शिरो॒ वा ए॒तद्य॒ज्ञस्य॒ यद्ध॑वि॒र्धान॑म्प्रा॒णा उ॑पर॒वा ह॑वि॒र्धाने॑ खायन्ते॒ तस्मा॑च्छी॒र्षन्प्रा॒णा अ॒धस्ता॑त्खायन्ते॒ तस्मा॑द॒धस्ता॑च्छी॒र्ष्णᳶ प्रा॒णा

शिरो॒ वा ए॒तद्य॒ज्ञस्य॒ यद्ध॑वि॒र्धान॑म्प्रा॒णा उ॑पर॒वाः ।
ह॑वि॒र्धाने॑ खायन्ते॒ , तस्मा॑च् छी॒र्षन् प्रा॒णाः ।
अ॒धस्ता॑त् खायन्ते॒ , तस्मा॑द् अ॒धस्ता॑च् छी॒र्ष्णᳶ प्रा॒णाः ।

शिरो॒ वा ए॒तद्य॒ज्ञस्य॒ यद्ध॑वि॒र्धान॑म्प्रा॒णा उ॑पर॒वाः ।
ह॑वि॒र्धाने॑ खायन्ते॒ , तस्मा॑च् छी॒र्षन् प्रा॒णाः ।
अ॒धस्ता॑त् खायन्ते॒ , तस्मा॑द् अ॒धस्ता॑च् छी॒र्ष्णᳶ प्रा॒णाः ।

शिरः॑ । वै । ए॒तत् । य॒ज्ञस्य॑ । यत् । ह॒वि॒र्धान॒मिति॑ हविः-धान॑म् । प्रा॒णा इति॑ प्र-अ॒नाः । उ॒प॒र॒वा इत्यु॑प-र॒वाः ।

ह॒वि॒र्धान॒ इति॑ हविः-धाने॑ । खा॒य॒न्ते॒ । तस्मा॑त् । शी॒र्‌षन् । प्रा॒णा इति॑ प्र-अ॒नाः ।
अ॒धस्ता॑त् । खा॒य॒न्ते॒ ।

तस्मा॑त् । अ॒धस्ता॑त् । शी॒र्‌ष्णः । प्रा॒णा इति॑ प्र-अ॒नाः ।

1शिरो वा इति ॥ प्राणाः नासिकादयः । तत्स्थानीया उपरवाः । तस्मात्ते शिरस्थानीये हविर्धाने खायन्ते खनितव्याः इति विधिः । उपरवा नाम बिलविशेषाः प्रादेशमुखाः प्रादेशान्तराळाः । तस्माच्छीर्षन् प्राणाः नासिकादयः । अधस्ताच्च तस्य खायन्ते इति विधिः । ‘ये विभाषा’ इत्यात्वम् । तस्माच्छीर्ष्णः अधस्तात्प्राणाः ॥

र॑क्षो॒हणो॑ वलग॒हनो॑ वैष्ण॒वान्ख॑ना॒मीत्या॑ह वैष्ण॒वा हि दे॒वत॑योपर॒वा

र॑क्षो॒हणो॑ वलग॒हनो॑ वैष्ण॒वान् ख॑ना॒मीत्या॑ह ।
वै॒ष्ण॒वा हि दे॒वत॑योपर॒वाः ।

र॑क्षो॒हणो॑ वलग॒हनो॑ वैष्ण॒वान् ख॑ना॒मीत्या॑ह ।
वै॒ष्ण॒वा हि दे॒वत॑योपर॒वाः ।

र॒क्षो॒हण॒ इति॑ रक्षः-हनः॑ । व॒ल॒ग॒हन॒ इति॑ वलग-हनः॑ । वै॒ष्ण॒वान् । ख॒ना॒मि॒ । इति॑ । आ॒ह॒ ।
वै॒ष्ण॒वाः । हि । दे॒वत॑या । उ॒प॒र॒वा इत्यु॑प-र॒वाः ।

2रक्षोहण इत्यादि ॥ देवतासंबन्धेन वैष्णवाः उपरवा भवन्ति; मन्त्रलिङ्गात् ॥

असु॑रा॒ वै नि॒र्यन्तो॑ दे॒वाना॑म्प्रा॒णेषु॑ वल॒गान्न्य॑खन॒न्तान्बा॑हुमा॒त्रेऽन्व॑विन्द॒न्तस्मा॑द्बाहुमा॒त्राᳶ खा॑यन्त

