इ॒षे त्वेति॑ ब॒र्हिरा द॑त्त इ॒च्छत॑ इव॒ ह्ये॑ष यो यज॑त

इ॒षे त्वेति॑ ब॒र्हिरा द॑त्त , इ॒च्छत॑ इव॒ ह्ये॑ष यो यज॑ते ।

इ॒षे त्वेति॑ ब॒र्हिरा द॑त्त , इ॒च्छत॑ इव॒ ह्ये॑ष यो यज॑ते ।

इ॒षे । त्वा॒ । इति॑ । ब॒र्‌हिः । एति॑ । द॒त्ते॒ । इ॒च्छते॑ । इ॒व॒ । हि । ए॒षः । यः । यज॑ते ।

1इषे त्वेति बर्हिरादत्ते इति ॥ गतम् । मन्त्राम्नातक्रममुल्लङ्घ्य पशुमन्त्रैस्सहोपाकरणमन्त्रब्राह्मणमाम्नायते । उपाकृत्यैव मन्थ्य इत्येतदनुसारेण उपाकरणनियोजनयोर्मध्ये ‘अग्नेर्जनित्रमसि'38 इत्यादीनां मन्त्राणां ब्राह्मणमाम्नातम् । इच्छत इव हीति । इष्यत इतीट्, अन्नं स्वर्गादि वा इत्यर्थः । तदर्थं त्वामाददे इति मन्त्रार्थः । अत्र केनेष्यते इत्याकांक्षायां यजमानमेष्टारं दर्शयति । अन्नमिच्छतोस्य तत्सिद्ध्यर्थं त्वामाददे इति मन्त्रार्थो दर्शितो भवति । व्यत्ययेनात्मनेपदमिषे त्वेति ॥

उप॒वीर॒सीत्या॒होप॒ ह्ये॑नानाक॒रोत्युपो॑ दे॒वान्

“उ॒प॒वीर॑सि” +इत्या॑ह ।
उप॒ ह्ये॑नानाक॒रोत्युपो॑ दे॒वान् ।

“उ॒प॒वीर॑सि” +इत्या॑ह ।
उप॒ ह्ये॑नानाक॒रोत्युपो॑ दे॒वान् ।

उ॒प॒वीरित्यु॑प-वीः । अ॒सि॒ । इति॑ । आ॒ह॒ ।

उपेति॑ । हि । ए॒ना॒न् । आ॒क॒रोतीत्या॑-क॒रोति॑ । उपो॒ इति॑ । दे॒वान् ।

2’उपवीरसि'38 इत्यादिपशूनामुपाकरणमन्त्रः ॥ उप ह्येनानिति । यस्मादेनानुपाकरोति देवतासमीपे उपाकरोति तादर्थ्येनापि करोति पशून् तस्मात् उपवीरसीत्याहेत्यर्थः । वेतेरुपपूर्वाद्गतिकर्मणः कर्मणि क्विप् । अन्तर्भावितण्यर्थत्वादुपगमयितव्योसीति मन्त्रलिङ्गात् । तत्र मन्त्रे ब्राह्मणे वा वचनव्यत्ययः । जातौ वा बहुलवचनम् । आग्नेयानुबन्ध्यापेक्षमित्येके, एकादशाग्नीषोमीयाः, एकादश सवनीया एकादश अनूबन्बन्ध्या इत्ययमपि पक्षोस्तीति स्थापनार्थमेतदित्यन्ये । अपरे पुनराहुः - ससाधनां क्रियामुपसर्ग आह, एतानि च ‘उपो देवान्'38 इत्यनन्तरं वक्ष्यमाणा देवा निर्दिश्यन्ते । अयमर्थः - एवं देवानुप संगमय्य एनं पशुमुपाकरोति ॥

दैवी॒र्विश॒ᳶ प्रागु॒रित्या॑ह॒ दैवी॒र्ह्ये॑ता विश॑स्स॒तीर्दे॒वानु॑प॒यन्ति॒ वह्नी॑रु॒शिज॒ इत्या॑ह

