दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तुᳶ प्र॑स॒व इत्यभ्रि॒मा द॑त्ते॒ प्रसू॑त्या अ॒श्विनो॑र्बा॒हुभ्या॒मित्या॑हा॒श्विनौ॒ हि दे॒वाना॑मध्व॒र्यू आस्ता॑म्पू॒ष्णो हस्ता॑भ्या॒मित्या॑ह॒ यत्यै॒ वज्र॑ इव॒ वा ए॒षा यदभ्रि॒रभ्रि॑रसि॒ नारि॑र॒सीत्या॑ह॒ शान्त्यै॒

दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तुᳶ प्र॑स॒व इत्यभ्रि॒मा द॑त्ते॒ प्रसू॑त्यै ।
अ॒श्विनो॑र् बा॒हुभ्या॒मित्या॑ह ।
अ॒श्विनौ॒ हि दे॒वाना॑मध्व॒र्यू आस्ता॑म् ।
पू॒ष्णो हस्ता॑भ्या॒मित्या॑ह॒ , यत्यै॑ ।
वज्र॑ इव॒ वा ए॒षा यदभ्रि॒रभ्रि॑रसि॒ नारि॑र॒सीत्या॑ह॒ , शान्त्यै॑ ।

दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तुᳶ प्र॑स॒व इत्यभ्रि॒मा द॑त्ते॒ प्रसू॑त्यै ।
अ॒श्विनो॑र् बा॒हुभ्या॒मित्या॑ह ।
अ॒श्विनौ॒ हि दे॒वाना॑मध्व॒र्यू आस्ता॑म् ।
पू॒ष्णो हस्ता॑भ्या॒मित्या॑ह॒ , यत्यै॑ ।
वज्र॑ इव॒ वा ए॒षा यदभ्रि॒रभ्रि॑रसि॒ नारि॑र॒सीत्या॑ह॒ , शान्त्यै॑ ।

दे॒वस्य॑ । त्वा॒ । स॒वि॒तुः । प्र॒स॒व इति॑ प्र-स॒वे । इति॑ । अभ्रि॑म् । एति॑ । द॒त्ते॒ । प्रसू॑त्या॒ इति॒ प्र-सू॒त्यै॒ ।

अ॒श्विनोः॑ । बा॒हुभ्या॒मिति॑ बा॒हु-भ्या॒म् । इति॑ । आ॒ह॒ ।

अ॒श्विनौ॑ । हि । दे॒वाना॑म् । अ॒ध्व॒र्यू इति॑ । आस्ता॑म् ।

पू॒ष्णः । हस्ता॑भ्याम् । इति॑ । आ॒ह॒ । यत्यै॑ ।

वज्रः॑ । इ॒व॒ । वै । ए॒षा । यत् । अभ्रिः॑ । अभ्रिः॑ । अ॒सि॒ । नारिः॑ । अ॒सि॒ । इति॑ । आ॒ह॒ । शान्त्यै॑ ।

1देवस्य त्वेत्यादिविधिः ॥ खनित्रमभ्रिं औदुम्बर्यवटपरिलेखनार्थमादत्ते अनेन सावित्रेण मन्त्रेण । तत्प्रसूत्यै सवितुर्देवस्यानुज्ञानाय भवति । ‘तादौ च’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । अश्विनोरित्यादि । गतम् । यत्यै नियतत्वाय तद्भवति । आयुधत्वाद्वज्रतुल्या अभ्रिः । शान्त्या इति । अपां भरणात् ‘बिभर्तेरन् रिश्च’ इति वचनात् स्त्रीत्वेन चाभ्रीणां शान्तिर्भवति ॥

काण्डे॑काण्डे॒ वै क्रि॒यमा॑णे य॒ज्ञँ रक्षाँ॑सि जिघाँसन्ति॒ परि॑लिखितँ॒ रक्ष॒ᳶ परि॑लिखिता॒ अरा॑तय॒ इत्या॑ह॒ रक्ष॑सा॒मप॑हत्यै [49]
इ॒दम॒हँ रक्ष॑सो ग्री॒वा अपि॑ कृन्तामि॒ यो॑ऽस्मान्द्वेष्टि॒ यञ्च॑ व॒यन्द्वि॒ष्म इत्या॑ह॒ द्वौ वाव पुरु॑षौ॒ यञ्चै॒व द्वेष्टि॒ यश्चै॑न॒न्द्वेष्टि॒ तयो॑रे॒वान॑न्तरायङ्ग्री॒वाᳵ कृ॑न्तति

काण्डे॑काण्डे॒ वै क्रि॒यमा॑णे य॒ज्ञँ रक्षाँ॑सि जिघाँसन्ति॒

काण्डे॑काण्डे॒ वै क्रि॒यमा॑णे य॒ज्ञँ रक्षाँ॑सि जिघाँसन्ति॒

काण्डे॑काण्ड॒ इति॒ काण्डे॑-का॒ण्डे॒ । वै । क्रि॒यमा॑णे । य॒ज्ञम् । रक्षाँ॑सि । जि॒घाँ॒स॒न्ति॒ ।

2काण्डेकाण्ड इत्यादि ॥ व्याख्यातम् ।

+++(सम्पादकटिप्पनी - षष्ठे काण्डे - प्रथमे प्रपाठके)+++

• काण्डे॑काण्डे॒ वै क्रि॒यमा॑णे य॒ज्ञँ रक्षाँ॑सि जिघाँसन्ति ।
  परि॑लिखितँ॒ रक्ष॒ᳶ परि॑लिखिता॒ अरा॑तय॒ इत्या॑ह । रक्ष॑सा॒मप॑हत्यै ।[56]
  “इ॒दम॒हँ रक्ष॑सो ग्री॒वा अपि॑ कृन्तामि॒ , यो॑ऽस्मान् द्वेष्टि॒ यञ्च॑ व॒यन् द्वि॒ष्म” इत्या॑ह ।

7काण्डेकाण्ड इति ॥ व्याख्यातम् ।

• [तदभिप्रायमाह - काण्डेकाण्डे इति ॥ काण्डं पर्व अवयव इति पर्यायाः । सर्वस्मिन् यज्ञावयवे क्रियमाणे आरभ्यमाणे यज्ञं रक्षांसि हन्तुमिच्छन्ति ।