असु॑रा॒ वै नि॒र्यन्तो॑ दे॒वाना॑म् प्रा॒णेषु॑ वल॒गान्न्य॑खनन् ।
तान् बा॑हुमा॒त्रे ऽन्व॑विन्दन् ।
तस्मा॑द् बाहुमा॒त्राᳶ खा॑यन्ते ।

असु॑रा॒ वै नि॒र्यन्तो॑ दे॒वाना॑म् प्रा॒णेषु॑ वल॒गान्न्य॑खनन् ।
तान् बा॑हुमा॒त्रे ऽन्व॑विन्दन् ।
तस्मा॑द् बाहुमा॒त्राᳶ खा॑यन्ते ।

असु॑राः । वै । नि॒र्यन्त॒ इति॑ निः-यन्तः॑ । दे॒वाना॑म् । प्रा॒णेष्विति॑ प्र-अ॒नेषु॑ । व॒ल॒गानिति॑ वल-गान् । नीति॑ । अ॒ख॒न॒न् ।
तान् । बा॒हु॒मा॒त्र इति॑ बाहु-मा॒त्रे । अन्विति॑ । अ॒वि॒न्द॒न् ।
तस्मा॑त् । बा॒हु॒मा॒त्रा इति॑ बाहु-मा॒त्राः । खा॒य॒न्ते॒ ।

3असुरा इत्यादि ॥ निर्यन्तः स्वयं नश्यन्तः देवानां प्राणेषु प्राणनिमित्तं प्राणाभावनिमित्तमिति यावत् । देवानां प्राणान्विनाशयितुं वलगान्यखनन् निखातवन्तः । वलगा नाम वलनाम्ना असुरराजेन दृष्टाः परमाराणप्रयोजनार्थं घटपटादिनिक्षिप्तास्थिरोमनखादिविविधामङ्गलद्रव्यसंभाररूपा भूमावन्तर्हिता उच्यन्ते । तान् वलगान् देवा बाहुमात्रे अन्वविन्दन् लब्धवन्तः असुरैः प्रयुक्तान् ज्ञात्वा गृहीतवन्तः । तस्मादुपरवा बाद्वुमात्राः खायन्ते इति विधिः । बाडुप्रमाणान् बाहुमात्रा मानं प्रमाणम् ॥

इ॒दम॒हन्तव्ँव॑ल॒गमुद्व॑पामि [56]
यन्न॑स्समा॒नो यमस॑मानो निच॒खानेत्या॑ह॒ द्वौ वाव पुरु॑षौ॒ यश्चै॒व स॑मा॒नो यश्चास॑मानो॒ यमे॒वास्मै॒ तौ व॑ल॒गन्नि॒खन॑त॒स्तमे॒वोद्व॑पति॒

इ॒दम॒हन् तव्ँ व॑ल॒गम् उद्व॑पामि ।[56]
यन्न॑स् समा॒नो यमस॑मानो निच॒खानेत्या॑ह ।
द्वौ वाव पुरु॑षौ॒ यश् चै॒व स॑मा॒नो यश् चास॑मानः ।
यमे॒वास्मै॒ तौ व॑ल॒गन् नि॒खन॑त॒स् , तमे॒वोद्व॑पति ।

इ॒दम॒हन् तव्ँ व॑ल॒गम् उद्व॑पामि ।[56]
यन्न॑स् समा॒नो यमस॑मानो निच॒खानेत्या॑ह ।
द्वौ वाव पुरु॑षौ॒ यश् चै॒व स॑मा॒नो यश् चास॑मानः ।
यमे॒वास्मै॒ तौ व॑ल॒गन् नि॒खन॑त॒स् , तमे॒वोद्व॑पति ।

इ॒दम् । अ॒हम् । तम् । व॒ल॒गमिति॑ वल-गम् । उदिति॑ । व॒पा॒मि॒ । [56]
यम् । नः॒ । स॒मा॒नः । यम् । अस॑मानः । नि॒च॒खानेति॑ नि-च॒खान॑ । इति॑ । आ॒ह॒ ।
द्वौ । वाव । पुरु॑षौ । यः । च॒ । ए॒व । स॒मा॒नः । यः । च॒ । अस॑मानः । यम् । ए॒व । अ॒स्मै॒ । तौ । व॒ल॒गमिति॑ वल-गम् । नि॒खन॑त॒ इति॑ नि-खन॑तः । तम् । ए॒व । उदिति॑ । व॒प॒ति॒ ।

