यद्वा अनी॑शानो भा॒रमा॑द॒त्ते वि वै स लि॑शते॒ यद्द्वाद॑श सा॒ह्नस्यो॑प॒सद॒स्स्युस्ति॒स्रो॑ऽहीन॑स्य य॒ज्ञस्य॒ विलो॑म क्रियेत

यद्वा अनी॑शानो भा॒रम् आ॑द॒त्ते वि वै स लि॑शते ।

यद् द्वाद॑श सा॒ह्नस्यो॑प॒सद॒स् स्युस् ति॒स्रो॑ ऽहीन॑स्य य॒ज्ञस्य॒ विलो॑म क्रियेत ।

यद्वा अनी॑शानो भा॒रम् आ॑द॒त्ते वि वै स लि॑शते ।

यद् द्वाद॑श सा॒ह्नस्यो॑प॒सद॒स् स्युस् ति॒स्रो॑ ऽहीन॑स्य य॒ज्ञस्य॒ विलो॑म क्रियेत ।

यत् । वै । अनी॑शानः । भा॒रम् । आ॒द॒त्त इत्या॑-द॒त्ते । वीति॑ । वै । सः । लि॒श॒ते॒ ।
यत् । द्वाद॑श । सा॒ह्नस्येति॑ स-अ॒ह्नस्य॑ । उ॒प॒सद॒ इत्यु॑प-सदः॑ । स्युः । ति॒स्रः । अ॒हीन॑स्य । य॒ज्ञस्य॑ । विलो॒मेति॒ वि-लो॒म॒ । क्रि॒ये॒त॒ ।

1यद्वा अनीशान इत्यादि ॥ यद्यनीशानस्तादृशं भारं वोढुमक्षमस्सन् भारं योग्यमादत्ते गृह्णाति स खलु विलिशते अल्पीभवति क्षीयते इति यावत् । लिश अल्पीभावे । तस्माद्यदि साह्नस्य एकाहस्य द्वादशोपसदः स्युः, तदा सोतिभाराद्विलिशते ततो यजमानो म्रियेत, तस्मात्तिस्र उपसद उपैतीति पर्वूमेवावोचामेति तस्यैवेदं समर्थनम् । अह्ना सह वर्तते इति साह्नः क्रतुः, ‘अह्नोह्न एतेभ्यः’ इत्यच्समासान्तः, अह्नादेशश्च । अथ यदि तिस्रोहीनस्याह्नां समूहस्य क्रतोरुपसदस्स्युः, तदा यज्ञस्थ विलोम विपरीतं क्रियेत । शक्तस्याशक्तत्वरव्यापनं वैपरीत्यम् । ततश्चाशक्त एव क्रतुस्स्यादह्नां समूहः । ‘अह्नः खः क्रतौ’ इति खः ॥

ति॒स्र ए॒व सा॒ह्नस्यो॑प॒सदो॒ द्वाद॑शा॒हीन॑स्य य॒ज्ञस्य॑ सवीर्य॒त्वायाथो॒ सलो॑म क्रियते

ति॒स्र ए॒व सा॒ह्नस्यो॑प॒सदो॒ द्वाद॑शा॒हीन॑स्य य॒ज्ञस्य॑ सवीर्य॒त्वाय॑+अथो॒ सलो॑म क्रियते ।

ति॒स्र ए॒व सा॒ह्नस्यो॑प॒सदो॒ द्वाद॑शा॒हीन॑स्य य॒ज्ञस्य॑ सवीर्य॒त्वाय॑+अथो॒ सलो॑म क्रियते ।

2तिस्र एवेत्यादि ॥ तस्मात्तिस्र एव साह्नस्योपसदो द्वादशाहीनस्येति पूर्वमेवावोचामेति भावः । यज्ञस्येत्यादि । एवं क्रियमाणे यज्ञस्य साह्नस्य शक्यभारभरणात् सवीर्यत्वाय भवति । अथो अपि च अहीनस्य यज्ञस्य सलोम अनुरूपमेव क्रियते । उक्तं व्रतविशेषनिबन्धनं अवान्तरदीक्षायास्संज्ञाद्वयं आराग्रा परोवरीयसीति ॥