पदपरिलेखनेन रक्षःप्रभृतेः परितो नाशितत्वात् एतद्वचनं रक्षसामपहत्यै भवति । पूर्ववद्गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥]

परि॑लिखितँ॒ रक्ष॒ᳶ परि॑लिखिता॒ अरा॑तय॒ इत्या॑ह॒ रक्ष॑सा॒मप॑हत्यै ।[49]

परि॑लिखितँ॒ रक्ष॒ᳶ परि॑लिखिता॒ अरा॑तय॒ इत्या॑ह॒ रक्ष॑सा॒मप॑हत्यै ।[49]

परि॑लिखित॒मिति॒ परि॑-लि॒खि॒त॒म् । रक्षः॑ । परि॑लिखिता॒ इति॒ परि॑-लि॒खि॒ताः॒ । अरा॑तयः । इति॑ । आ॒ह॒ । रक्ष॑साम् । अप॑हत्या॒ इत्यप॑-ह॒त्यै॒ । [49]

परिलिखितमित्यादि । रक्षसामपहत्यै भवति । पूर्ववद्गतेः प्रकतिस्वरत्वम् ॥

इ॒दम॒हँ रक्ष॑सो ग्री॒वा अपि॑ कृन्तामि॒, यो॑ऽस्मान्द्वेष्टि॒ यञ्च॑ व॒यन् द्वि॒ष्म इत्या॑ह॒
द्वौ वाव पुरु॑षौ॒ यञ्चै॒व द्वेष्टि॒ यश्चै॑न॒न्द्वेष्टि॒ , तयो॑रे॒वान॑न्तरायङ्ग्री॒वाᳵ कृ॑न्तति ।

इ॒दम॒हँ रक्ष॑सो ग्री॒वा अपि॑ कृन्तामि॒, यो॑ऽस्मान्द्वेष्टि॒ यञ्च॑ व॒यन् द्वि॒ष्म इत्या॑ह॒
द्वौ वाव पुरु॑षौ॒ यञ्चै॒व द्वेष्टि॒ यश्चै॑न॒न्द्वेष्टि॒ , तयो॑रे॒वान॑न्तरायङ्ग्री॒वाᳵ कृ॑न्तति ।

इ॒दम् । अ॒हम् । रक्ष॑सः । ग्री॒वाः । अपीति॑ । कृ॒न्ता॒मि॒ । यः । अ॒स्मान् । द्वेष्टि॑ । यम् । च॒ । व॒यम् । द्वि॒ष्मः । इति॑ । आ॒ह॒ । द्वौ । वाव । पुरु॑षौ । यम् । च॒ । ए॒व । द्वेष्टि॑ । यः । च॒ । ए॒न॒म् । द्वेष्टि॑ । तयोः॑ । ए॒व । अन॑न्तराय॒मित्यन॑न्तः-आ॒य॒म् । ग्री॒वाः । कृ॒न्त॒ति॒ ।

इदमहमित्यादि ॥ व्याख्यातम् । +++(सम्पादकटिप्पनी - प्रथमे काण्डे , द्वितीये प्रपाठके ।)+++ अनन्तरायं अव्यवधानेन ग्रीवाश्छिनत्ति ॥

－ परि॑लिखितँ॒ रक्ष॒ᳶ परि॑लिखिता॒ अरा॑तय इ॒दम॒हँ रक्ष॑सो ग्री॒वा अपि॑ कृन्तामि॒ यो॑ऽस्मान्द्वेष्टि॒ यञ्च॑ व॒यन्द्वि॒ष्म इ॒दम॑स्य ग्री॒वाः [11] अपि॑ कृन्तामि

कथमित्याह - यदेतत्परिलिखामि इदं खल्वहं रक्षसः ग्रीवा अपिकृन्तामि यथेष्टं कृन्तामि छिनद्मि । अपिशब्दः कामचारं द्योतयति । ग्रीवाशब्दो धमनिवचनः, तासां बहुत्वाद्बहुवचनं, यथा ‘ग्रीवाभ्योण्च` इति । कृती छेदने, ‘शेमुचादीनाम्’ इति नुम् ।
तथा योऽस्मान् द्वेष्टि यं च वयं द्विष्मः तस्य द्वेष्टुः द्वेष्यस्य शत्रोः ग्रीवाः इदमपि कृन्तामि यदेतत्परिलिखामि । ‘द्वौ वाव पुरुषौ’ इत्यादि ब्राह्मणम् । इदमिति क्रियाविषेणत्वान्नपुंसकत्वम् ॥

दि॒वे त्वा॒न्तरि॑क्षाय त्वा पृथि॒व्यै त्वेत्या॑है॒भ्य ए॒वैनाल्ँ॑ लो॒केभ्य॒ᳶ प्रोक्ष॑ति प॒रस्ता॑द॒र्वाची॒म्प्रोक्ष॑ति॒ तस्मा॑त् [50]
प॒रस्ता॑द॒र्वाची॑म्मनु॒ष्या॑ ऊर्ज॒मुप॑ जीवन्ति

दि॒वे त्वा॒ , ऽन्तरि॑क्षाय त्वा , पृथि॒व्यै त्वेत्या॑ह - ए॒भ्य ए॒वैनाल्ँ॑ लो॒केभ्य॒ᳶ प्रोक्ष॑ति ।
प॒रस्ता॑द॒र्वाची॒म् प्रोक्ष॑ति ।
तस्मा॑त् प॒रस्ता॑द् अ॒र्वाची॑म् मनु॒ष्या॑ ऊर्ज॒मुप॑ जीवन्ति ।[50]

दि॒वे त्वा॒ , ऽन्तरि॑क्षाय त्वा , पृथि॒व्यै त्वेत्या॑ह - ए॒भ्य ए॒वैनाल्ँ॑ लो॒केभ्य॒ᳶ प्रोक्ष॑ति ।
प॒रस्ता॑द॒र्वाची॒म् प्रोक्ष॑ति ।
तस्मा॑त् प॒रस्ता॑द् अ॒र्वाची॑म् मनु॒ष्या॑ ऊर्ज॒मुप॑ जीवन्ति ।[50]

