि यागे सीदतीति बर्हि-षदं, पृषोदरादित्वात् सकारलोपः, ‘सत्सूद्विष’ इत्यादिना क्विप् ।
सुवः स्वर्गम् आदित्यं वा वेत्तीति सुवर्-विदम् ।

अधुनार्धर्चा ऽन्तरेण स्तुति-हेतुम् आह -
त्वां खलु प्रतीचीनं प्रतीचीनगतिं पराङ्-मुखम् अपि - सामर्थ्यान् मेघम् । ‘विभाषाञ्चेरदिक्स्त्रियाम्’ इति खः ।

वृजनं बलवन्तम् । उभयत्र मत्वर्थीर्योकारः ।
प्रतीचीना गतिरस्यास्तीति प्रतीचीनम् । मत्वर्थीयोकारो लुप्यते ।
गिरा गर्जित-लक्षणया शब्देन जयन्तं लोकानभिभवन्तम् ।
आशुं शीघ्रं, व्यापकं वा दिगन्तानां । ‘कृपावाजि’ इत्युण्प्रत्ययः । इर्दृशं मेघं दोहसे क्षारयसि । विकरणव्यत्ययेन शप्, स्वरितेत् । य इति वाध्याह्रियते, यस्त्वं धोक्षि तं स्तुमः ।

क्व पुनस्तुमः? इति चेत्, आह – यासु क्रियासु याग-लक्षणासु त्वम् अनुवर्धसे अनुक्रमेण वृद्धिं गच्छासि, स्तुत्यनन्तरं वा वृद्धिं गच्छसि, तासु स्तुमः ।

यद्वा - यासु स्तुतिषु त्वमनुवर्धसे स्तुतो वृद्धिं गच्छसि तास्स्तुतीः कुर्म इति शेषः । स्तुत्या हि स्तोतव्यो वर्धते, यथा ‘वर्धन्तु त्वा सुष्टुतयः’ इति ।

यद्वा - ईदृशं मेघं दोहसे । कम्? वृजनं बलकरम् उदकं गिरा गर्जितेनोपलक्षितः ॥

English translation:

“In like manneer as the ancient (sages), those our predecessors, as all sages, and those of the present period (have obtained their wishes by his praise), so do you by praise extract (my desires) from him who is the oldest and best (of the gods), who is seated on the sacred grass, who is cognizant of heaven, coming to our presence, vigorous, swift, victorious, for by such praises you exalt him.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 7.12; by such praises you exalt him: Or, anu yāsu vardhase may be applied to Indra, you prosper, Indra, by such praises

Him—in the primordial way, in the earlier way, in every way, in this way here—(him who is) preeminence (itself), who sits on the ritual grass
and finds the sun,
him facing toward (our) community will you milk out with song, the swift one conquering (the cows? the waters?), among whom you grow strong.

Save for the fronted pronoun tám, this hymn opens with a remarkable series of universalizing adverbs, identically formed with -(á-)thā suffix and linking the current ritual situation (the final one in the series, imáthā ‘in this way here’, a hapax) to that of every time and place: pratnáthā pūrváthā viśváthā. This may give us a foretaste of the poet’s laying bare the underlying identity of the two central ritual substances, fire and soma, and of the service accorded them in the sacrifice.

The poet then, in my opinion, produces a red herring: most of the descriptors found in this vs. could apply to Indra – esp. āśúṃ jáyantam; cf. āśúṃ jétāram of Indra in VIII.99.7. And most interpreters fall into this trap: as Geldner says in his n. 1, “all commentators” identify tám as Indra – incl. Geldner himself, Renou, and Oldenberg (Witzel Gotō forego referents). However, both Agni and Soma receive these or similar descriptors elsewhere. Agni and Soma are both located on the ritual grass (Agni: III.14.2, etc.; Soma: I.16.6, etc.); both are called svarvíd- (more often than Indra; Agni: III.3.5, 10, etc.; Soma: VIII.48.15, etc.), jyéṣṭha- (Agni: I.127.2, etc.; Soma: IX.66.16, etc.), and āśú- (Agni: IV.7.4, etc.; Soma: IX.56.1, etc.). Soma is qualified as jáyant- (I.91.21, etc.), and though Agni is not modified by this participle, he is the subject of verbal forms of √ji (e.g., VI.4.4). All of these are, of course, fairly generic characterizations; the point here is that nothing requires us to leap to the conclusion that Indra is the referent.

Another way to approach the question of the referent of tám is to consider what referent is appropriate as an obj. to dohase ‘you will milk’ – which first may require us to identify the subj. of this 2nd sg. verb (by most lights: Renou takes it as a sigmatic 1st sg., which seems unnec. and doesn’t fit the semantic profile of -se 1st singulars). With Sāyaṇa. and Geldner, I take it as the self-address of the poet, who will perform his milking task ‘with song’ (girā́). The middle of √duh generally takes milk (either real or metaphorical) as its object, and both Agni and Soma can be conceived of as milk products – the churning of the fire sticks and the pressing of the soma plant both involve physical actions not unlike milking and what is produced is a fluid or something (fire) that behaves rather like one. Indra is not entirely excluded, however; he could be configured as a cow, “milked” with a praise hymn for him to produce goods. However, as I just said, the milk itself, rather than the cow, is the typical obj. of medial √duh, and so the substances fire and/or soma are more likely referents.