ति॒स्रः । ए॒व । सा॒ह्नस्येति॑ स-अ॒ह्नस्य॑ । उ॒प॒सद॒ इत्यु॑प-सदः॑ । द्वाद॑श । अ॒हीन॑स्य । य॒ज्ञस्य॑ । स॒वी॒र्य॒त्वायेति॑ सवीर्य-त्वाय॑ । अथो॒ इति॑ । सलो॒मेति॒ स-लो॒म॒ । क्रि॒य॒ते॒ ।

व॒त्सस्यैक॒स्स्तनो॑ भा॒गी हि सोऽथैकँ॒ स्तन॑व्व्ँर॒तमुपै॒त्यथ॒ द्वावथ॒ त्रीनथ॑ च॒तुर॑ ए॒तद्वै [25]
क्षु॒रप॑वि॒ नाम॑ व्र॒तय्ँयेन॒ प्र जा॒तान्भ्रातृ॑व्यान्नु॒दते॒ प्रति॑ जनि॒ष्यमा॑णा॒नथो॒ कनी॑यसै॒व भूय॒ उपै॑ति च॒तुरोऽग्रे॒ स्तना॑न्व्र॒तमुपै॒त्यथ॒ त्रीनथ॒ द्वावथैक॑मे॒तद्वै सु॑जघ॒नन्नाम॑ व्र॒तन्त॑प॒स्यँ॑ सुव॒र्ग्य॑मथो॒ प्रैव जा॑यते प्र॒जया॑ प॒शुभि॑र्…

व॒त्सस्यैक॒स् स्तनो॑ भा॒गी हि सोऽथैकँ॒ स्तनव्ँ॑ व्र॒तमुपै॒त्य् , अथ॒ द्वाव् अथ॒ त्रीन् अथ॑ च॒तुर॑ ,
ए॒तद् वै क्षु॒रप॑वि॒ नाम॑ व्र॒तय्ँ [25],
येन॒ प्र जा॒तान् भ्रातृ॑व्यान्नु॒दते॒ प्रति॑ जनि॒ष्यमा॑णा॒न् , अथो॒ कनी॑यसै॒व भूय॒ उपै॑ति ।

च॒तुरोऽग्रे॒ स्तना॑न् व्र॒तमुपै॒त्य् अथ॒ त्रीनथ॒ द्वावथैक॑म् ,
ए॒तद् वै सु॑जघ॒नन्नाम॑ व्र॒तन् त॑प॒स्यँ॑ सुव॒र्ग्य॑मथो॒ प्रैव जा॑यते प्र॒जया॑ प॒शुभिः॑ ।

व॒त्सस्यैक॒स् स्तनो॑ भा॒गी हि सोऽथैकँ॒ स्तनव्ँ॑ व्र॒तमुपै॒त्य् , अथ॒ द्वाव् अथ॒ त्रीन् अथ॑ च॒तुर॑ ,
ए॒तद् वै क्षु॒रप॑वि॒ नाम॑ व्र॒तय्ँ [25],
येन॒ प्र जा॒तान् भ्रातृ॑व्यान्नु॒दते॒ प्रति॑ जनि॒ष्यमा॑णा॒न् , अथो॒ कनी॑यसै॒व भूय॒ उपै॑ति ।

च॒तुरोऽग्रे॒ स्तना॑न् व्र॒तमुपै॒त्य् अथ॒ त्रीनथ॒ द्वावथैक॑म् ,
ए॒तद् वै सु॑जघ॒नन्नाम॑ व्र॒तन् त॑प॒स्यँ॑ सुव॒र्ग्य॑मथो॒ प्रैव जा॑यते प्र॒जया॑ प॒शुभिः॑ ।

व॒त्सस्य॑ । एकः॑ । स्तनः॑ । भा॒गी । हि । सः । अथ॑ । एक॑म् । स्तन॑म् । व्र॒तम् । उपेति॑ । ए॒ति॒ । अथ॑ । द्वौ । अथ॑ । त्रीन् । अथ॑ । च॒तुरः॑ ।

ए॒तत् । वै । [25] क्षु॒रप॒वीति॑ क्षु॒र-प॒वि॒ । नाम॑ । व्र॒तम् । येन॑ । प्रेति॑ । जा॒तान् । भ्रातृ॑व्यान् । नु॒दते॑ । प्रतीति॑ । ज॒नि॒ष्यमा॑णान् । अथो॒ इति॑ । कनी॑यसा । ए॒व । भूयः॑ । उपेति॑ । ए॒ति॒ ।