दि॒वे । त्वा॒ । अ॒न्तरि॑क्षाय । त्वा॒ । पृ॒थि॒व्यै । त्वा॒ । इति॑ । आ॒ह॒ । ए॒भ्यः । ए॒व । ए॒ना॒म् । लो॒केभ्यः॑ । प्रेति॑ । उ॒क्ष॒ति॒ । प॒रस्ता॑त् । अ॒र्वाची॑म् । प्रेति॑ । उ॒क्ष॒ति॒ । तस्मा॑त् । [50]
प॒रस्ता॑त् । अ॒र्वाची॑म् । म॒नु॒ष्याः॑ । ऊर्ज॑म् । उपेति॑ । जी॒व॒न्ति॒ ।

3दिव इत्यादि एभ्यः दिवादिलोकार्थं एनामौदुम्बरीं प्रोक्षति । परस्तादित्यादि । अग्रादारभ्य मूलात्प्रोक्षति । परशब्दादस्तातिः पञ्चम्याः । अर्वागञ्चतीति क्विनि नकाराकारयोर्लुप्तयोः ‘चौ’ इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम्, अन्तोदात्तत्वं च । ततस्स्वादग्रादारम्य यावन्मूलमन्नं भुञ्जते । यद्वा - परस्तात्प्रक्षिप्तां अर्वाचीमधोगच्छन्तीं मनुष्या भुञ्जते ॥

क्रू॒रमि॑व॒ वा ए॒तत्क॑रोति॒ यत्खन॑त्य॒पोऽव॑ नयति॒ शान्त्यै॒ यव॑मती॒रव॑ नय॒त्यूर्ग्वै यव॒ ऊर्गु॑दु॒म्बर॑ ऊ॒र्जैवोर्जँ॒ सम॑र्धयति॒

क्रू॒रमि॑व॒ वा ए॒तत् क॑रोति॒ , यत् खन॑त्य॒पोऽव॑ नयति॒ , शान्त्यै॑ ।

यव॑मती॒रव॑ नय॒त्यूर्ग्वै यव॒ ऊर्गु॑दु॒म्बर॑ ऊ॒र्जैवोर्जँ॒ सम॑र्धयति ।

क्रू॒रमि॑व॒ वा ए॒तत् क॑रोति॒ , यत् खन॑त्य॒पोऽव॑ नयति॒ , शान्त्यै॑ ।

यव॑मती॒रव॑ नय॒त्यूर्ग्वै यव॒ ऊर्गु॑दु॒म्बर॑ ऊ॒र्जैवोर्जँ॒ सम॑र्धयति ।

क्रू॒रम् । इ॒व॒ । वै । ए॒तत् । क॒रो॒ति॒ । यत् । खन॑ति । अ॒पः । अवेति॑ । न॒य॒ति॒ । शान्त्यै॑ ।

यव॑मती॒रिति॒ यव॑-म॒तीः॒ । अवेति॑ । न॒य॒ति॒ । ऊर्क् । वै । यवः॑ । ऊर्क् । उ॒दु॒म्बरः॑ । ऊ॒र्जा । ए॒व । ऊर्ज॑म् । समिति॑ । अ॒र्ध॒य॒ति॒ ।

4क्रूरमिवेत्यादि ॥ गतम् । +++(समप्पादकटिप्पनी - विस्तृतव्याख्यानमन्यत्र मृग्यम्)+++ अवटेऽपोवनयनं शान्त्यै भवति । यवमतीरिति । उभयोरेतद्धेतुत्वादुभयोर्योगस्तत्समृद्ध्यै भवति ॥

यज॑मानेन॒ सम्मि॒तौदु॑म्बरी भवति॒ यावा॑ने॒व यज॑मान॒स्ताव॑तीमे॒वास्मि॒न्नूर्ज॑न्दधाति

यज॑मानेन॒ सम्मि॒तौदु॑म्बरी भवति ।
यावा॑ने॒व यज॑मान॒स् ताव॑तीम् ए॒वास्मि॒न्न् ऊर्ज॑न्दधाति ।

यज॑मानेन॒ सम्मि॒तौदु॑म्बरी भवति ।
यावा॑ने॒व यज॑मान॒स् ताव॑तीम् ए॒वास्मि॒न्न् ऊर्ज॑न्दधाति ।

यज॑मानेन । सम्मि॒तेति॒ सम्-मि॒ता॒ । औदु॑म्बरी । भ॒व॒ति॒ । यावा॑न् । ए॒व । यज॑मानः । ताव॑तीम् । ए॒व । अ॒स्मि॒न् । ऊर्ज॑म् । द॒धा॒ति॒ ।

5यजमानेन संमितेति ॥ निखातादूर्ध्वमित्याहुः । औदुम्बरी उदुम्बरविकारा । अनुदात्तादेरञ् । यावानिति । यजमानमात्रमन्नमस्मिन्नेव यजमाने दधाति ॥

पितृ॒णाँ सद॑नम॒सीति॑ ब॒र्हिरव॑ स्तृणाति पितृदेव॒त्य॑म् [51]
ह्ये॑तद्यन्निखा॑तय्ँ॒यद्ब॒र्हिरन॑वस्तीर्य मिनु॒यात्पि॑तृदेव॒त्या॑ निखा॑ता स्याद्ब॒र्हिर॑व॒स्तीर्य॑ मिनोत्य॒स्यामे॒वैना॑म्मिनो॒त्यथो॑ स्वा॒रुह॑मे॒वैना॑ङ्करो॒त्य्

पि॒तृ॒णाँ सद॑नम॒सीति॑ ब॒र्हिरव॑ स्तृणाति , पितृदेव॒त्यँ॑ ह्ये॑तद् यन् निखा॑तम् ।[51]
यद् ब॒र्हिरन॑वस्तीर्य मिनु॒यात् , पि॑तृदेव॒त्या॑ निखा॑ता स्यात् ।
ब॒र्हिर॑व॒स्तीर्य॑ मिनोत्य् अ॒स्यामे॒वैना॑म् मिनो॒ति ।
अथो॑ स्वा॒रुह॑म् ए॒वैना॑ङ् करो॒ति ।

