1अथ पशुरशनाम् आदत्ते - आ दद इति ॥

आ द॑दे ।

I grasp thee.

आ द॑दे ।

एति॑ । द॒दे॒ ।

1अथ पशुरशनाम् आदत्ते - आ दद इति ॥ गृह्नामीत्यर्थः । अस्य शेषभूतस्सावित्रो ‘देवस्य त्वा’ इत्यादिना व्याख्यात एव ॥

2तया अक्ष्णया पशुम् अभिनिदधाति - ऋतस्य त्वेति ॥

ऋ॒तस्य॑ त्वा देव-हवि॒ᳶ! पाशे॒नाऽऽर॑भे ।

Offering to the gods, I seize thee with the noose of sacred order.

ऋ॒तस्य॑ त्वा देवहवि॒ᳶ पाशे॒नाऽऽर॑भे ।

ऋ॒तस्य॑ । त्वा॒ । दे॒व॒ह॒वि॒रिति॑ देव-ह॒विः॒ । पाशे॑न । एति॑ । र॒भे॒ ।

2तया अक्ष्णया पशुम् अभिनिदधाति - ऋतस्य त्वेति ॥ हे देवहविः देवानां हविर्भूत पशो, ऋतस्य सत्यस्य यज्ञस्य वा पाशेन बन्धिकयानया रशनया त्वामालभे बध्नामि । यद्वा - ऋतस्य यज्ञस्यार्थाय त्वां पाशेन बध्नामि । ‘सत्यं वा ऋतम्’ इत्यादि ब्राह्मणम्, ‘अक्ष्णया परि हरति’ इत्यादि च ॥

3तेन यूपे पशुं नियुनक्ति - धर्षा मानुषानिति ॥

धर्षा॒ मानु॑षान् ।

Fear not men.

धर्षा॒ मानु॑षान् ।

धर्ष॑ । मानु॑षान् ।

3तेन यूपे पशुं नियुनक्ति - धर्षा मानुषानिति ॥ मनुष्येभ्य आगता उपद्रवा मानुषाः । अत्र ‘हलस्तद्धितस्य’ इति यलोपः, वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम् । उत्सादिर्वा द्रष्टव्यः । तान् धर्ष अभिभव यागसाधनत्वेन देवत्वप्राप्त्या मानुषोपद्रवरहितो भवेत्यर्थः । धृष प्रसहने, चौरादिक उदात्तेदाधृषीयः । प्रसहनमभिभवः । ‘द्व्यचोतस्तिङः’ इति संहितायां दीर्घत्वम् । यद्वा - मनुष्या एव मानुषाः । ‘मनोर्जातौ’ इत्यञ् । तान् धर्ष देवत्वप्राप्त्यैव ॥

4पशुं प्रोक्षति - अद्भ्यस्त्वेति ॥

अ॒द्भ्यस्त्वौष॑धीभ्य॒ᳶ प्रोक्षा॑मि ।

अ॒द्भ्यस् त्वा॑
ओष॑धीभ्य॒ᳶ प्रोक्षा॑मि ।

For the waters thee, for the plants thee, I sprinkle.

अ॒द्भ्यस्त्वा॑
ओष॑धीभ्य॒ᳶ प्रोक्षा॑मि ।

अ॒द्भ्य इत्य॑त्-भ्यः । त्वा॒ । ओष॑धीभ्य॒ इत्योष॑धि-भ्यः॒ । प्रेति॑ । उ॒क्षा॒मि॒ ।

4पशुं प्रोक्षति - अद्भ्यस्त्वेति ॥ तादर्थ्ये चतुर्थी, आप ओषधयश्च भूयासुरित्येवमथर्म् ।