च॒तुरः॑ । अग्रे॑ । स्तना॑न् । व्र॒तम् । उपेति॑ । ए॒ति॒ । अथ॑ । त्रीन् । अथ॑ । द्वौ । अथ॑ । एक॑म् । ए॒तत् । वै । सु॒ज॒घ॒नमिति॑ सु-ज॒घ॒नम् । नाम॑ । व्र॒तम् । त॒प॒स्य॑म् । सु॒व॒र्ग्य॑मिति॑ सुवः-ग्य॑म् । अथो॒ इति॑ । प्रेति॑ । ए॒व । जा॒य॒ते॒ । प्र॒जयेति॑ प्र-जया॑ । प॒शुभि॒रिति॑ प॒शु-भिः॒ ।

3इदानीं तु तयोर्व्रतयोः स्वरूपं संज्ञां च प्रदर्शयितुमाह- वत्सस्येत्यादि ॥ वत्सस्य एकस्तनस्स्वभूतः कुतः भागी हि सः सोपि भागी, न केवलं गोस्वामी यजमान एव । तस्मादेकं स्तनं तस्मै दत्वा अथान्यतरेष्वितरेष्वेव एकस्तनं व्रतमुपैति । अथ द्वावित्यादि । पूर्ववत् ‘चतुरश्शसि’ इत्यन्तोदात्तत्वम् । एतद्वा इत्यादि । क्षुरवत्पुनातीति क्षुरपविः, ‘अच हः’ इतीप्रत्ययः, उपमानपर्वूपदप्रकृतिस्वरत्वम् । संज्ञा चेयं, क्षुरग्रहणेन चैहिकफलहेतुत्वमस्य प्रतिपाद्यते । यथोक्तं - ‘यः कामयेतास्मिन्मे लोहऽर्धुकं स्यात्’ इति । तदेवाह - येन प्रजातानित्यादि । अन्य अहुः - पविशब्देन मुखमुच्यते । क्षुरस्य पविरिव पविर्यस्येति ‘सप्तम्युपमानपर्वूपदस्य’ इति बहुव्रीहिः । क्षुरधारा नामैतद्व्रतं अकार्त्स्न्येन सद्यश्शातकमिति । तदेवाह - येनेति । येन जातान् भ्रातृव्यान् प्रणुदते प्रतिनिवर्तयति तदिदं क्षुरपविनाम व्रतमिति । यद्वा - येन कारणेन जातान् प्रणुदते जनिष्यमाणांश्च प्रणुदते तेनेदं क्षुरपवीत्याचक्षते इति । अथो अपिच कनीयसा भूय उपैति अल्पतरेण बहुतरं प्राप्नोति, लोके ह्यल्पीयसा महीयः प्राप्नोति बीजेनेव पादपम् । ‘युवाल्पयोः कनन्यतरस्यां’ इति कनादेशः । एवमिदमपीति । सुजघनं नामैतत् व्रतं तपस्यं सुवर्ग्यं च तपस्स्वर्गयोर्निमित्तम् । ‘गोद्व्यचः’ इति यत् । यद्वा - तपसे स्वर्गाय च हितम् । गवादित्वाद्यत् । सुजघनमिति संज्ञानिर्वचनं तु - शोभनोस्य जघनश्चरमो भागः महाफलत्वादिति । ‘नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । अथो अपिच प्रजया पशुभिश्च प्रजायते अनेन यजमानः, सुजघनत्वेन प्रजननहेतुत्वात् ॥

यवा॒गू रा॑ज॒न्य॑स्य व्र॒तङ्क्रू॒रेव॒ वै य॑वा॒गूᳵ क्रू॒र इ॑व [26]
रा॒ज॒न्यो॑ वज्र॑स्य रू॒पँ समृ॑द्ध्या

यवा॒गू रा॑ज॒न्य॑स्य व्र॒तङ् क्रू॒रेव॒ वै य॑वा॒गूᳵ क्रू॒र इ॑व रा॒ज॒न्यो॑ वज्र॑स्य रू॒पँ ,
समृ॑द्ध्यै। [26]