पि॒तृ॒णाँ सद॑नम॒सीति॑ ब॒र्हिरव॑ स्तृणाति , पितृदेव॒त्यँ॑ ह्ये॑तद् यन् निखा॑तम् ।[51]
यद् ब॒र्हिरन॑वस्तीर्य मिनु॒यात् , पि॑तृदेव॒त्या॑ निखा॑ता स्यात् ।
ब॒र्हिर॑व॒स्तीर्य॑ मिनोत्य् अ॒स्यामे॒वैना॑म् मिनो॒ति ।
अथो॑ स्वा॒रुह॑म् ए॒वैना॑ङ् करो॒ति ।

पि॒तृ॒णाम् । सद॑नम् । अ॒सि॒ । इति॑ । ब॒र्‌हिः । अवेति॑ । स्तृ॒णा॒ति॒ । पि॒तृ॒दे॒व॒त्य॑मिति॑ पितृ-दे॒व॒त्य॑म् । [51] हि । ए॒तत् । यत् । निखा॑त॒मिति॒ नि-खा॒त॒म् ।

यत् । ब॒र्‌हिः । अन॑वस्ती॒र्येत्यन॑व-स्ती॒र्य॒ । मि॒नु॒यात् ।

पि॒तृ॒दे॒व॒त्येति॑ पितृ-दे॒व॒त्या॑ । निखा॒तेति॒ नि-खा॒ता॒ । स्या॒त् ।

ब॒र्‌हिः । अ॒व॒स्तीर्येत्य॑व-स्तीर्य॑ । मि॒नो॒ति॒ । अ॒स्याम् । ए॒व । ए॒ना॒म् । मि॒नो॒ति॒ ।

अथो॒ इति॑ । स्वा॒रुह॒मिति॑ स्व-रुह॑म् । ए॒व । ए॒ना॒म् । क॒रो॒ति॒ ।

6पितृणामिति ॥ पितृदेवत्यं निखातं, मन्त्रलिङ्गात्, पितृणां निखातप्रदेशान्तरे दर्शनाच्च । देवतान्तात्तादर्थ्ये यत् । ‘तित्स्वरितम्’ इति स्वरितत्वम्, ‘उदात्तस्वरितयोर्यणः’ इति ततः पर एकारस्स्वर्यते । पूर्वत्र सांहितिको दीर्घः अध्ययनविकारः । निखातशब्दे ‘जनसनखनां’ इति आत्वम्, ‘गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । यदित्यादि । यद्यवटे वर्हिरनवस्तीर्य औदुम्बरीं मिनुयात् प्रक्षिपेत् उच्छ्रयेदिति यावत् । डुमिञ् प्रक्षेपणे । पितृदेवत्या पित्रर्थे उच्छ्रिता औदुम्बरी स्यात् सर्वाऽपि पित्रर्था स्यात् ‘पितृणां निखातं मनुष्याणामूर्ध्वं निखातात्’ इति विभागो न स्यात् । तस्माद्बर्हिरवस्तीर्य मिनोति अस्यां पृथिव्यामेव एनां मिनोति नावटे । गर्तश्च पितृदेवत्यः । अवटाद्व्यावृत्तेर्यथोक्तदोषाप्रसङ्गः । अथो अपिच स्वारुहं आत्मार्थमारोहितामेतां करोति न पित्रर्थमेव । स्वार्थं रोहन्ती स्वारुट्, सांहितिको दीर्घ: ॥

उद्दिवँ॑ स्तभा॒नान्तरि॑क्षम्पृ॒णेत्या॑है॒षाल्ँ लो॒कानाव्ँ॒विधृ॑त्यै

उद्दिवँ॑ स्तभा॒नान्तरि॑क्षम् पृ॒णेत्या॑ह । ए॒षाल्ँ लो॒कानाव्ँ॒ विधृ॑त्यै ।

उद्दिवँ॑ स्तभा॒नान्तरि॑क्षम् पृ॒णेत्या॑ह । ए॒षाल्ँ लो॒कानाव्ँ॒ विधृ॑त्यै ।

उदिति॑ । दिव॑म् । स्त॒भा॒न॒ । एति॑ । अ॒न्तरि॑क्षम् । पृ॒ण॒ । इति॑ । आ॒ह॒ ।

ए॒षाम् । लो॒काना॑म् । विधृ॑त्या॒ इति॒ वि-धृ॒त्यै॒ ।

7उद्दिवमिति ॥ एषां त्रयाणां लोकानां विधारणाय भवति । ‘तादौ च’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥

द्युता॒नस्त्वा॑ मारु॒तो मि॑नो॒त्वित्या॑ह द्युता॒नो ह॑ स्म॒ वै मा॑रु॒तो दे॒वाना॒मौदु॑म्बरीम्मिनोति॒ तेनै॒व [52]
ए॒ना॒म्मि॒नो॒ति॒

द्यु॒ता॒नस् त्वा॑ मारु॒तो मि॑नो॒त्वित्या॑ह । द्यु॒ता॒नो ह॑ स्म॒ वै मा॑रु॒तो दे॒वाना॒म् - औदु॑म्बरीम् मिनोति । तेन + ए॒वैना॑म् मिनोति । [52]

द्यु॒ता॒नस् त्वा॑ मारु॒तो मि॑नो॒त्वित्या॑ह । द्यु॒ता॒नो ह॑ स्म॒ वै मा॑रु॒तो दे॒वाना॒म् - औदु॑म्बरीम् मिनोति । तेन + ए॒वैना॑म् मिनोति । [52]

द्यु॒ता॒नः । त्वा॒ । मा॒रु॒तः । मि॒नो॒तु॒ । इति॑ । आ॒ह॒ ।
द्यु॒ता॒नः । ह॒ । स्म॒ । वै । मा॒रु॒तः । दे॒वाना॑म् । औदु॑म्बरीम् । मि॒नो॒ति॒ ।
तेन॑ । ए॒व । [52] ए॒ना॒म् । मि॒नो॒ति॒ ।