हे पशो त्वां प्रोक्षामि प्रकर्षेण सिञ्चामि । पशोरपामोषधीनां कार्यत्वात्कार्यकारणयोश्चाभिन्नत्वात् कार्यभूतपशुप्रोक्षणेन तत्कारणानां सिद्धिरिति भावः । ’ अद्भ्यो ह्येष ओषधीभ्यस्सम्भवति यत्पशुः’ ` इति च ब्राह्मणम् । यद्वा - अद्भ्य ओषधीभ्यश्च जातं त्वां प्रोक्षामि; कारणेन हि कार्याणां शुद्धिः । पवित्रेणोत्पूतत्वादोषधिसम्बन्धोप्यस्ति । ‘ऊडिदम्’ इत्यादिना अद्भ्यः परस्या विभक्तेरुदात्तत्वम् । ओषधिशब्दस्य दासीभारादित्वार्त्पूवपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ओषशब्दो घञन्त आद्युदात्तः ॥

5पाययति - अपां पेरुरसीति ॥

अ॒पाम् पे॒रुर्+++(=पाता)+++ अ॑सि ।

Thou art a drinker of the waters.

अ॒पाम्पे॒रुर॑सि ।

अ॒पाम् । पे॒रुः । अ॒सि॒ ।

5पाययति - अपां पेरुरसीति ॥ हे पशो अपां पेरु पातासि त्वं, ततः इमाः पिबेति गम्यते । यद्वा - असीति पञ्चमो लकारः, अपां पाता भव । पूर्ववदद्भ्योविभक्तेरुदात्तत्वम् । पा पाने, ‘मापो रुरिच्च’ इति पिबतेरुप्रत्ययः इकारश्च, पेरुः । ‘एष ह्यपां पाता’ इत्यादि ब्राह्मणं । पानेन चान्तश्शुद्धिः क्रियते । ‘पाययत्यन्तरत एवैनम्मेध्यं करोति’ ` इति च ब्राह्मणम् ॥

6अधस्ताद् उपोक्षति - स्वात्तमिति द्विपदया गायत्र्या ॥

स्वा॒त्तञ् चि॒त् सद् ए॑वँ ह॒व्यम्
आपो॑ देेवी॒स् स्वद॑तैनम् ।

Ye divine waters, make it palatable, a very palatable offering for the gods.

स्वा॒त्तञ्चि॒त् सदे॑वँ ह॒व्यम् ..
आपो॑ देेवी॒स्स्वद॑तैनम् ।

स्वा॒त्तम् । चि॒त् । सदे॑व॒मिति॒ स-दे॒व॒म् । ह॒व्यम् । आपः॑ । दे॒वीः॒ । स्वद॑त । ए॒न॒म् ।

6अधस्तादुपोक्षति - स्वात्तमिति द्विपदया गायत्र्या ॥

स्वात्तम् आस्वाद्यमानं स्वादुभूतमित्यर्थः । स्वाद आस्वादने । ‘आदितश्च’ इति चकारस्यानुक्तसमुच्चयार्थत्वादाश्वस्तादिवदिडाभावः । चिद् इत्य् अप्य् अर्थे, एवार्थे वा; पूर्वम् एव स्वादुं सन्तम् एनं हव्यं पशुं स्वदत आस्वादयत स्वादुतमं कुरुत । ष्वद स्वर्द आस्वादने अनुदात्तेत्, तस्मात् ण्यन्ताल्लोटि ‘बहुलं सज्ञाछन्दसोः’ इति णेर्लुक् । ‘अणावकर्मकात्’ इति परस्मैपदम्, स्वदमानस्य पशोश्चित्तवत्त्वात् । ‘स्वदयत्येवैनम्’ ` इति च ब्राह्मणम् ।

हे आपो देवीः देव्यः । ‘वा छन्दसि’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । अत्र आप इति पादादित्वान्न निहन्यते, षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वं प्रवर्तते । ‘विभाषितं विशेषवचने बहुवचनम्’ इति तस्याविद्यमानत्वनिषेधाद्देवीरिति निहन्यते । ‘आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत्’ इति तयोर्द्वयोरप्यविद्यमानत्वेन पादादिभूतं स्वदतेति तिङन्तं न निहन्यते । एनादेशोनुदात्त एव ।