यवा॒गू रा॑ज॒न्य॑स्य व्र॒तङ् क्रू॒रेव॒ वै य॑वा॒गूᳵ क्रू॒र इ॑व रा॒ज॒न्यो॑ वज्र॑स्य रू॒पँ ,
समृ॑द्ध्यै। [26]

य॒वा॒गूः । रा॒ज॒न्य॑स्य । व्र॒तम् । क्रू॒रा । इ॒व॒ । वै । य॒वा॒गूः । क्रू॒रः । इ॒व॒ । [26] रा॒ज॒न्यः॑ । वज्र॑स्य । रू॒पम् । समृ॑द्ध्या॒ इति॒ सम्-ऋ॒द्ध्यै॒ ।

4यवागूरिति ॥ राजन्यस्य । ‘राजश्वशुराद्यत्’ राज्ञोपत्ये जातिग्रहणमिति । क्रूरेवेति । भोक्तुः पीडाकरत्वात् । राजन्योपि क्रूरः पीडारुचित्वात् । वज्रस्येदं रूपं यत्क्रूरत्वं नाम, तस्मात्समृद्ध्यै भवति स्वयं क्रूरस्य क्रूरेण योगः । ‘तादौ च’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥

आ॒मिक्षा॒ वैश्य॑स्य पाकय॒ज्ञस्य॑ रू॒पम्पुष्ट्यै॒

आ॒मिक्षा॒ वैश्य॑स्य पाकय॒ज्ञस्य॑ रू॒पम् पुष्ट्यै॑ ।

आ॒मिक्षा॒ वैश्य॑स्य पाकय॒ज्ञस्य॑ रू॒पम् पुष्ट्यै॑ ।

आ॒मिक्षा॑ । वैश्य॑स्य । पा॒क॒य॒ज्ञस्येति॑ पाक-य॒ज्ञस्य॑ । रू॒पम् । पुष्ट्यै॑ ।

5आमिक्षेति ॥ यत्संवर्तते साऽऽमिक्षेति । विशोपत्यं वैश्यः, गर्गादित्याद्यञ् । पाकयज्ञस्येदं रूपं, तस्य तथाविधद्रव्यसाध्यत्वात् । पक्वेन अन्नादिना यज्ञः पाकयज्ञः, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । तस्मात्पुष्ट्यै भवति ॥

पयो॑ ब्राह्म॒णस्य॒ तेजो॒ वै ब्रा॑ह्म॒णस्तेज॒ᳶ पय॒स्तेज॑सै॒व तेज॒ᳶ पय॑ आ॒त्मन्ध॒त्तेऽथो॒ पय॑सा॒ वै गर्भा॑ वर्धन्ते॒ गर्भ॑ इव॒ खलु॒ वा ए॒ष यद्दी॑क्षि॒तो यद॑स्य॒ पयो॑ व्र॒तम्भव॑त्या॒त्मान॑मे॒व तद्व॑र्धयति॒

पयो॑ ब्राह्म॒णस्य॒ तेजो॒ वै ब्रा॑ह्म॒णस् , तेज॒ᳶ पय॒स् , तेज॑सै॒व तेज॒ᳶ पय॑ आ॒त्मन् ध॑त्ते ।
अथो॒ पय॑सा॒ वै गर्भा॑ वर्धन्ते । गर्भ॑ इव॒ खलु॒ वा ए॒ष यद् दी॑क्षि॒तो यद॑स्य॒ पयो॑ व्र॒तम् भव॑त्या॒त्मान॑मे॒व तद्व॑र्धयति ।

पयो॑ ब्राह्म॒णस्य॒ तेजो॒ वै ब्रा॑ह्म॒णस् , तेज॒ᳶ पय॒स् , तेज॑सै॒व तेज॒ᳶ पय॑ आ॒त्मन् ध॑त्ते ।
अथो॒ पय॑सा॒ वै गर्भा॑ वर्धन्ते । गर्भ॑ इव॒ खलु॒ वा ए॒ष यद् दी॑क्षि॒तो यद॑स्य॒ पयो॑ व्र॒तम् भव॑त्या॒त्मान॑मे॒व तद्व॑र्धयति ।

पयः॑ । ब्रा॒ह्म॒णस्य॑ । तेजः॑ । वै । ब्रा॒ह्म॒णः । तेजः॑ । पयः॑ । तेज॑सा । ए॒व । तेजः॑ । पयः॑ । आ॒त्मन् । ध॒त्ते॒ ।