8द्युतान इति ॥ द्युताननामा मारुतः देवानामौदुम्बरीं मिनोति अमिनोत् । मिनोतेर्व्यत्ययेन लट् । तेनैवैनां मिनोति । मापयति वा तेन सहायेन सह विमिनोति ॥

ब्र॒ह्म॒वनि॑न्त्वा क्षत्र॒वनि॒मित्या॑ह यथाय॒जुरे॒वैतद्घृ॒तेन॑ द्यावापृथिवी॒ आ पृ॑णेथा॒मित्यौदु॑म्बर्याञ्जुहोति॒ द्यावा॑पृथि॒वी ए॒व रसे॑नानक्त्य्

ब्र॒ह्म॒वनि॑न् त्वा क्षत्र॒वनि॒मित्या॑ह , यथाय॒जुर् ए॒वैतत् ।
घृ॒तेन॑ द्यावापृथिवी॒ आ पृ॑णेथा॒मित्यौदु॑म्बर्याञ् जुहोति॒ , द्यावा॑पृथि॒वी ए॒व रसे॑नानक्ति ।

ब्र॒ह्म॒वनि॑न् त्वा क्षत्र॒वनि॒मित्या॑ह , यथाय॒जुर् ए॒वैतत् ।
घृ॒तेन॑ द्यावापृथिवी॒ आ पृ॑णेथा॒मित्यौदु॑म्बर्याञ् जुहोति॒ , द्यावा॑पृथि॒वी ए॒व रसे॑नानक्ति ।

ब्र॒ह्म॒वनि॒मिति॑ ब्रह्म-वनि॑म् । त्वा॒ । क्ष॒त्र॒वनि॒मिति॑ क्षत्र-वनि॑म् । इति॑ । आ॒ह॒ । य॒था॒य॒जुरिति॑ यथा-य॒जुः । ए॒व । ए॒तत् ।

घृ॒तेन॑ । द्या॒वा॒पृ॒थि॒वी॒ इति॑ द्यावा-पृ॒थि॒वी॒ । एति॑ । पृ॒णे॒था॒म् । इति॑ । औदु॑म्बर्याम् । जु॒हो॒ति॒ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॒ द्यावा॑-पृ॒थि॒वी । ए॒व । रसे॑न । अ॒न॒क्ति॒ ।

9ब्रह्मवनिमित्यादि ॥ पुरीषेण पर्यूहनम् । त्वं ब्रह्मवननादिसिद्धिः । यथायजुस्तत्फलत्येव । घृतेनेति । द्यावापृथिव्यौ सारवत्यौ करोति । ‘वा छन्दसि’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम्, ‘देवताद्वन्द्रे च’ इति पूर्वोत्तरपदयोर्युगपत्प्रकृतिस्वरत्वम् ॥

आ॒न्तम॒न्वव॑स्रावयत्या॒न्तमे॒व यज॑मान॒न्तेज॑साऽनक्त्य्

आ॒न्तम् अ॒न्वव॑स्रावयत्य् - आ॒न्तमे॒व यज॑मान॒न् तेज॑सा ऽनक्ति ।

आ॒न्तम् अ॒न्वव॑स्रावयत्य् - आ॒न्तमे॒व यज॑मान॒न् तेज॑सा ऽनक्ति ।

आ॒न्तमित्या॑-अ॒न्तम् । अ॒न्वव॑स्रावय॒तीत्य॑नु-अव॑स्रावयति । आ॒न्तमित्या॑-अ॒न्तम् । ए॒व । यज॑मानम् । तेज॑सा । अ॒न॒क्ति॒ ।

10आन्तमिति ॥ आमूलं यजमानमप्यान्तं यूपात् अतस्तेजसाऽनक्ति प्रकाशयति ॥

ऐ॒न्द्रम॒सीति॑ छ॒दिरधि॒ नि द॑धात्यै॒न्द्रँ हि दे॒वत॑या॒ सदो॑

ऐ॒न्द्रम् अ॒सीति॑ छ॒दिरधि॒ नि द॑धात्य् , ऐ॒न्द्रँ हि दे॒वत॑या॒ सदः॑ ।

ऐ॒न्द्रम् अ॒सीति॑ छ॒दिरधि॒ नि द॑धात्य् , ऐ॒न्द्रँ हि दे॒वत॑या॒ सदः॑ ।

ऐ॒न्द्रम् । अ॒सि॒ । इति॑ । छ॒दिः । अधि॑ । नीति॑ । द॒धा॒ति॒ । ऐ॒न्द्रम् । हि । दे॒वत॑या । सदः॑ ।

11ऐन्द्रमिति ॥ देवतातद्धितग्रहणात् ‘इन्द्रस्य सदः’ हति मन्त्रगता षष्ठी व्याख्यायत इत्येके । शाखान्तरीयं पदं ब्राह्मणं दर्शयतीत्यन्ये । छदिरधि निदधाति छादनार्थं कटमुपरि निदधाति । देवतासम्बन्धेन हि सद ऐन्द्रम् । तस्मादिन्द्रस्य सदः सदनमित्युच्यते इन्द्रस्य प्राधान्यात् ॥

विश्वज॒नस्य॑ छा॒येत्या॑ह विश्वज॒नस्य॒ ह्ये॑षा छा॒या यत्सदो॒

वि॒श्व॒ज॒नस्य॑ छा॒येत्या॑ह । वि॒श्व॒ज॒नस्य॒ ह्ये॑षा छा॒या यत् सदः॑ ।

वि॒श्व॒ज॒नस्य॑ छा॒येत्या॑ह । वि॒श्व॒ज॒नस्य॒ ह्ये॑षा छा॒या यत् सदः॑ ।

वि॒श्व॒ज॒नस्येति॑ विश्व-ज॒नस्य॑ । छा॒या । इति॑ । आ॒ह॒ ।

वि॒श्व॒ज॒नस्येति॑ विश्व-ज॒नस्य॑ । हि । ए॒षा । छा॒या । यत् । सदः॑ ।

12विश्वजनस्येति ॥ विश्वयोः [पार्श्वयोः] छदिनिधानमन्त्रः । विश्वो जनो विश्वजनः । यो वा कश्चिदागतः तस्य सर्वस्यैषा छाया ग्रहणं यत्सदो नाम ॥