हव्यं पशुर्विशेष्यते - सदेवं देवसहितं देवाधिष्ठितम् । ‘तेन सहेति तुल्ययोगे’ इति बहुव्रीहिः, ‘वोपसर्जनस्य’ इति सभावः । सदेवत्वस्यानाशासनीयत्वात् तेन ‘प्रकृत्याशिष्यगोवत्सहल’ इति प्रकृतिभावाभावः । पुनश्च विशेष्यते - हव्यं हविर्भूतम् । जुहोतेः ‘अचो यत्’ इति यत्, उञ्छादिर्द्रष्टव्यः । यद्वा - हवमर्हतीति हव्यं । ‘छन्दसि च’ इति यत्प्रत्ययः ॥

7जुह्वा पशुं समनक्ति ललाटे ककुदि श्रोण्यां च – सन्ते प्राण इति पुरउष्णिहा त्रिपदया द्वादश-वस्व्-अष्टाक्षरया ॥ तत्र ललाटे समनक्ति - सन्ते प्राणो वायुना गच्छतामिति ।

सन्ते॑ प्रा॒णो वा॒युना॑ गच्छताँ॒ सय्ँयज॑त्रै॒रङ्गा॑नि॒ सय्ँ य॒ज्ञप॑तिरा॒शिषा॑

द्वादश १२, वसु ८, अष्ट ८ अक्षराणि इति भाष्ये । अत्र न्यूनाक्षराणि सन्ति।

सन् ते॑ प्रा॒णो वा॒युना॑ गच्छताँ।

Let thy breath be united with the wind,

सन्ते॑ प्रा॒णो वा॒युना॑ गच्छताम् ।

समिति॑ । ते॒ । प्रा॒ण इति॑ प्र-अ॒नः । वा॒युना॑ । ग॒च्छ॒ता॒म् ।

7जुह्वा पशुं समनक्ति ललाटे ककुदि श्रोण्यां च – सन्ते प्राण इति पुरउष्णिहा त्रिपदया द्वादशवस्वष्टाक्षरया ॥ तत्र ललाटे समनक्ति - सन्ते प्राणो वायुना गच्छतामिति ।

हे पशो त्वदीयः प्राणो वायुः वायुना वरिष्ठेन भूतात्मना सह सङ्गच्छतामेकीभवतु । ‘समोगमृच्छि’ इत्यात्मनेपदम् । ‘वायुदेवत्यो वै’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

8ककुदि समनक्ति - सं यजत्रैरिति ॥

सय्ँ यज॑त्रै॒र् अङ्गा॑नि +++(गच्छताम्)+++ ।

thy limbs with the sacrificial,

सय्ँयज॑त्रै॒रङ्गा॑नि +++(गच्छताम्)+++ ।

समिति॑ । यज॑त्रैः । अङ्गा॑नि ।

8ककुदि समनक्ति - सं यजत्रैरिति ॥ त्वदीयान्यङ्गानि हृदयादीनि यजत्रैर्यागैस्सङ्गच्छन्तां यागसाधनानि भवन्तु । यद्वा - यागसाधनैस्सङ्गच्छन्तां यागसाधनमध्ये वर्तन्ताम् । गच्छन्तामिति लौकिको वाक्यशेषः, अनुषङ्गस्याभावात् । ‘अमिनक्षियजिवधिपतिभ्योऽत्रन्’ इति यजेरत्रन्प्रत्ययः । ‘विश्वरूपो वै त्वाष्ट्र उपारिष्टात् पशुमभ्यवमीत्’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

9दक्षिणस्यां श्रोण्यां समनक्ति - सं यज्ञपतिरिति

सय्ँ य॒ज्ञप॑तिर् आ॒शिषा॑ +++(गच्छताम्)+++ ।

the lord of the sacrifice with his prayer.