दैवी॒र्विश॒ᳶ प्रागु॒रित्या॑ह ।
दैवी॒र्ह्ये॑ता विश॑स् स॒तीर् दे॒वान् उ॑प॒यन्ति॑ ।

दैवी॒र्विश॒ᳶ प्रागु॒रित्या॑ह ।
दैवी॒र्ह्ये॑ता विश॑स् स॒तीर् दे॒वान् उ॑प॒यन्ति॑ ।

दैवीः॑ । विशः॑ । प्रेति॑ । अ॒गुः॒ । इति॑ । आ॒ह॒ । दैवीः॑ । हि । ए॒ताः । विशः॑ । स॒तीः । दे॒वान् । उ॒प॒यन्तीत्यु॑प-यन्ति॑ ।

3दैवीर्हीति ॥ देवानामिमाः विशः प्रजास्सत्यो देवानग्नीषोमादीन् उपगच्छन्ति पश्ववयवाः अवदानभावमापन्नास्सर्वेऽपि । मनुष्या इत्येके । एता इति । विडपेक्ष्यं स्त्रीत्वम् । ‘देवाद्यञञौ’ इति यञ्, ‘वा छन्दसि’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् ‘हि च’ इति निघाताभावे ‘तिङि चोदात्तवति’ इति गतेरनुदात्तत्वम्, समासश्च ॥

वह्नी॑रु॒शिज॒ इत्या॑ह॒र्त्विजो॒ वै वह्न॑य उ॒शिज॒स्तस्मा॑दे॒वमा॑ह॒ बृह॑स्पते धा॒रया॒ वसू॒नीति॑ [32]
आ॒ह॒ ब्रह्म॒ वै दे॒वाना॒म्बृह॒स्पति॒र्ब्रह्म॑णै॒वास्मै॑ प॒शूनव॑ रुन्द्धे ह॒व्या ते॑ स्वदन्ता॒मित्या॑ह स्व॒दय॑त्ये॒वैना॒न्देव॑ त्वष्ट॒र्वसु॑ र॒ण्वेत्या॑ह॒ त्वष्टा॒ वै प॑शू॒नाम्मि॑थु॒नानाँ॑ रूप॒कृद्रू॒पमे॒व प॒शुषु॑ दधाति॒ रेव॑ती॒ रम॑ध्व॒मित्या॑ह प॒शवो॒ वै रे॒वतीः॑ प॒शूने॒वास्मै॑ रमयति

वह्नी॑रु॒शिज॒ इत्या॑ह । ऋ॒त्विजो॒ वै वह्न॑य उ॒शिज॒स् तस्मा॑द् ए॒वमा॑ह ।
“बृह॑स्पते धा॒रया॒ वसू॒नि”+ इत्या॑ह । [32]
ब्रह्म॒ वै दे॒वाना॒म्बृह॒स्पति॒र् ब्रह्म॑णै॒वास्मै॑ प॒शूनव॑ रुन्धे ।
ह॒व्या ते॑ स्वदन्ता॒मित्या॑ह । स्व॒दय॑त्ये॒वैना॒न्देव॑ त्वष्ट॒र्वसु॑ र॒ण्वेत्या॑ह ।
त्वष्टा॒ वै प॑शू॒नाम्मि॑थु॒नानाँ॑ रूप॒कृद्रू॒पमे॒व प॒शुषु॑ दधाति ।
रेव॑ती॒ रम॑ध्व॒मित्या॑ह ।
प॒शवो॒ वै रे॒वतीः॑ , प॒शूने॒वास्मै॑ रमयति ।

वह्नी॑रु॒शिज॒ इत्या॑ह । ऋ॒त्विजो॒ वै वह्न॑य उ॒शिज॒स् तस्मा॑द् ए॒वमा॑ह ।
“बृह॑स्पते धा॒रया॒ वसू॒नि”+ इत्या॑ह । [32]
ब्रह्म॒ वै दे॒वाना॒म्बृह॒स्पति॒र् ब्रह्म॑णै॒वास्मै॑ प॒शूनव॑ रुन्धे ।
ह॒व्या ते॑ स्वदन्ता॒मित्या॑ह । स्व॒दय॑त्ये॒वैना॒न्देव॑ त्वष्ट॒र्वसु॑ र॒ण्वेत्या॑ह ।
त्वष्टा॒ वै प॑शू॒नाम्मि॑थु॒नानाँ॑ रूप॒कृद्रू॒पमे॒व प॒शुषु॑ दधाति ।
रेव॑ती॒ रम॑ध्व॒मित्या॑ह ।
प॒शवो॒ वै रे॒वतीः॑ , प॒शूने॒वास्मै॑ रमयति ।