नव॑छदि [53]
तेज॑स्कामस्य मिनुयात्त्रि॒वृता॒ स्तोमे॑न॒ सम्मि॑त॒न्तेज॑स्त्रि॒वृत्ते॑ज॒स्व्ये॑व भ॑व॒त्येका॑दशछदीन्द्रि॒यका॑म॒स्य

नव॑छदि तेज॑स्कामस्य मिनुयात् त्रि॒वृता॒ स्तोमे॑न॒ सम्मि॑त॒न् तेज॑स्त्रि॒वृत् ते॑ज॒स्व्ये॑व भ॑व॒ति ।[53]

नव॑छदि तेज॑स्कामस्य मिनुयात् त्रि॒वृता॒ स्तोमे॑न॒ सम्मि॑त॒न् तेज॑स्त्रि॒वृत् ते॑ज॒स्व्ये॑व भ॑व॒ति ।[53]

नव॑छ॒दीति॒ नव॑-छ॒दि॒ । [53]
तेज॑स्काम॒स्येति॒ तेजः॑-का॒म॒स्य॒ । मि॒नु॒या॒त् । त्रि॒वृतेति॑ त्रि-वृता॑ । स्तोमे॑न । सम्मि॑त॒मिति॒ सम्-मि॒त॒म् । तेजः॑ । त्रि॒वृदिति॑ त्रि-वृत् । ते॒ज॒स्वी । ए॒व । भ॒व॒ति॒ ।

13नवछदीत्याद्याः काम्याः ॥ विश्वजनाद्याः काम्याः । विश्वजनादित्वात्तुगभावः । ‘शीलिकामि’ इत्यादिना णः, पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्, ‘अतः कृकमि’ इति सत्वम् । त्रिवृतेति । तस्यापि नवस्तोत्रीयत्वान्नवत्वयोगेन तुल्यता । तेजस्त्रिवृदिति । तेजोहेतुत्वात्तेजसा सहोत्पन्नत्वाच्च, यथा - ‘तमग्निर्देवताऽन्वसृज्यत’ इति । तेजस्व्येव भवति यजमानः ॥

एका॑दशछदीन्द्रि॒यका॑मस्य ।
एका॑दशाक्षरा त्रि॒ष्टुगि॑न्द्रि॒यन्त्रि॒ष्टुगि॑न्द्रिया॒व्ये॑व भ॑वति॒ पञ्च॑दशछदि॒ भ्रातृ॑व्यवतᳶ

एका॑दशछदीन्द्रि॒यका॑मस्य ।

एका॑दशाक्षरा त्रि॒ष्टुग् , इ॑न्द्रि॒यन् त्रि॒ष्टुग् , इ॑न्द्रिया॒व्ये॑व भ॑वति ।

एका॑दशछदीन्द्रि॒यका॑मस्य ।

एका॑दशाक्षरा त्रि॒ष्टुग् , इ॑न्द्रि॒यन् त्रि॒ष्टुग् , इ॑न्द्रिया॒व्ये॑व भ॑वति ।

एका॑दशछ॒दीत्येका॑दश-छ॒दि॒ । इ॒न्द्रि॒यका॑म॒स्येती॑न्द्रि॒य-का॒म॒स्य॒ ।
एका॑दशाक्ष॒रेत्येका॑दश-अ॒क्ष॒रा॒ । त्रि॒ष्टुक् । इ॒न्द्रि॒यम् । त्रि॒ष्टुक् । इ॒न्द्रि॒या॒वी । ए॒व । भ॒व॒ति॒ ।

14एकादशछदीति ॥ बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्, तत्रापि ‘संख्या’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । इन्द्रियं त्रिष्टुगिति । इन्द्रियहेतुत्वादिन्द्रियतुल्यत्वाद्वा इन्द्रियाणामप्येकादशत्वात् । इन्द्रियावी इन्द्रियवान् । ‘बहुलं छन्दसि’ इति विनिः, ‘मन्त्रे सोमाश्व’ इति दीर्घत्वं व्यत्ययेनामन्त्रेऽपि भवति ।

पञ्च॑दशछदि॒ भ्रातृ॑व्यवतᳶ पञ्चद॒शो वज्रो॒ भ्रातृ॑व्याभिभूत्यै

पञ्च॑दशछदि॒ भ्रातृ॑व्यवतᳶ , पञ्चद॒शो वज्रो॒ भ्रातृ॑व्याभिभूत्यै।

पञ्च॑दशछदि॒ भ्रातृ॑व्यवतᳶ , पञ्चद॒शो वज्रो॒ भ्रातृ॑व्याभिभूत्यै।

पञ्च॑दशछ॒दीति॒ पञ्च॑दश-छ॒दि॒ । भ्रातृ॑व्यवत॒ इति॒ भ्रातृ॑व्य-व॒तः॒ । प॒ञ्च॒द॒श इति॑ पञ्च-द॒शः । वज्रः॑ । भ्रातृ॑व्याभिभूत्या॒ इति॒ भ्रातृ॑व्य-अ॒भि॒भू॒त्यै॒ ।

15पञ्चदशो वज्र इति ॥ वज्रतुल्यत्वात् वीर्यवत्वाद्वा । तस्माद्वीर्यावन्त इति । ‘स्तोमे डविधिः पञ्चदशाद्यर्थे’ इति डः, भ्रातृव्याभिभूत्यै । दासीभारादिः ॥

स॒प्तद॑शछदि प्र॒जाका॑मस्य सप्तद॒शᳶ प्र॒जाप॑तिᳶ , प्र॒जाप॑ते॒राप्त्या॒

स॒प्तद॑शछदि प्र॒जाका॑मस्य , सप्तद॒शᳶ प्र॒जाप॑तिᳶ , प्र॒जाप॑ते॒राप्त्यै॑ ।

स॒प्तद॑शछदि प्र॒जाका॑मस्य , सप्तद॒शᳶ प्र॒जाप॑तिᳶ , प्र॒जाप॑ते॒राप्त्यै॑ ।

स॒प्तद॑शछ॒दीति॑ स॒प्तद॑श-छ॒दि॒ । प्र॒जाका॑म॒स्येति॑ प्र॒जा-का॒म॒स्य॒ । स॒प्त॒द॒श इति॑ सप्त-द॒शः । प्र॒जाप॑ति॒रिति॑ प्र॒जा-प॒तिः॒ । प्र॒जाप॑ते॒रिति॑ प्र॒जा-प॒तेः॒ । आप्त्यै॑ ।