सय्ँ य॒ज्ञप॑तिरा॒शिषा॑ +++(गच्छताम्)+++ ।

समिति॑ । य॒ज्ञप॑ति॒रिति॑ य॒ज्ञ-प॒तिः॒ । आ॒शिषेत्या॑-शिषा॑ ।

9दक्षिणस्यां श्रोण्यां समनक्ति - सं यज्ञपतिरिति ॥ यज्ञपतिर्यजमान आशिषा प्रार्थनापदेन सङ्गच्छताम् । लौकिक एव वाक्यशेषः, लोकिकेन बहुवचनेन वैदिकस्य व्यवहितत्वात् । ‘पत्यावैश्वर्य’ इति यज्ञपतिशब्दे पूर्वपदस्य प्रकृतिस्वरत्वम् । आङ्पूर्वाच्छासेः क्विपि इत्वे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

10स्वधितिं स्वरुं च जुह्वाम् अङ्क्त्वा ताभ्यां पशुं समनक्ति - घृतेनेति ॥

घृ॒तेना॒क्तौ प॒शुन् त्रा॑येथाः ।

Anointed with ghee, do ye guard the beast.

घृ॒तेना॒क्तौ प॒शुन्त्रा॑येथाः ।

घृ॒तेन॑ । अ॒क्तौ । प॒शुम् । त्रा॒ये॒था॒म् ।

10स्वधितिं स्वरुं च जुह्वाम् अङ्क्त्वा ताभ्यां पशुं समनक्ति - घृतेनेति ॥ हे स्वरो स्वधिते घृतेन प्रयाजशेषेणानेन अक्तौ सन्तौ पशुं त्रायेथाम् समञ्जनेन रक्षतम् । ‘वज्रो वै स्वधितिर्वज्रो यूपशकलः’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

11पशुम् उदञ्चन् नीयमानम् अनुमन्त्रयते - रेवतीर् यज्ञपतिम् इति यजुर्-आदिकया, उरो अन्तरिक्षेति पञ्चपदया रुद्रेशवसुमुनिस्वराक्षरया ॥

रेव॑तीर्य॒ज्ञप॑तिम्प्रिय॒धाऽऽवि॑श॒तोरो॑ अन्तरिक्ष स॒जूर्दे॒वेन॑ [14]वाते॑ना॒ऽस्य ह॒विष॒स्त्मना॑ यज॒ सम॑स्य त॒नुवा॑ भव॒ वर्षी॑यो॒ वर्षी॑यसि य॒ज्ञे य॒ज्ञप॑तिन्धाः

रे-व॑तीर् य॒ज्ञ-प॑तिम् प्रिय॒-धा ऽऽवि॑शत ।

Ye wealthy ones, do ye kindly resort to the lord of the sacrifice.

रेव॑तीर्य॒ज्ञप॑तिम्प्रिय॒धाऽऽवि॑शत ।

रेव॑तीः । य॒ज्ञप॑ति॒मिति॑ य॒ज्ञ-प॒ति॒म् । प्रि॒य॒धेति॑ प्रिय-धा । एति॑ । वि॒श॒त॒ ।

11पशुम् उदञ्चन् नीयमानम् अनुमन्त्रयते - रेवतीर् यज्ञपतिम् इति यजुरादिकया, उरो अन्तरिक्षेति पञ्चपदया रुद्रेशवसुमुनिस्वराक्षरया ॥