अथो॒ इति॑ । पय॑सा । वै । गर्भाः॑ । व॒र्ध॒न्ते॒ । गर्भः॑ । इ॒व॒ । खलु॑ । वै । ए॒षः । यत् । दी॒क्षि॒तः । यत् । अ॒स्य॒ । पयः॑ । व्र॒तम् । भव॑ति । आ॒त्मान॑म् । ए॒व । तत् । व॒र्ध॒य॒ति॒ ।

6पयो ब्राह्मणस्येति ॥ तेजस्वी ब्राह्मणः, तेजः पयः, तस्मादात्मीयेन तेजसा सह तेजनं पय आत्मन् धत्ते । पूर्ववत् ङेर्लुक्, नलोपाभावश्च । अथो अपि च । पयसा वा इत्यादि । गतम् ॥

त्रिव्र॑तो॒ वै मनु॑रासी॒द्द्विव्र॑ता॒ असु॑रा॒ एक॑व्रताः [27]
दे॒वाᳶ प्रा॒तर्म॒ध्यन्दि॑ने सा॒यन्तन्मनो॑र्व्र॒तमा॑सीत्पाकय॒ज्ञस्य॑ रू॒पम्पुष्ट्यै॑ प्रा॒तश्च॑ सा॒यञ्चासु॑राणान्निर्म॒ध्यङ्क्षु॒धो रू॒पन्तत॒स्ते परा॑भवन्म॒ध्यन्दि॑ने मध्यरा॒त्रे दे॒वाना॒न्तत॒स्ते॑ऽभवन्त्सुव॒र्गल्ँ लो॒कमा॑य॒न्यद॑स्य म॒ध्यन्दि॑ने मध्यरा॒त्रे व्र॒तम्भव॑ति मध्य॒तो वा अन्ने॑न भुञ्जते मध्य॒त ए॒व तदूर्ज॑न्धत्ते॒ भ्रातृ॑व्याभिभूत्यै॒ भव॑त्या॒त्मना॑ [28]
परा॑ऽस्य॒ भ्रातृ॑व्यो भवति॒

त्रिव्र॑तो॒ वै मनु॑रासी॒द् द्विव्र॑ता॒ असु॑रा॒ एक॑व्रताः दे॒वाः ।[27]

प्रा॒तर्म॒ध्यन्दि॑ने सा॒यन् तन्मनो॑र् व्र॒तमा॑सीत् पाकय॒ज्ञस्य॑ रू॒पम् , पुष्ट्यै॑ ।
प्रा॒तश्च॑ सा॒यञ्चासु॑राणान् निर्म॒ध्यङ् क्षु॒धो रू॒पन् , तत॒स् ते परा॑भवन् ।
म॒ध्यन्दि॑ने मध्यरा॒त्रे दे॒वाना॒न् तत॒स् ते॑ ऽभवन्त् , सुव॒र्गल्ँ लो॒कमा॑य॒न् ।
यद॑स्य म॒ध्यन्दि॑ने मध्यरा॒त्रे व्र॒तम्भव॑ति , मध्य॒तो वा अन्ने॑न भुञ्जते , मध्य॒त ए॒व तदूर्ज॑न् धत्ते॒ , भ्रातृ॑व्याभिभूत्यै ।
भव॑त्या॒त्मना॑ ।[28] परा॑ऽस्य॒ भ्रातृ॑व्यो भवति ।

त्रिव्र॑तो॒ वै मनु॑रासी॒द् द्विव्र॑ता॒ असु॑रा॒ एक॑व्रताः दे॒वाः ।[27]