Let us now turn to pāda d. This also contains a 2nd sg. med. present, várdhase, in a relative clause whose rel. prn., fem. loc. pl. yā́su, has no possible referent in the rest of the vs. Before turning to that problem, I will first say that I do not consider the 2nd sg. subj. of várdhase to be the same as that of dohase. Instead I think we have switched to the unidentified god/ritual substance referred to by the acc. sg. in the rest of the vs. Although this introduces an interpretational complication, I would point out that in the next vs. (2cd), the god/substance definitely appears in the 2nd person, and note also 8b, which contain a similarly structured rel. cl. … yā́su nā́ma te#, where the 2nd ps. refers to the god/substance. And, most important, the rel. cl. of 1d shows a closer affinity to Agni and Soma than the generic epithets in the rest of the vs. But first we must identify a possible referent or referents for the fem. yā́su.

The standard ploy, which I think is basically correct, is to supply a fem. pl. obj. to jáyantam ‘winning’ – generally ‘cows’ (Geldner, Renou, Witzel Gotō). Oldenberg suggests rather ‘waters’, which Geldner argues against (n. 1d). Certainly both ‘cows’ and ‘waters’ (both fem. pl.) occur as objects to √ji – and I see no reason to choose between the two; in fact the reason for not specifying either one is to allow both to be understood, under the neutralizing rel. prn. yā́su. Both Agni and Soma have connections to both cows and waters: Agni is nourished by the streams of ghee (a milk product) poured into the fire, and in a well-known myth he ran away and entered the waters. Soma is mixed with cows’ milk, as is endlessly emphasized in the IXth Maṇḍala, and before soma is pressed, it is soaked in water to swell the stalks. A third possible fem. pl. referent connected with Agni is plants, in which he is invisible and inherent until kindled. Let us consider some passages whose phraseology resembles our own. In II.13.1 …

apáḥ … ā́viśad yā́su várdhate Soma, unnamed, “entered the waters among which he grows strong.” (Note the nearly identical rel. cl.) For Agni cf. I.95.5 … vardhate …

āsu “he grows strong among/in them” (here prob. = plants); I.141.5 ā́d ín mātṝ́r ā́viśad yā́su … ví vāvrdhe ̥ “Just after that he entered into his mothers, within whom ….

he grew widely” (again prob. plants; note that vāvṛdhe, as transmitted without accent, is not part of the rel. cl. If the transmitted form is correct). The connection of a fem.

loc. pl. and a form of √vṛdh in these passages is striking, and it is Agni and Soma who participate in this phraseology.

Thus, in my opinion, by the end of the vs. the poet has narrowed down the possible referents and set up the rhetorical situation that will dominate the rest of the hymn: an unidentified masc. sg. referent, who can be simultaneously Agni and Soma, and a set of fem. pl. attendants, likewise unidentified, who are connected to the masculine figure.

As in the first old times, as all were wont, as now, he draweth forth the power turned hitherward with song,
The Princedom throned on holy grass, who findeth light, swift, conquering in the’ plants wherein he waxeth strong.

Him, as aforetime, as of old, as always, as now,
The prince, who hath his seat on the strew and knoweth the heaven,
The favouring, the strong, thou milkest with thy speech,
The swift who is victor in those among whom thou dost wax.

Aus ihm, dem Barhissitzer, dem Sonnenfinder, sollst du wie in früherer Zeit, wo die Vorfahren, wie alle, wie die Gegenwärtigen den Vorrang für uns und hinwiederum einen Opferbund mit dem Loblied herausmelken und ein Rennpferd, das Kühe gewinnt, an denen du nach und nach reich wirst.

Auf alte Art, auf frühere Art, auf alle Art, auf diese Art melkst du [Indra] aus diesem [Soma], der auf die Streu gestellt ist, und Glück verschafft, dir Oberherrschaft und Kraftfülle, aus dem hergewandten durch Hülfe des Liedes, aus dem scharfen, der die [Säfte] gewinnt, an denen du erstarkst.

Наподобие древних, наподобие прежних, наподобие всех, наподобие этих (теперешних)
(Ты должен подоить) верховного владыку, (того, кто сидит) на жертвенной соломе, кто находит небо!
Ты должен подоить (его) с помощью хвалебной песни, чтобы он повернулся к (нашей) общине,
(Этого) быстрого, завоевывающего (коров), от которых ты будешь укрепляться.