वह्नीः॑ । उ॒शिजः॑ । इति॑ । आ॒ह॒ । ऋ॒त्विजः॑ । वै । वह्न॑यः । उ॒शिजः॑ । तस्मा॑त् । ए॒वम् । आ॒ह॒ ।

बृह॑स्पते । धा॒रय॑ । वसू॑नि । इति॑ । [32] आ॒ह॒ ।

ब्रह्म॑ । वै । दे॒वाना॑म् । बृह॒स्पतिः॑ । ब्रह्म॑णा । ए॒व । अ॒स्मै॒ । प॒शून् । अवेति॑ । रु॒न्द्धे॒ ।

ह॒व्या । ते॒ । स्व॒द॒न्ता॒म् । इति॑ । आ॒ह॒ । स्व॒दय॑ति । ए॒व । ए॒ना॒न् ।

दे॒वः । त्व॒ष्टः॒ । वसु॑ । र॒ण्व॒ । इति॑ । आ॒ह॒ । त्वष्टा॑ । वै । प॒शू॒नाम् । मि॒थु॒नाना॑म् । रू॒प॒कृदिति॑ रूप-कृत् । रू॒पम् । ए॒व । प॒शुषु॑ । द॒धा॒ति॒ ।

रेव॑तीः । रम॑ध्वम् । इति॑ । आ॒ह॒ । प॒शवः॑ । वै । रे॒वतीः॑ । प॒शून् । ए॒व । अ॒स्मै॒ । र॒म॒य॒ति॒ ।

4ऋत्विजो वा इति ॥ वोढारः कर्मणो वह्नयः । ‘वर्मणि[वहिश्नि]’ इत्यादिना निप्रत्ययः, निदिति तत्रानुवर्तते । यागसमकालं शेषभक्षणं वा कामयमाना उशिजः । ‘वशः किच्च’ इतीप्रत्ययः । स्वदयति । वृद्ध्यभावश्छान्दसः । अदन्त इत्येके । त्वष्टा वा इत्यादि । गतम् । पशवो वा इत्यादि । दुग्धादिना धनेन तद्वत्वात् । संज्ञा चेयं पशूनाम् । ‘रयेर्मतौ बहुलम्’ इति संप्रसारणम्, ‘संज्ञायाम्’ इति मतुपो वत्वम्, पूर्ववत् ‘रेशब्दाच्च’ इति मतुप उदात्तत्वम्, पूर्ववत्पूर्वसवर्णदीर्यत्वम् ॥

दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तुᳶ प्र॑स॒व इति॑ [33]
र॒श॒नामा द॑त्ते॒ प्रसू॑त्या अ॒श्विनो॑र्बा॒हुभ्या॒मित्या॑हा॒श्विनौ॒ हि दे॒वाना॑मध्व॒र्यू आस्ता॑म्पू॒ष्णो हस्ता॑भ्या॒मित्या॑ह॒ यत्या॑ ऋ॒तस्य॑ त्वा देवहवि॒ᳶ पाशे॒ना र॑भ॒ इत्या॑ह स॒त्यव्ँवा ऋ॒तँ स॒त्येनै॒वैन॑मृ॒तेना र॑भतेऽक्ष्ण॒या परि॑ हरति॒ वध्यँ॒ हि प्र॒त्यञ्च॑म्प्रतिमु॒ञ्चन्ति॒ व्यावृ॑त्त्यै॒ धर्षा॒ मानु॑षा॒निति॒

दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तुᳶ प्र॑स॒व इति॑ ।[33]
र॒श॒नामा द॑त्ते॒ प्रसू॑त्यै ।
अ॒श्विनो॑र्बा॒हुभ्या॒मित्या॑ह ।
अ॒श्विनौ॒ हि दे॒वाना॑मध्व॒र्यू आस्ता॑म् ।
पू॒ष्णो हस्ता॑भ्या॒मित्या॑ह । यत्यै॑ ।
ऋ॒तस्य॑ त्वा देवहवि॒ᳶ पाशे॒ना र॑भ॒ इत्या॑ह ।
स॒त्यव्ँ वा ऋ॒तँ स॒त्येनै॒वैन॑म् - ऋ॒तेना र॑भते । अ॒क्ष्ण॒या परि॑ हरति॒ , वध्यँ॒ हि प्र॒त्यञ्च॑म् प्रतिमु॒ञ्चन्ति, व्यावृ॑त्त्यै ।

दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तुᳶ प्र॑स॒व इति॑ ।[33]
र॒श॒नामा द॑त्ते॒ प्रसू॑त्यै ।

अ॒श्विनो॑र्बा॒हुभ्या॒मित्या॑ह ।
अ॒श्विनौ॒ हि दे॒वाना॑मध्व॒र्यू आस्ता॑म् ।

पू॒ष्णो हस्ता॑भ्या॒मित्या॑ह । यत्यै॑ ।

ऋ॒तस्य॑ त्वा देवहवि॒ᳶ पाशे॒ना र॑भ॒ इत्या॑ह ।
स॒त्यव्ँ वा ऋ॒तँ स॒त्येनै॒वैन॑म् - ऋ॒तेना र॑भते ।

अ॒क्ष्ण॒या परि॑ हरति॒ , वध्यँ॒ हि प्र॒त्यञ्च॑म् प्रतिमु॒ञ्चन्ति, व्यावृ॑त्त्यै ।

दे॒वस्य॑ । त्वा॒ । स॒वि॒तुः । प्र॒स॒व इति॑ प्र-स॒वे । इति॑ । [33]
र॒श॒नाम् । एति॑ । द॒त्ते॒ । प्रसू॑त्या॒ इति॒ प्र-सू॒त्यै॒ ।

अ॒श्विनोः॑ । बा॒हुभ्या॒मिति॑ बा॒हु-भ्या॒म् । इति॑ । आ॒ह॒ । अ॒श्विनौ॑ । हि । दे॒वाना॑म् । अ॒ध्व॒र्यू इति॑ । आस्ता॑म् । पू॒ष्णः । हस्ता॑भ्याम् । इति॑ । आ॒ह॒ । यत्यै॑ ।

ऋ॒तस्य॑ । त्वा॒ । दे॒व॒ह॒वि॒रिति॑ देव-ह॒विः॒ । पाशे॑न । एति॑ । र॒भे॒ । इति॑ । आ॒ह॒ । स॒त्यम् । वै । ऋ॒तम् । स॒त्येन॑ । ए॒व । ए॒न॒म् । ऋ॒तेन॑ । एति॑ । र॒भ॒ते॒ ।

अ॒क्ष्ण॒या । परीति॑ । ह॒र॒ति॒ । वध्य॑म् । हि । प्र॒त्यञ्च॑म् । प्र॒ति॒मु॒ञ्चन्तीति॑ प्रति-मु॒ञ्चन्ति॑ । व्यावृ॑त्त्या॒ इति॑ वि-आवृ॑त्त्यै ।

5देवस्य त्वेत्यादिरशनादानविधिर्गतः , व्याख्यातश्चात्र ‘आ ददे’ इत्यस्य शेषतया सावित्रवत्त्वे व्याचष्टे ब्राह्मणम् ।