प्रा॒तर्म॒ध्यन्दि॑ने सा॒यन् तन्मनो॑र् व्र॒तमा॑सीत् पाकय॒ज्ञस्य॑ रू॒पम् , पुष्ट्यै॑ ।
प्रा॒तश्च॑ सा॒यञ्चासु॑राणान् निर्म॒ध्यङ् क्षु॒धो रू॒पन् , तत॒स् ते परा॑भवन् ।
म॒ध्यन्दि॑ने मध्यरा॒त्रे दे॒वाना॒न् तत॒स् ते॑ ऽभवन्त् , सुव॒र्गल्ँ लो॒कमा॑य॒न् ।
यद॑स्य म॒ध्यन्दि॑ने मध्यरा॒त्रे व्र॒तम्भव॑ति , मध्य॒तो वा अन्ने॑न भुञ्जते , मध्य॒त ए॒व तदूर्ज॑न् धत्ते॒ , भ्रातृ॑व्याभिभूत्यै ।
भव॑त्या॒त्मना॑ ।[28] परा॑ऽस्य॒ भ्रातृ॑व्यो भवति ।

त्रिव्र॑त॒ इति॒ त्रि-व्र॒तः॒ । वै । मनुः॑ । आ॒सी॒त् । द्विव्र॑ता॒ इति॒ द्वि-व्र॒ताः॒ । असु॑राः । एक॑व्रता॒ इत्येक॑-व्र॒ताः॒ । [27]
दे॒वाः ।
प्रा॒तः । म॒ध्यन्दि॑ने । सा॒यम् । तत् । मनोः॑ । व्र॒तम् । आ॒सी॒त् । पा॒क॒य॒ज्ञस्येति॑ पाक-य॒ज्ञस्य॑ । रू॒पम् । पुष्ट्यै॑ । प्रा॒तः । च॒ । सा॒यम् । च॒ । असु॑राणाम् । नि॒र्म॒ध्यमिति॑ निः-म॒ध्यम् । क्षु॒धः । रू॒पम् । ततः॑ । ते॒ । परेति॑ । अ॒भ॒व॒न् ।
म॒ध्यन्दि॑ने । म॒ध्य॒रा॒त्र इति॑ मध्य-रा॒त्रे । दे॒वाना॑म् । ततः॑ । ते । अ॒भ॒व॒न् । सु॒व॒र्गमिति॑ सुवः-गम् । लो॒कम् । आ॒य॒न् ।
यत् । अ॒स्य॒ । म॒ध्यन्दि॑ने । म॒ध्य॒रा॒त्र इति॑ मध्य-रा॒त्रे । व्र॒तम् । भव॑ति । म॒ध्य॒तः । वै । अन्ने॑न । भु॒ञ्ज॒ते॒ । म॒ध्य॒तः । ए॒व । तत् । ऊर्ज॑म् । ध॒त्ते॒ । भ्रातृ॑व्याभिभूत्या॒ इति॒ भ्रातृ॑व्य-अ॒भि॒भू॒त्यै॒ ।
भव॑ति । आ॒त्मना॑ । [28] परेति॑ । अ॒स्य॒ । भ्रातृ॑व्यः । भ॒व॒ति॒ ।

7त्रिव्रत इति ॥ त्रिषु लोकेषु व्रतं भोजनमस्येति त्रिव्रतः, द्वयोः द्विव्रतः, एकस्मिन् एकव्रतः । व्रतसमानाधिकरणा वा बहुव्रीहयः । तत्र मनोः कालत्रयमाह - प्रातरित्यादि । तन्मनोः प्रातर्मध्यन्दिने सायं च यस्मादासीत् तस्मात्त्रिव्रतो मनुरासीदिति । द्वितीयपक्षे व्रतस्य त्रैविध्याय कालभेदप्रदर्शनम् । मध्ये भवः कालो मध्यन्दिनं, प्रातरादिना साहचर्यादह्न इति गम्यते । ‘मध्यो मध्यन्दिनं चास्मात्’ । पाकयज्ञस्येदं रूपं, तस्य तेषु त्रिषु लोकेषु कालेषु विधानात् । तस्मात्ते पुष्ट्यै भवन्ति । प्रातश्च सायं चेति । प्रातस्सायं चासुराणां भोजनमासीत्, तस्माद्द्विव्रता इति । निर्मध्यं मध्यशून्यम् । निरुदकादिरुत्तरपदान्तोदात्तः । क्षुध एतद्रूपं, यत्र क्षुत्तीव्रा भवति तत्र भोजनस्य लुप्तत्वात् । ततस्ते असुराः पराभवम् नष्टाः । मध्यन्दिने इति । मध्यन्दिने व्रतं भोजनमेकं मध्यरात्रे चैषामेकमिति एकव्रताः । ततस्ते अभवन् भूतिमन्तस्स्वर्गं च गताः । यदस्येत्यादि । यद्यस्मादस्य मध्यन्दिने मध्यरात्रे व्रतं भवति तस्मान्मध्यतो मध्यमे वयसि अन्नेन सह मांसादि प्रभूतं भुञ्जते मध्यमे एव स्थाने ऊर्जमन्नं धत्ते स्थापयति । ‘आद्यादिभ्यस्तसिः’ । तस्माद्भ्रातृव्याभिभूत्यै भवति । दासीभारादिः । भवत्यात्मनेत्यादि । गतम् ॥