क्षीरादिरयिमन्तः पशवो रेवतिशब्देनोच्यन्ते । ‘पशवो वै रेवतीः’ ` इति च ब्राह्मणम् । ‘रयेर्मतौ बहुलम्’ इति सम्प्रसारणम्, ‘संज्ञायाम्’ इति मतुपो वत्वम्, ‘वा छन्दसि’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम्, आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । अवयवेषु समुदायशब्दस्तद्धर्मश्चोपचर्यते ।
हे रेवतीः रयिमन्तः पश्ववयवाः, यज्ञपतिं यजमानं, प्रियधा प्रियं धारयन्त्य आविशत यजमानस्य यागसिद्ध्यर्थं अवदानात्मना प्रीतिपूर्वकं तिष्ठत । प्रियं दधातीति दधातेः ‘आतेनुपसर्गे कः’ इति कः, टाप्, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्, ‘सुपां सुलुक्’ इति जसो लुक् । यद्वा - प्रियधा प्रियस्य धारणेन आविशत प्रियं धारयित्वैव यजमाने तिष्ठत । प्रियस्य धानं प्रियधा । तृतीयैकवचने आतो लोपे उदात्तनिवृत्तिस्वरत्वम् ।
यद्वा - व्यत्ययेन असङ्ख्याया अपि विधार्थे धाप्रत्ययः । प्रियप्रकारेणेत्यर्थः । यज्ञदेवता वा यज्ञपतिस्तां प्रीतिर्पूवकं भक्ष्यत्वेन सयुग्भावेन वा आविशत ।
यद्वा - सर्वे पशव उच्यन्ते - वयमस्माकमेको हन्तुं नीयत इति उद्वेगं मा कार्ष्ट । यजमानस्योपभोगाय प्रीतिपूर्वकं तस्मिन्वर्तध्वम् ।

वर्षी॑यो॒ वर्षी॑यसि य॒ज्ञे य॒ज्ञप॑तिन्धाः ।

extending more broadly,
make the sacrifice of the lord of the sacrifice most successful.

वर्षी॑यो॒ वर्षी॑यसि य॒ज्ञे य॒ज्ञप॑तिन्धाः ।

वर्षी॑यः । वर्षी॑यसि । य॒ज्ञे । य॒ज्ञप॑ति॒मिति॑ य॒ज्ञ-प॒ति॒म् । धाः॒ ।

अपि च - हे वर्षीयः प्रवृद्धतरश्रोत्रादीन्द्रियसमुदाय वर्षीयसि प्रवृद्धतरे यज्ञे यज्ञपतिं यजमानं धाः धारय अविघ्नेन स्थापय । हविष्यमस्य अनुभावय शीघ्रं यज्ञं निर्वर्तय । यद्वा - यज्ञफले स्थापय यागसाधनद्वारेण यनमानं यज्ञफलभाजं कुरु ।
अथवा - अस्य हविषो यजेति पूर्वं हविषः प्रार्थना कृता, अधुना तदेव हविरुच्यते - हे हविः अस्य पशोस्तन्वा सम्भव पौष्कल्येन सम्पद्यस्व । पुनरपि तदेवामन्त्र्यते - हे वर्षीयो हविः वर्षीयसि यज्ञे यागसाधनद्वारेण यज्ञपतिमविघ्नेन स्थापय । धा इति दधाटेर्लेटि, ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक्, ‘इतश्च लोपः परस्मैपदेषु’ इतीकारलोपः । तनुवेति ‘तन्वादीनां छन्दसि बहुलम्’ इत्युवङादेशः । यज्ञपतिशब्द उक्तस्वरः ॥

12 पशुनिहननस्थाने निहन्यमानाय बर्हिर् उपास्यति - पृथिव्या इति ॥

पृ॒थि॒व्यास् स॒म्पृचᳶ॑ पाहि ।

पृ॒थि॒व्यास्स॒म्पृचᳶ॑ पाहि ।

12 पशुनिहननस्थाने निहन्यमानाय बर्हिरुपास्यति - पृथिव्या इति ॥ प्रस्तरनिधाने व्याख्यातम् । अत्रैवं वा - पृथिवीसम्पर्कदोषात्पशुं रक्षेति । ‘पृथिव्यास्सम्पृचः पाहीति बर्हिरुपास्यत्यस्कन्दायास्कन्नँहि तद्यद्बर्हिषि स्कन्दति’ ` इति च ब्राह्मणम् । यद्वा - पृथिवीसाम्पर्कादन्यान्पशून्रक्षेति ॥

13पत्नीम् आदित्यम् उदीक्षयति - नमस्त आतानेति ॥

नम॑स् त आतान ।

Homage to thee, O extended one.