ऋतस्य त्वेति रशनया पश्वभिधानम् । सत्यं वा इति । साधुः सत्यः । तदात्मना ऋतेनैनं आरभते बध्नाति । अक्ष्णयेति कण्ठगत्या परिहरति वेष्टयति पशुम् । ‘पशुरशनायाः दक्षिणमध्यर्थशीर्षं’ इत्याचार्याः । हेतुमाह - वध्यं हीति । वध्यं वधार्हमनुपकारकं पशुम् । मरणारम्भे प्रत्यञ्चं प्रतीपं प्रतिकूलं प्राणवृत्तेश्शिरोतीत्य ग्रीवायामेव प्रतिमुञ्चति । तस्मादेवं बन्धनं वध्यादस्य व्यावृत्त्यै भवति ॥

धर्षा॒ मानु॑षा॒निति॒ नि यु॑नक्ति॒ धृत्या॑ अ॒द्भ्यः [34]
त्वौष॑धीभ्य॒ᳶ प्रोक्षा॒मीत्या॑हा॒द्भ्यो ह्ये॑ष ओष॑धीभ्यस्स॒म्भव॑ति॒ यत्प॒शुर्

“धर्षा॒ मानु॑षा॒न्” इति॒ नि यु॑नक्ति । धृत्यै॑ ।

अ॒द्भ्यः त्वौष॑धीभ्य॒ᳶ प्रोक्षा॒मीत्या॑ह ।[34]
अ॒द्भ्यो ह्ये॑ष ओष॑धीभ्यस् स॒म्भव॑ति॒, यत्प॒शुः ।

“धर्षा॒ मानु॑षा॒न्” इति॒ नि यु॑नक्ति । धृत्यै॑ ।

अ॒द्भ्यः त्वौष॑धीभ्य॒ᳶ प्रोक्षा॒मीत्या॑ह ।[34]
अ॒द्भ्यो ह्ये॑ष ओष॑धीभ्यस् स॒म्भव॑ति॒, यत्प॒शुः ।

धर्‌ष॑ । मानु॑षान् । इति॑ । नीति॑ । यु॒न॒क्ति॒ । धृत्यै॑ ।

अ॒द्भ्य इत्य॑त्-भ्यः । [34] त्वा॒ । ओष॑धीभ्य॒ इत्योष॑धि-भ्यः॒ । प्रेति॑ । उ॒क्षा॒मि॒ । इति॑ । आ॒ह॒ ।

अ॒द्भ्य इत्य॑त्-भ्यः । हि । ए॒षः । ओष॑धीभ्य॒ इत्योष॑धि-भ्यः॒ । स॒म्भव॒तीति॑ सम्-भव॑ति । यत् । प॒शुः ।

6नि युनक्तीति ॥ यक्षे पशुं बध्नातीति विधिः । तद्धृत्यै धृष्टत्वाय भवति । अद्भ्यस्त्वेति पशुप्रोक्षणम् । अद्भ्य ओषधीभ्यश्च संभूतं त्वामद्भिः प्रोक्षामीति मन्त्रार्थं दर्शयति । कारणेन हि कार्याणां शुद्धि । पवित्रेणोत्पूतत्वादोषधिशुद्धिरप्यस्तीति । यद्वा - आप ओषधयश्च भूयासुरित्येवमर्थं त्वामद्भिः प्रोक्षामीति मन्त्रार्थः । अद्भ्यस्संभूतत्वादद्भ्यो हीत्युक्तम् । तथाहि - पशोरपामोषधीनां कार्यत्वात् कार्यकारणयोश्चाभिन्नत्वात् कार्यकारणपशुप्रोक्षणेनैव तत्कारणानां सिद्धिरिति ब्राह्माणाभिप्रायः । पूर्वन्निघाताभावगत्यनुदात्तत्वसमासाः ॥

अ॒पाम्पे॒रुर॒सीत्या॑है॒ष ह्य॑पाम्पा॒ता यो मेधा॑यार॒भ्यते॑

अ॒पाम् पे॒रुर॒सीत्या॑ह ।
ए॒ष ह्य॑पाम् पा॒ता यो मेधा॑यार॒भ्यते॑ ।

अ॒पाम् पे॒रुर॒सीत्या॑ह ।
ए॒ष ह्य॑पाम् पा॒ता यो मेधा॑यार॒भ्यते॑ ।

अ॒पाम् । पे॒रुः । अ॒सि॒ । इति॑ । आ॒ह॒ ।
ए॒षः । हि । अ॒पाम् । पा॒ता । यः । मेधा॑य । आ॒र॒भ्यत॒ इत्या॑-र॒भ्यते॑ ।