16सप्तदशः प्रजापतिरिति ॥ ‘यो वे सप्तदशं प्रजापतिम्’ इत्यादिषु प्रसिद्धम् । प्रजापतेराख्या इति । तदाप्तौ हि प्रजास्सिध्यन्त्येवेति ॥

एक॑विँशतिछदि प्रति॒ष्ठाका॑मस्यैकविँ॒शस्स्तोमा॑नाम्प्रति॒ष्ठा प्रति॑ष्ठित्या

एक॑विँशतिछदि प्रति॒ष्ठाका॑मस्य + ए॒क॒विँ॒शस् स्तोमा॑नाम् प्रति॒ष्ठा , प्रति॑ष्ठित्यै ।

एक॑विँशतिछदि प्रति॒ष्ठाका॑मस्य + ए॒क॒विँ॒शस् स्तोमा॑नाम् प्रति॒ष्ठा , प्रति॑ष्ठित्यै ।

एक॑विँशतिछ॒दीत्येक॑विँशति-छ॒दि॒ । प्र॒ति॒ष्ठाका॑म॒स्येति॑ प्रति॒ष्ठा-का॒म॒स्य॒ । ए॒क॒विँ॒श इत्ये॑क-विँ॒शः । स्तोमा॑नाम् । प्र॒ति॒ष्ठेति॑ प्रति-स्था । प्रति॑ष्ठित्या॒ इति॒ प्रति॑-स्थि॒त्यै॒ ।

17एकविंशस्स्तोमानां प्रतिष्ठेति ॥ त्रिवृदादीनां ज्योतिषां तत्रान्तर्भावात् प्रतिष्ठित्यै प्रतिष्ठार्थं भवति । ‘तादौ च’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥

उ॒दरव्ँ॒ वै सद॒ ऊर्गु॑दु॒म्बरो॑ मध्य॒त औदु॑म्बरीम्मिनोति मध्य॒त ए॒व प्र॒जाना॒मूर्ज॑न्दधाति॒ तस्मा॑त् [54]
म॒ध्य॒त ऊ॒र्जा भु॑ञ्जते

उ॒दरव्ँ॒ वै सद॒ ऊर्गु॑दु॒म्बरो॑ मध्य॒त औदु॑म्बरीम् मिनोति ।
म॒ध्य॒त॒ ए॒व प्र॒जाना॒मूर्ज॑न् दधाति ।
तस्मा॑न् मध्य॒त ऊ॒र्जा भु॑ञ्जते ।[54]

उ॒दर॑म् । वै । सदः॑ । ऊर्क् । उ॒दु॒म्बरः॑ । म॒ध्य॒तः । औदु॑म्बरीम् । मि॒नो॒ति॒ ।
म॒ध्य॒तः । ए॒व । प्र॒जाना॒मिति॑ प्र-जाना॑म् । ऊर्ज॑म् । द॒धा॒ति॒ ।

तस्मा॑त् । [54] म॒ध्य॒तः । ऊ॒र्जा । भु॒ञ्ज॒ते॒ ।

उ॒दरव्ँ॒ वै सद॒ ऊर्गु॑दु॒म्बरो॑ मध्य॒त औदु॑म्बरीम् मिनोति ।
म॒ध्य॒त॒ ए॒व प्र॒जाना॒मूर्ज॑न् दधाति ।
तस्मा॑न् मध्य॒त ऊ॒र्जा भु॑ञ्जते ।[54]

18उदरस्थानीयं सदः, ऊर्गन्नं तत्स्थानीयः तद्धेतुत्वादुदुम्बरः । मध्यतः मध्ये । ‘आद्यादिभ्यस्तसिः’ । मिनोति प्रक्षिपति । तस्मान्मध्यतः मध्यमे उरसि [वयसि] ऊर्जा भुञ्जते भूयिष्ठेन प्रजास्सुखिता भवन्ति ॥

यजमानलो॒के वै दक्षि॑णानि छ॒दीँषि॑ भ्रातृव्यलो॒क उत्त॑राणि॒ दक्षि॑णा॒न्युत्त॑राणि करोति॒ यज॑मानमे॒वाय॑जमाना॒दुत्त॑रङ्करोति॒ तस्मा॒द्यज॑मा॒नोऽय॑जमाना॒दुत्त॑रो

य॒ज॒मा॒न॒लो॒के वै दक्षि॑णानि छ॒दीँषि॑ भ्रातृव्यलो॒क उत्त॑राणि॒ दक्षि॑णा॒न्युत्त॑राणि करोति ।
यज॑मानमे॒वाय॑जमाना॒द् उत्त॑रङ् करोति॒ ।
तस्मा॒द् यज॑मा॒नोऽय॑जमाना॒दुत्त॑रः ।

य॒ज॒मा॒न॒लो॒के वै दक्षि॑णानि छ॒दीँषि॑ भ्रातृव्यलो॒क उत्त॑राणि॒ दक्षि॑णा॒न्युत्त॑राणि करोति ।
यज॑मानमे॒वाय॑जमाना॒द् उत्त॑रङ् करोति॒ ।
तस्मा॒द् यज॑मा॒नोऽय॑जमाना॒दुत्त॑रः ।

य॒ज॒मा॒न॒लो॒क इति॑ यजमान-लो॒के । वै । दक्षि॑णानि । छ॒दीँषि॑ । भ्रा॒तृ॒व्य॒लो॒क इति॑ भ्रातृव्य-लो॒के । उत्त॑रा॒णीत्युत्-त॒रा॒णि॒ । दक्षि॑णानि । उत्त॑रा॒णीत्युत्-त॒रा॒णि॒ । क॒रो॒ति॒ ।