4इदमहमित्यादिपांसूद्वापनमन्त्रः ॥ द्वौ एतौ पुरुषौ यश्च यजमानस्य विद्यावित्तसौभाम्यादिभिस्समानः तुल्यः यश्चासमान ऊनः उत्कृष्टो वा तौ वलगं अस्मै यजमानाय यजमानविनाशार्थं निखनतः, तमुद्वपत्येव ॥

सन्तृ॑णत्ति॒ तस्मा॒त्सन्तृ॑ण्णा अन्तर॒तᳶ प्रा॒णा

सन्तृ॑णत्ति ।
तस्मा॒त् सन्तृ॑ण्णा अन्तर॒तᳶ प्रा॒णाः ।

सन्तृ॑णत्ति ।
तस्मा॒त् सन्तृ॑ण्णा अन्तर॒तᳶ प्रा॒णाः ।

समिति॑ । तृ॒ण॒त्ति॒ ।
तस्मा॑त् । सन्तृ॑ण्णा॒ इति॒ सम्-तृ॒ण्णाः॒ । अ॒न्त॒र॒तः । प्रा॒णा इति॑ प्र-अ॒नाः ।

5सतृणत्तीति विधिः ॥ सन्तर्जनमधस्तादेकीकरणम्, उ तृदिर् हिंसानादरयोः, रौधादिकः । तस्मात्सन्तृण्णाः अभ्यन्तरे एकीभूताः प्राणा नासिकादयः । अकर्मणि निष्ठायामपि व्यत्ययेन गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥

न सम्भि॑नत्ति॒ तस्मा॒दस॑म्भिन्नाᳶ प्रा॒णा

न सम्भि॑नत्ति ।
तस्मा॒दस॑म्भिन्नाᳶ प्रा॒णाः ।

न सम्भि॑नत्ति ।
तस्मा॒दस॑म्भिन्नाᳶ प्रा॒णाः ।

न । समिति॑ । भि॒न॒त्ति॒ ।
तस्मा॑त् । अस॑म्भिन्ना॒ इत्यस॑म्-भि॒न्नाः॒ । प्रा॒णा इति॑ प्र-अ॒नाः ।

6न सम्भिनत्तीति विधिः ॥ बहिर्नैकीकरोतीत्यर्थः । तस्माद्बहिरसंभिन्नाः प्राणाः नासिकादयः पृथगधिष्ठाना एव वर्तन्ते ॥

अ॒पोऽव॑ नयति॒ तस्मा॑दा॒र्द्रा अ॑न्तर॒तᳶ प्रा॒णा यव॑मती॒रव॑ नयति [57]
ऊर्ग्वै यव॑ᳶ प्रा॒णा उ॑पर॒वाᳶ प्रा॒णेष्वे॒वोर्ज॑न्दधाति

अ॒पोऽव॑ नयति । तस्मा॑द् आ॒र्द्रा अ॑न्तर॒तᳶ प्रा॒णाः । यव॑मती॒रव॑ नयति ।[57]
ऊर्ग्वै यव॑ᳶ , प्रा॒णा उ॑पर॒वाᳶ , प्रा॒णेष्वे॒वोर्ज॑न् दधाति ।

अ॒पोऽव॑ नयति । तस्मा॑द् आ॒र्द्रा अ॑न्तर॒तᳶ प्रा॒णाः । यव॑मती॒रव॑ नयति ।[57]
ऊर्ग्वै यव॑ᳶ , प्रा॒णा उ॑पर॒वाᳶ , प्रा॒णेष्वे॒वोर्ज॑न् दधाति ।

अ॒पः । अवेति॑ । न॒य॒ति॒ ।
तस्मा॑त् । आ॒र्द्राः । अ॒न्त॒र॒तः । प्रा॒णा इति॑ प्र-अ॒नाः ।
यव॑मती॒रिति॒ यव॑-म॒तीः॒ । अवेति॑ । न॒य॒ति॒ । [57]
ऊर्क् । वै । यवः॑ ।
प्रा॒णा इति॑ प्र-अ॒नाः । उ॒प॒र॒वा इत्यु॑प-र॒वाः । प्रा॒णेष्विति॑ प्र-अ॒नेषु॑ । ए॒व । ऊर्ज॑म् । द॒धा॒ति॒ ।