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• याजुषीपङ्क्ति
• पञ्चमः

अब पन्द्रह ऋचावाले चवालीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में सूर्यरूपता से राजगुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! जो आप (गिरा) वाणी से (प्रत्नथा) पुराने के सदृश (पूर्वथा) पूर्व के सदृश (विश्वथा) सम्पूर्ण संसार के सदृश (इमथा) इसके सदृश (ज्येष्ठतातिम्) जेठे ही को (बर्हिषदम्) उत्तम आसन वा अन्तरिक्ष में स्थित होनेवाले (स्वर्विदम्) सुख को जानते जिससे उस (प्रतीचीनम्) हम लोगों के सम्मुख प्राप्त होते हुए (वृजनम्) बल को तथा (आशुम्) शीघ्रकारी संग्राम को (जयन्तम्) जीतते हुए को (दोहसे) पूर्ण करते हो (तम्) उन आपको और (यासु) जिनमें (अनु, वर्धसे) वृद्धि को प्राप्त होते हो, उन सेनाओं और उन प्रजाओं की हम लोग निरन्तर वृद्धि करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो प्राचीन रीति से प्राचीन उत्तम राजाओं के तुल्य पिता के सदृश राज्य का उत्तम प्रकार पालन करके पूर्ण बलयुक्त सेना को कर शीघ्र विजय को प्राप्त हुई प्रजाओं को सुख के अनुकूल वर्त्तावें, उन्हीं को उत्तम अधिकार में नियुक्त करिये, जिससे राजा और प्रजा का निरन्तर सुख बढ़े ॥१॥

अन्वय: हे राजन् ! यस्त्वं गिरा प्रत्नथा पूर्वथा विश्वथेमथा ज्येष्ठतातिं बर्हिषदं स्वर्विदं प्रतीचीनं वृजनमाशुं जयन्तं दोहसे तं त्वां यास्वनु वर्धसे ताः सेना प्रजाश्च वयं सततं वर्धयेम ॥१॥

अथ सूर्यरूपतया राजगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (प्रत्नथा) प्रत्नमिव (पूर्वथा) पूर्वमिव (विश्वथा) विश्वमिव (इमथा) इममिव (ज्येष्ठतातिम्) ज्येष्ठमेव (बर्हिषदम्) बर्हिष्युत्तमासनेऽन्तरिक्षे वा सीदन्तम् (स्वर्विदम्) स्वः सुखं विदन्ति येन तम् (प्रतीचीनम्) अस्मान् प्रत्यभिमुखं प्राप्नुवन्तम् (वृजनम्) बलम् (दोहसे) पिपरसि (गिरा) वाण्या (आशुम्) शीघ्रकारिणं सङ्ग्रामम् (जयन्तम्) विजयमानम् (अनु) (यासु) (वर्धसे) ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! ये सनातनरीत्या पूर्वोत्तमराजवत्पितृवद् राष्ट्रं सम्पाल्य पूर्णबलां सेनां कृत्वा सद्योविजयमानाः प्रजाः सुखानुकूला वर्त्तयन्तु तानेवोत्तमाऽधिकारे नियोजयत यतो राजप्रजानां सततं सुखं वर्धेत ॥१॥

या सूक्तात सूर्य, मेघ व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जे प्राचीन उत्तम राजांप्रमाणे, पित्याप्रमाणे राज्याचे पालन चांगल्या प्रकारे करून तात्काळ विजय प्राप्त करणाऱ्या बलवान सेनेद्वारे प्रजेच्या सुखासाठी झटतात त्यांनाच उत्तम पदावर नियुक्त करावे. ज्यामुळे राजा व प्रजेचे सुख वाढेल. ॥ १ ॥

उ॒प॒या॒म-गृ॑हीतो ऽसि।

Thou art taken with a support/ foundation.

उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि।

उपयम्यन्ते स्वात्मन्येव नियम्यन्ते भूतजातान्यस्मिन् अभिन्नेधिकरणे इत्युपयामः पृथ्वी । ‘इयं वा उपयामः’ इति ब्राह्मणम् । ‘हलश्च’ इति घञ्, थाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । तेन गृहीतस्त्वमसि ; कोन्यस्त्वां गृहीतुं क्षम इति भावः ; पृथिव्यापो गृहीष्यामीतिवत् । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा - उपयामार्थं पृथिव्यर्थं गृहीतोसीति ; हे सोम ।

ननु ‘स्वाहा त्वा सुभवस्सूर्याय’ इति मन्त्रवर्णनात् सूर्यदेवत्यः कथं पृथिवीदेवत्यः स्यात् ? नैतद्देवताभिधानं ; पृथिवीवासिनां प्रजानां यागद्वारेण स्थित्यर्थं गृहीतोसीति स्तूयते । यद्वा - पृथिव्यपि देवतैवास्य ‘उपयामगृहीतोसीत्याहादितिदेवत्यास्तेन’ इति, अदितिः पृथ्वी । ‘चतुर्थी’ इति योगविभागात्समासः । ‘क्ते च’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘इयं वा उपयामस्तस्मादिमां प्रजा अनु प्रजायन्ते’ इति ब्राह्मणम् ॥

उपयामगृहीतोसीति व्याख्यातम् । ‘इयं वा उपयामः’ तयैव गृहीतोसीति ।