7अपां पेरुरसीति पाययति ॥ एष हीति । एष यज्ञार्थमारभ्यमाणः पशुः यागद्वारेणापां पाता रक्षिता । तस्मात्ताः पार्यते इति पेरुरिति । पातेरुप्रत्ययं मन्यते । यदा तु पिबतेः तदा अपां पेरुः पाता भवेति मन्त्रार्थोपि पठितव्यः । एष ह्यपां रक्षिता मेधार्थः पशुः, तस्मात्ताः पिबेति प्रार्थ्यते इति ॥

स्वा॒त्तञ्चि॒त्सदे॑वँ ह॒व्यमापो॑ देवी॒स्स्वद॑तैन॒मित्या॑ह स्व॒दय॑त्ये॒वैन॑मु॒परि॑ष्टा॒त्प्रोक्ष॑त्यु॒परि॑ष्टादे॒वैन॒म्मेध्य॑ङ्करोति पा॒यय॑त्यन्तर॒त ए॒वैन॒म्मेध्य॑ङ्करोत्य॒धस्ता॒दुपो॑क्षति स॒र्वत॑ ए॒वैन॒म्मेध्य॑ङ्करोति ॥ [35]

स्वा॒त्तञ्चि॒त्सदे॑वँ ह॒व्यमापो॑ देवी॒स्स्वद॑तैन॒मित्या॑ह , स्व॒दय॑त्ये॒वैन॑म् ।
उ॒परि॑ष्टा॒त् प्रोक्ष॑त्य् , उ॒परि॑ष्टादे॒वैन॒म् मेध्य॑ङ्करोति , पा॒यय॑त्यन्तर॒त ए॒वैन॒म् मेध्य॑ङ्करोत्य् , अ॒धस्ता॒दुपो॑क्षति , स॒र्वत॑ ए॒वैन॒म् मेध्य॑ङ्करोति ॥ [35]

स्वा॒त्तञ्चि॒त्सदे॑वँ ह॒व्यमापो॑ देवी॒स्स्वद॑तैन॒मित्या॑ह , स्व॒दय॑त्ये॒वैन॑म् ।
उ॒परि॑ष्टा॒त् प्रोक्ष॑त्य् , उ॒परि॑ष्टादे॒वैन॒म् मेध्य॑ङ्करोति , पा॒यय॑त्यन्तर॒त ए॒वैन॒म् मेध्य॑ङ्करोत्य् , अ॒धस्ता॒दुपो॑क्षति , स॒र्वत॑ ए॒वैन॒म् मेध्य॑ङ्करोति ॥ [35]

स्वा॒त्तम् । चि॒त् । सदे॑व॒मिति॒ स-दे॒व॒म् । ह॒व्यम् । आपः॑ । दे॒वीः॒ । स्वद॑त । ए॒न॒म् । इति॑ । आ॒ह॒ । स्व॒दय॑ति । ए॒व । ए॒न॒म् ।

उ॒परि॑ष्टात् । प्रेति॑ । उ॒क्ष॒ति॒ ।
उ॒परि॑ष्टात् । ए॒व । ए॒न॒म् । मेध्य॑म् । क॒रो॒ति॒ ।
पा॒यय॑ति । अ॒न्त॒र॒तः । ए॒व । ए॒न॒म् । मेध्य॑म् । क॒रो॒ति॒ ।
अ॒धस्ता॑त् । उपेति॑ । उ॒क्ष॒ति॒ । स॒र्वतः॑ । ए॒व । ए॒न॒म् । मेध्य॑म् । क॒रो॒ति॒ ॥ [35]

8स्वात्तमिति अधस्तादवोक्षणम् । अन्तरत एवम् । एतैः त्रिभिरुक्षणैः सर्वत एवैनं मेध्यं करोतीति । ‘तसेश्च’ इति तसिलादेशः ॥

इति षष्ठे तृतीये षष्ठोनुवाकः ॥