7अपोवनयति तेषूपरवेष्विति विधिः ॥ तस्मादभ्यन्तरे आर्द्राः । यवमतीरित्यादि । ऊर्गन्नं यवः प्राणस्थानीयेषूपरवेषु तं दधाति यवमतीनामपामवनयने ॥

ब॒र्हिरव॑ स्तृणाति॒ तस्मा॑ल्लोम॒शा अ॑न्तर॒तᳶ प्रा॒णा

ब॒र्हिरव॑ स्तृणाति ।
तस्मा॑ल् लोम॒शा अ॑न्तर॒तᳶ प्रा॒णाः ।

ब॒र्हिरव॑ स्तृणाति ।
तस्मा॑ल् लोम॒शा अ॑न्तर॒तᳶ प्रा॒णाः ।

ब॒र्‌हिः । अवेति॑ । स्तृ॒णा॒ति॒ ।
तस्मा॑त् । लो॒म॒शाः । अ॒न्त॒र॒तः । प्रा॒णा इति॑ प्र-अ॒नाः ।

8बर्हिरवस्तृणात्यवटेष्विति विधिः ॥ तस्माल्लोमशाः लोमवन्तः अन्तरतः ॥

आज्ये॑न॒ व्याघा॑रयति॒ तेजो॒ वा आज्य॑म्प्रा॒णा उ॑पर॒वाᳶ प्रा॒णेष्वे॒व तेजो॑ दधाति॒

आज्ये॑न॒ व्याघा॑रयति । तेजो॒ वा आज्य॑म् ।
प्रा॒णा उ॑पर॒वाᳶ , प्रा॒णेष्वे॒व तेजो॑ दधाति ।

आज्ये॑न॒ व्याघा॑रयति । तेजो॒ वा आज्य॑म् ।
प्रा॒णा उ॑पर॒वाᳶ , प्रा॒णेष्वे॒व तेजो॑ दधाति ।

आज्ये॑न । व्याघा॑रय॒तीति॑ वि-आघा॑रयति ।
तेजः॑ । वै । आज्य॑म् ।
प्रा॒णा इति॑ प्र-अ॒नाः । उ॒प॒र॒वा इत्यु॑प-र॒वाः ।
प्रा॒णेष्विति॑ प्र-अ॒नेषु॑ । ए॒व । तेजः॑ । द॒धा॒ति॒ ।

9आज्येनेत्यादि ॥ प्राणेषु तेजः तेजनं सामर्थ्यातिशयं दधाति ॥

हनू॒ वा ए॒ते य॒ज्ञस्य॒ यद॑धि॒षव॑णे॒ न सन्तृ॑ण॒त्त्यस॑न्तृण्णे॒ हि हनू॒ अथो॒ खलु॑ दीर्घसो॒मे स॒न्तृद्ये॒ धृत्यै॒

हनू॒ वा ए॒ते य॒ज्ञस्य॒ यद॑धि॒षव॑णे ।
न सन्तृ॑ण॒त्ति । अस॑न्तृण्णे॒ हि हनू ।
अथो॒ खलु॑ दीर्घसो॒मे स॒न्तृद्ये॒ , धृत्यै॒ ।

हनू॒ वा ए॒ते य॒ज्ञस्य॒ यद॑धि॒षव॑णे ।
न सन्तृ॑ण॒त्ति । अस॑न्तृण्णे॒ हि हनू ।
अथो॒ खलु॑ दीर्घसो॒मे स॒न्तृद्ये॒ , धृत्यै॒ ।

हनू॒ इति॑ । वै । ए॒ते । य॒ज्ञस्य॑ । यत् । अ॒धि॒षव॑णे॒ इत्य॑धि-सव॑ने । 1न । समिति॑ । तृ॒ण॒त्ति॒ ।
अस॑न्तृण्णे॒ इत्यस॑म्-तृ॒ण्णे॒ । हि । हनू॒ इति॑ ।
अथो॒ इति॑ । खलु॑ । दी॒र्घ॒सो॒म इति॑ दीर्घ-सो॒मे । स॒न्तृद्ये॒ इति॑ सम्-तृद्ये॑ ।
धृत्यै॑ ।