गर्भो॒ वा ए॒ष यद्दी॑क्षि॒तो योनि॑र्दीक्षितविमि॒तय्ँयद्दी॑क्षि॒तो दी॑क्षितविमि॒तात्प्र॒वसे॒द्यथा॒ योने॒र्गर्भ॒स्स्कन्द॑ति ता॒दृगे॒व तन्न प्र॑वस्त॒व्य॑मा॒त्मनो॑ गोपी॒थायै॒ष वै व्या॒घ्रᳵ कु॑लगो॒पो यद॒ग्निस्तस्मा॒द्यद्दी॑क्षि॒तᳶ प्र॒वसे॒त्स ए॑नमीश्व॒रो॑ऽनू॒त्थाय॒ हन्तो॒र्न प्र॑वस्त॒व्य॑मा॒त्मनो॒ गुप्त्यै॑

गर्भो॒ वा ए॒ष यद् दी॑क्षि॒तो योनि॑र् दीक्षितविमि॒तय्ँ यद् दी॑क्षि॒तो दी॑क्षितविमि॒तात् प्र॒वसे॒द् ,
यथा॒ योने॒र् गर्भ॒स् स्कन्द॑ति ता॒दृग् ए॒व तन् न प्र॑वस्त॒व्य॑म् , आ॒त्मनो॑ गोपी॒थाय॑ ।
ए॒ष वै व्या॒घ्रᳵ कु॑लगो॒पो यद् अ॒ग्निस् तस्मा॒द् यद् दी॑क्षि॒तᳶ प्र॒वसे॒त् ,
स ए॑नमीश्व॒रो॑ ऽनू॒त्थाय॒ हन्तो॒र् न प्र॑वस्त॒व्य॑म् आ॒त्मनो॒ गुप्त्यै॑ ।

गर्भो॒ वा ए॒ष यद् दी॑क्षि॒तो योनि॑र् दीक्षितविमि॒तय्ँ यद् दी॑क्षि॒तो दी॑क्षितविमि॒तात् प्र॒वसे॒द् ,
यथा॒ योने॒र् गर्भ॒स् स्कन्द॑ति ता॒दृग् ए॒व तन् न प्र॑वस्त॒व्य॑म् , आ॒त्मनो॑ गोपी॒थाय॑ ।
ए॒ष वै व्या॒घ्रᳵ कु॑लगो॒पो यद् अ॒ग्निस् तस्मा॒द् यद् दी॑क्षि॒तᳶ प्र॒वसे॒त् ,
स ए॑नमीश्व॒रो॑ ऽनू॒त्थाय॒ हन्तो॒र् न प्र॑वस्त॒व्य॑म् आ॒त्मनो॒ गुप्त्यै॑ ।

गर्भः॑ । वै । ए॒षः । यत् । दी॒क्षि॒तः । योनिः॑ । दी॒क्षि॒त॒वि॒मि॒तमिति॑ दीक्षित-वि॒मि॒तम् । यत् । दी॒क्षि॒तः । दी॒क्षि॒त॒वि॒मि॒तादिति॑ दीक्षित-वि॒मि॒तात् । प्र॒वसे॒दिति॑ प्र-वसे॑त् ।

यथा॑ । योनेः॑ । गर्भः॑ । स्कन्द॑ति । ता॒दृक् । ए॒व । तत् । न । प्र॒व॒स्त॒व्य॑मिति॑ प्र-व॒स्त॒व्य॑म् । आ॒त्मनः॑ । गो॒पी॒थाय॑ ।

ए॒षः । वै । व्या॒घ्रः । कु॒ल॒गो॒प इति॑ कुल-गो॒पः । यत् । अ॒ग्निः । तस्मा॑त् । यत् । दी॒क्षि॒तः । प्र॒वसे॒दिति॑ प्र-वसे॑त् ।