यज॑मानम् । ए॒व । अय॑जमानात् । उत्त॑र॒मित्युत्-त॒र॒म् । क॒रो॒ति॒ ।

तस्मा॑त् । यज॑मानः । अय॑जमानात् । उत्त॑र॒ इत्युत्-त॒रः॒ ।

19यजमानलोक इत्यादि ॥ दक्षिणानीति । उत्तराणि स्युः उत्तारकाणि । दक्षिणानि उत्तराणि उद्गततराणि भवन्ति यथोदगग्राणि छदींषि दृश्यन्ते । एवं हि अयजमानाद्भातृव्यादुत्तरं उद्गततरं करोति । तस्मादित्यादि । गतम् । उच्छब्दात् ‘साधनक्रियावचने’ इत्यादिना तरप् ॥

ऽन्तर्व॒र्तान्क॑रोति॒ व्यावृ॑त्त्यै॒ तस्मा॒दर॑ण्यम्प्र॒जा उप॑ जीवन्ति॒

अ॒न्त॒र्व॒र्तान् क॑रोति॒ व्यावृ॑त्त्यै ।
तस्मा॒दर॑ण्यम् प्र॒जा उप॑ जीवन्ति ।

अ॒न्त॒र्व॒र्तान् क॑रोति॒ व्यावृ॑त्त्यै ।
तस्मा॒दर॑ण्यम् प्र॒जा उप॑ जीवन्ति ।

अ॒न्त॒र्व॒र्तानित्य॑न्तः-व॒र्तान् । क॒रो॒ति॒ । व्यावृ॑त्त्या॒ इति॑ वि-आवृ॑त्त्यै ।
तस्मा॑त् । अर॑ण्यम् । प्र॒जा इति॑ प्र-जाः । उपेति॑ । जी॒व॒न्ति॒ ।

20अन्तर्वर्तानिति ॥ अन्तर्वर्तयन्तीत्यन्तर्वर्ताः, ‘अन्तरपरिग्रहे’ इति गतित्वं, पचाद्यचि थाथादिनोत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । छदिरन्तर्धानाच्छादिततृणमूलान्युच्यन्ते । आरण्यकतृणकुला नामियं संज्ञेति केचित् । छदिच्छायमुपरि करोति अवस्तात्करोति । तद्व्यावृत्त्यै भवति । केभ्यः? ग्राम्येभ्यः छदिभ्य इति केचित् । अयजमानेभ्यो यजमानस्यैवेत्यन्ये । ग्राम्येभ्यस्तृणादिम्यः आरण्यानामित्यन्ये । तस्मादिति । यस्मादेव यजमानेनारण्यकोपजीवनं क्रियते तस्मादारण्यमपि प्रजा उपजीवन्ति ॥

परि॑ त्वा गिर्वणो॒ गिर॒ इत्या॑ह यथाय॒जुरे॒वैतद्

“परि॑ त्वा गिर्वणो॒ गिर॒” इत्या॑ह । य॒था॒य॒जुर् ए॒वैतत् ।

“परि॑ त्वा गिर्वणो॒ गिर॒” इत्या॑ह । य॒था॒य॒जुर् ए॒वैतत् ।

परीति॑ । त्वा॒ । गि॒र्व॒णः॒ । गिरः॑ । इति॑ । आ॒ह॒ । य॒था॒य॒जुरिति॑ यथा-य॒जुः । ए॒व । ए॒तत् ।

21’परित्वा गिर्वणो गिरः’ इत्यादिसदःपरिश्रयणमन्त्रः । तेन प्रतिपादितमेवं सर्वं यथायजुर्भवत्येव । पूर्ववदस्य यजुष्ट्वं वेदितव्यम् ॥

इन्द्र॑स्य॒ स्यूर॒सीन्द्र॑स्य ध्रु॒वम॒सीत्या॑है॒न्द्रँ हि दे॒वत॑या॒ सदो॒ यम्प्र॑थ॒मङ्ग्र॒न्थिङ्ग्र॑थ्नी॒याद्यत्तन्न वि॑स्रँ॒सये॒दमे॑हेनाध्व॒र्युᳶ प्र मी॑येत॒ तस्मा॒त्स वि॒स्रस्यः॑ ॥ [55]

इन्द्र॑स्य॒ स्यूर॒सीन्द्र॑स्य ध्रु॒वम॒सीत्या॑ह , ऐ॒न्द्रँ हि दे॒वत॑या॒ सदः ।
यम् प्र॑थ॒मङ् ग्र॒न्थिङ् ग्र॑थ्नी॒याद् यत् तन्न वि॑स्रँ॒सये॒दमे॑हेनाध्व॒र्युᳶ प्र मी॑येत॒ तस्मा॒त् स वि॒स्रस्यः॑ ॥ [55]

इन्द्र॑स्य॒ स्यूर॒सीन्द्र॑स्य ध्रु॒वम॒सीत्या॑ह , ऐ॒न्द्रँ हि दे॒वत॑या॒ सदः ।
यम् प्र॑थ॒मङ् ग्र॒न्थिङ् ग्र॑थ्नी॒याद् यत् तन्न वि॑स्रँ॒सये॒दमे॑हेनाध्व॒र्युᳶ प्र मी॑येत॒ तस्मा॒त् स वि॒स्रस्यः॑ ॥ [55]

इन्द्र॑स्य । स्यूः । अ॒सि॒ । इन्द्र॑स्य । ध्रु॒वम् । अ॒सि॒ । इति॑ । आ॒ह॒ । ऐ॒न्द्रम् । हि । दे॒वत॑या । सदः॑ ।

यम् । प्र॒थ॒मम् । ग्र॒न्थिम् । ग्र॒थ्नी॒यात् । यत् । तम् । न । वि॒स्रँ॒सये॒दिति॑ वि-स्रँ॒सये॑त् । अमे॑हेन । अ॒ध्व॒र्युः । प्रेति॑ । मी॒ये॒त॒ । तस्मा॑त् । सः । वि॒स्रस्य॒ इति॑ वि-स्रस्यः॑ ॥ [55]

22इन्द्रस्यस्यूरसीत्यादि ॥ गतम् । यं प्रथममित्यादि। व्याख्यातम् ॥

+++(सम्पादकटिप्पनी - विस्तृतव्याख्यानमन्यत्र मृग्यम् )+++।

इति षष्ठे द्वितीये दशमोनुवाकः ॥