10हनू इत्यादि ॥ यस्मादसन्तृण्णे हनू तस्मात् अधिषवणफलके न संतृणत्ति विध्वा प्रोते न करोति । एवं हि हनुत्वं भवति । अथो खल्विति । दीर्घसोमे द्विरात्रादौ ते सन्तृद्ये विद्ध्वैव सन्धातव्ये श्लेषयितव्ये धृत्यै यावदभिषवणं तावद्धारणार्थम् । ‘ऋदुपधाच्च’ इति तृणातेः क्विप् । उक्थादि दीर्घसोम इत्यन्ये । स्तोमपृथुमान् [सौमप्रथिमा दैर्घ्यम्] ॥

शिरो॒ वा ए॒तद्य॒ज्ञस्य॒ यद्ध॑वि॒र्धान॑म् [58]
प्रा॒णा उ॑पर॒वा हनू॑ अधि॒षव॑णे जि॒ह्वा चर्म॒ ग्रावा॑णो॒ दन्ता॒ मुख॑माहव॒नीयो॒ नासि॑कोत्तरवे॒दिरु॒दरँ॒ सदो॑ य॒दा खलु॒ वै जि॒ह्वया॑ द॒त्स्वधि॒ खाद॒त्यथ॒ मुख॑ङ्गच्छति य॒दा मुख॒ङ्गच्छ॒त्यथो॒दर॑ङ्गच्छति॒ तस्मा॑द्धवि॒र्धाने॒ चर्म॒न्नधि॒ ग्राव॑भिरभि॒षुत्या॑हव॒नीये॑ हु॒त्वा प्र॒त्यञ्च॑ᳶ प॒रेत्य॒ सद॑सि भक्षयन्ति॒

शिरो॒ वा ए॒तद् य॒ज्ञस्य॒ यद्ध॑वि॒र्धान॑म् ।[58]
प्रा॒णा उ॑पर॒वाः । हनू॑ अधि॒षव॑णे , जि॒ह्वा चर्म॒ , ग्रावा॑णो॒ दन्ता॒ , मुख॑माहव॒नीयो॒ , नासि॑कोत्तरवे॒दिर् उ॒दरँ॒ सदः॑ ।

य॒दा खलु॒ वै जि॒ह्वया॑ द॒त्स्वधि॒ खाद॒त्यथ॒ मुख॑ङ् गच्छति । य॒दा मुख॒ङ् गच्छ॒त्यथो॒दर॑ङ् गच्छति ।

तस्मा॑द्धवि॒र्धाने॒ चर्म॒न्नधि॒ ग्राव॑भिरभि॒षुत्य् - आ॑हव॒नीये॑ हु॒त्वा प्र॒त्यञ्च॑ᳶ प॒रेत्य॒ सद॑सि भक्षयन्ति ।

शिरो॒ वा ए॒तद् य॒ज्ञस्य॒ यद्ध॑वि॒र्धान॑म् ।[58]
प्रा॒णा उ॑पर॒वाः । हनू॑ अधि॒षव॑णे , जि॒ह्वा चर्म॒ , ग्रावा॑णो॒ दन्ता॒ , मुख॑माहव॒नीयो॒ , नासि॑कोत्तरवे॒दिर् उ॒दरँ॒ सदः॑ ।

य॒दा खलु॒ वै जि॒ह्वया॑ द॒त्स्वधि॒ खाद॒त्यथ॒ मुख॑ङ् गच्छति । य॒दा मुख॒ङ् गच्छ॒त्यथो॒दर॑ङ् गच्छति ।

तस्मा॑द्धवि॒र्धाने॒ चर्म॒न्नधि॒ ग्राव॑भिरभि॒षुत्य् - आ॑हव॒नीये॑ हु॒त्वा प्र॒त्यञ्च॑ᳶ प॒रेत्य॒ सद॑सि भक्षयन्ति ।