सः । ए॒न॒म् । ई॒श्व॒रः । अ॒नू॒त्थायेत्य॑नु-उ॒त्थाय॑ । हन्तोः॑ । न । प्र॒व॒स्त॒व्य॑मिति॑ प्र-व॒स्त॒व्य॑म् । आ॒त्मनः॑ । गुप्त्यै॑ ।

8गर्भ इत्यादि ॥ गर्भस्थानीयो दीक्षितः योनिस्थानीयं दीक्षितविमितम् । दीक्षितस्य विमितं यत्र यत्र दीक्षितो विमीयते विशेषेण प्रक्षिप्यते योनाविव गर्भः । डु मिञ् प्रक्षेपणे । शालायां च दीक्षितो विमीयते तस्मात्तत्स्थानाद्यदि प्रवसेत् योनेर्गर्भस्रावसमं तत्स्यात् तस्मान्न प्रवस्तव्यमात्मनो गोपीथाय अविनाशाय स्थापनार्थम् । एष वा इति । अग्निः व्याघ्रस्थानीयः कुलस्य च गोप्ता भवति । तस्मादप्रमत्तेनोपचरितव्यं, दुराराधत्वादुपकारित्वाच्च । तस्मादीदृशमेनमुत्सृज्य यदि प्रवसेत् एन मनूत्थाय स्वयमपि स्वस्थानादुच्चलितो भूत्वा हन्तोः हन्तुमीश्वरः प्रभुः । तस्मान्न प्रवस्तव्यमात्मनो गुप्त्यै स यथात्मानं गोपायेत् । ‘ईश्वरे तोसुन्कसुनौ’ इति तोसुन्प्रत्ययः ॥

दक्षिण॒तश्श॑य ए॒तद्वै यज॑मानस्या॒यत॑नँ॒ स्व ए॒वायत॑ने शये॒

द॒क्षि॒ण॒तश् श॑ये ।
ए॒तद् वै यज॑मानस्या॒यत॑नँ॒ , स्व ए॒वायत॑ने शये ।

द॒क्षि॒ण॒तश् श॑ये ।
ए॒तद् वै यज॑मानस्या॒यत॑नँ॒ , स्व ए॒वायत॑ने शये ।

द॒क्षि॒ण॒तः । श॒ये॒ ।
ए॒तत् । वै । यज॑मानस्य । आ॒यत॑न॒मित्या॑-यत॑नम् । स्वे । ए॒व । आ॒यत॑न॒ इत्या॑-यत॑ने । श॒ये॒ ।

9दक्षिणतश्शय इति विधिः ॥ आहवनीयस्य दक्षिणतश्शयीत यजमानः । ‘लोपस्त आत्मनेपदेषु’ इति तलोपः । एतत् यजमानस्यायतनं, तस्मात्स्व एवायतने शये शयनं कृतं भवति ॥

ऽग्निम॑भ्या॒वृत्य॑ शये दे॒वता॑ ए॒व य॒ज्ञम॑भ्या॒वृत्य॑ शये ॥ [29]

अग्निम॑भ्या॒वृत्य॑ शये । दे॒वता॑ ए॒व य॒ज्ञम् अ॑भ्या॒वृत्य॑ शये ॥ [29]

अग्निम॑भ्या॒वृत्य॑ शये । दे॒वता॑ ए॒व य॒ज्ञम् अ॑भ्या॒वृत्य॑ शये ॥ [29]

अ॒ग्निम् । अ॒भ्या॒वृत्येत्य॑भि-आ॒वृत्य॑ । श॒ये॒ । दे॒वताः॑ । ए॒व । य॒ज्ञम् । अ॒भ्या॒वृत्येत्य॑भि-आ॒वृत्य॑ । श॒ये॒ ॥ [29]

10अग्निमित्यादिविधिः ॥ अग्निमभ्यावृत्याभिमुख्येनावृत्य शयीत अग्न्यभिमुख इत्यर्थः । देवताश्च यज्ञं चाभ्यावृत्य शयनं कृतं भवति । न ते ष्टष्ठतः कृता भवन्ति ॥

इति षष्ठे द्वितीये पञ्चमोनुवाकः ॥