शिरः॑ । वै । ए॒तत् । य॒ज्ञस्य॑ । यत् । ह॒वि॒र्धान॒मिति॑ हविः-धान॑म् । [58] प्रा॒णा इति॑ प्र-अ॒नाः । उ॒प॒र॒वा इत्यु॑प-र॒वाः । हनू॒ इति॑ । अ॒धि॒षव॑णे॒ इत्य॑धि-सव॑ने । जि॒ह्वा । चर्म॑ । ग्रावा॑णः । दन्ताः॑ । मुख॑म् । आ॒ह॒व॒नीय॒ इत्या॑-ह॒व॒नीयः॑ । नासि॑का । उ॒त्त॒र॒वे॒दिरित्यु॑त्तर-वे॒दिः । उ॒दर॑म् । सदः॑ ।
य॒दा । खलु॑ । वै । जि॒ह्वया॑ । द॒त्स्विति॑ दत्-सु । अधीति॑ । खाद॑ति । अथ॑ । मुख॑म् । ग॒च्छ॒ति॒ ।
य॒दा । मुख॑म् । गच्छ॑ति । अथ॑ । उ॒दर॑म् । ग॒च्छ॒ति॒ ।
तस्मा॑त् । ह॒वि॒र्धान॒ इति॑ हविः-धाने॑ । चर्म॑न् । अधीति॑ । ग्राव॑भि॒रिति॒ ग्राव॑-भिः॒ । अ॒भि॒षुत्येत्य॑भि-सुत्य॑ । आ॒ह॒व॒नीय॒ इत्या॑-ह॒व॒नीये॑ । हु॒त्वा । प्र॒त्यञ्चः॑ । प॒रेत्येति॑ परा-इत्य॑ । सद॑सि । भ॒क्ष॒य॒न्ति॒ ।

11शिर इत्यादि रूपकम् ॥ शिर इव भवति हविर्धानं यज्ञात्मनः पुरुषस्य प्राधान्यान् तत्राधस्तना उपरवास्तस्य प्राणपदव्यां वर्तन्ते तत्सकाशस्थिते अधिषवणफलके तस्य हनुसंकाशे दृश्येते, विधारकत्वात् । तत्रास्तीर्णं चर्म तस्य जिह्वेव भाति, कुट्टनाद्याधारकत्वात् । तत्र निषण्णा ग्रावाणः तस्य दन्ता इव राजन्ते, कुट्टनादिकारकत्वात् । तस्य मुखं आस्यमिवाहवनीयोग्निः प्रकाशते, हविषामदनीयानां प्रक्षेपात् । तस्य नासिकेव उत्तरवेदिः उत्तरनाभिरिवभाति, हविर्गन्धना[र्गन्धा]देस्तत्र व्यक्तीकरणात् । तस्योदरमिव सदस्सन्दृश्यते, तत्र सर्वभक्षाणां सन्निधानात् । इदं स्पष्टतरं प्रदर्शयितुं लौकिकभोक्तरि तावद्दशर्यति - यदा खलु वा इति । यदा खलु जिह्वया दत्सु दन्तेषु अधिखादति अधि उपरि क्रियते अभ्यवहार्यं अथ पुरुषः खादति, अथानन्तरं मुखं गच्छति यदा मुखं गच्छति अथ तदानीमेव तदुदरं गच्छति । एतद्यज्ञपुरुषे योजयति - तस्मादिति । एतेनैव क्रमेण शिरस्थानीये हविर्धाने जिह्वास्थानीये चर्मणि दन्तस्थानीयैर्ग्रावभिः अभिषुत्याहवनीये आस्यस्थानीये हुत्वा प्रक्षिप्य प्रत्यञ्चः परेत्य उदरस्थानीये सदसि भक्षयन्ति भक्षणमाचरन्ति ऋत्विजः । एवमृत्विग्भक्षणान्तो यज्ञपुरुषव्यापारो रूप्यते । अन्य आहुः - आस्यस्थमिये प्रक्षिप्तस्य उदरं प्रविष्टस्य पुनश्चर्वणस्थानीयं भक्षणं तदभिनयमृत्विजः कुर्युरिति ॥

यो वै वि॒राजो॑ यज्ञमु॒खे दोहव्ँ॒वेद॑ दु॒ह ए॒वैना॑मि॒यव्ँ वै वि॒राट्

यो वै वि॒राजो॑ यज्ञमु॒खे दोहव्ँ॒ वेद॑ । दु॒ह ए॒वैना॑म् । इ॒यव्ँ वै वि॒राट् ।

यो वै वि॒राजो॑ यज्ञमु॒खे दोहव्ँ॒ वेद॑ । दु॒ह ए॒वैना॑म् । इ॒यव्ँ वै वि॒राट् ।

यः । वै । वि॒राज॒ इति॑ वि-राजः॑ । य॒ज्ञ॒मु॒ख इति॑ यज्ञ-मु॒खे । दोह॑म् । वेद॑ ।
दु॒हे । ए॒व । ए॒ना॒म् ।
इ॒यम् । वै । वि॒राडिति॑ वि-राट् ।

12एवमिदं विधीयते - यो वै विराज इत्यादि ॥ शिर आदिरूपकान्तं यज्ञमुखे यज्ञारम्भे यो विराजो यज्ञैर्दोहं वेद एनां विराजं दुहे दुग्धे उपक्रम एव तस्या ज्ञानत् तां दोग्धुं प्रभवतीति । विराजोन्नस्य हेतुत्वादियं विराट् । यद्वा - इयं विराट्संख्या संपद्यते, नवतिशतस्तोत्रीयत्वात् । तस्माद्वा इयं यज्ञभूत्यै धेनुर्विराडित्युच्यते ॥

तस्यै॒ त्वक्चर्मोधो॑ऽधि॒षव॑णे॒ स्तना॑ उपर॒वा ग्रावा॑णो व॒त्सा ऋ॒त्विजो॑ दुहन्ति॒ सोम॒ᳶ पयो॒ य ए॒वव्ँ वेद॑ दु॒ह ए॒वैना॑म् ॥ [59]

तस्यै॒ त्वक् चर्मोधो॑ऽधि॒षव॑णे॒ स्तना॑ उपर॒वा ग्रावा॑णो व॒त्सा ऋ॒त्विजो॑ दुहन्ति॒ सोम॒ᳶ पयः॑ ।
य ए॒वव्ँ वेद॑ दु॒ह ए॒वैना॑म् ॥ [59]

तस्यै॒ त्वक् चर्मोधो॑ऽधि॒षव॑णे॒ स्तना॑ उपर॒वा ग्रावा॑णो व॒त्सा ऋ॒त्विजो॑ दुहन्ति॒ सोम॒ᳶ पयः॑ ।
य ए॒वव्ँ वेद॑ दु॒ह ए॒वैना॑म् ॥ [59]

तस्यै॑ । त्वक् । चर्म॑ । ऊधः॑ । अ॒धि॒षव॑णे॒ इत्य॑धि-सव॑ने । स्तनाः॑ । उ॒प॒र॒वा इत्यु॑प-र॒वाः । ग्रावा॑णः । व॒त्साः । ऋ॒त्विजः॑ । दु॒ह॒न्ति॒ । सोमः॑ । पयः॑ ।
यः । ए॒वम् । वेद॑ । दु॒हे । ए॒व । ए॒ना॒म् ॥ [59]

13इदानीं तां रूपद्वयीमवगमयति - यावदेव यजनभूमीषु विराट् धेनुस्थानीया तस्यै तस्याः त्वक्स्थानीयं चर्म त्वगिति पय आवपनमुच्यते । ऊधः आपीनभारः । तत्स्थानीये अधिषवणे त्वचोभावात्, स्तनस्थानीया उपरवाः प्रस्नवनवत्त्वात् । वत्सस्थानीया ग्रावाणः रसनिष्कासनहेतोः उपजनस्य कारणत्वात् । ऋत्विजो दुहन्ति विविधमन्त्रप्रयोगिणः ऋत्विजः दोग्धृस्थानीया भवन्ति । सोमः पयस्स्थानीयः । य एवमेनां यज्ञधेनुं वेद सोपि तां दुहे दुग्धे । ‘लोपस्त आत्मनेपदेषु’ इति तलोपः । यद्वृत्तयोगात्प्रथममाख्यातं न निहन्यते, द्वितीयं तु तिङः परत्वाद्वाक्यादित्वाद्वा ॥

इति भट्टभास्करमिश्रविरचिते ज्ञानयज्ञाख्ये यजुर्वेदभाष्ये षष्ठे काण्डे द्वितीयप्रश्ने एकादशोनुवाकः ॥ प्रश्नश्च समाप्तः ॥