नम॑स्त आतान ।

नमः॑ । ते॒ । आ॒ता॒नेत्या॑-ता॒न॒ ।

13पत्नीम् आदित्यम् उदीक्षयति - नमस्त आतानेति ॥ हे आतान आदिव्य तुभ्यं नम इदमस्तु । आतन्वन्ति विस्तारयान्ति विश्वं जगदित्यातानाः आदित्यरश्मयः । ‘आदित्यस्य वै रश्मय आतानास्तेभ्य एव नमस्करोति’ `इति ब्राह्मणम् । ‘पश्चाल्लोका वा एषा प्राच्युदानयिते यत्पत्नी’ इति च । तनोतेराङ्पूर्वात्पचाद्यच् । यद्वा - आतन्यन्ते विस्तार्यन्ते भास्करेणेत्यातानाः रश्मयः । कर्मणि घञ्, थाथादिस्वरेणोत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । अत्र तु तद्वानादित्य एवातान इत्युच्यते ॥

14प्राचीम् उदानयन् वाचयति - अनर्वा प्रेहीति ॥

अ॒न॒र्वा प्रेहि॑
घृ॒तस्य॑ कु॒ल्याम् अनु॑
स॒ह प्र॒जया॑
स॒ह रा॒यस्पोषे॑ण ।

Come forward, irresistible,
along the stream of ghee,
with offspring,
with increase of wealth.

अ॒न॒र्वा प्रेहि॑
घृ॒तस्य॑ कु॒ल्यामनु॑
स॒ह प्र॒जया॑ स॒ह रा॒यस्पोषे॑ण ।

अ॒न॒र्वा । प्रेति॑ । इ॒हि॒ ।
घृ॒तस्य॑ । कु॒ल्याम् । अन्विति॑ ।
स॒ह । प्र॒जयेति॑ प्र-जया॑ । स॒ह । रा॒यः । पोषे॑ण ।

14प्राचीम् उदानयन् वाचयति - अनर्वा प्रेहीति ॥ कुत्सितमरणं गमनमर्वा; ‘भ्रातृव्यो वा अर्वा’ ` इति च ब्राह्मणम् । ‘अवद्यावमाधमार्वरेफाः कुत्सिते’ इत्यर्तेः कनिन् प्रययोर्वादेशश्च निपात्यते तद्रहित अनर्वा । बहुव्रीहौ ‘नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । यस्मात्त्वमनर्वा अनवद्या सदा भर्तुर्वशंगता तस्मात्प्रेहि प्राचीं गच्छ, प्राच्यां हि स्वर्गो लोकः । प्रशब्देन प्राक्त्वं द्योत्यते, यथा ‘प्रेयमगात्’ इति ।

अधुना परमसुखस्वरूपस्वर्गप्राप्तिहेतुत्वं गमनस्याह - घृतस्य कुल्यामन्विति । घृतकुल्योपलक्षितस्वर्गाख्यस्थानविशेषो घृतकुल्याशब्देनोच्यते, तामनुगच्छ तत्र गच्छेत्यर्थः । अनोर्लक्षणे कर्मप्रवचनीयत्वम् ।

किमेकाकिनी सती? । नेत्याह - सह प्रजया सह रायस्पोषेण गच्छ । यद्वा - किं केवलं घृतकुल्योपलक्षितं स्थानमेव प्राप्यते? नेत्याह – सह प्रजया सह रायस्पोषेण प्रजां धनपोषं च प्राप्नुहीति । प्रजाशब्दः कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेणान्तोदात्तः ॥ ‘ऊडिदम्’ इति रैशब्दात्परस्या विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥

15अपोवेक्षमाणां पत्नीं वाचयति - आपो देवीरिति चतुष्पदयानुष्टुभा विद्युन्मालया ॥

अत्र विद्युन्माला इति व्याख्याने- मो मो गो गो इति तल्लक्षणम् । अत्र तल्लक्षणं न स्पष्टम् ।श्रद्धा युवम् इत्यत्र यू इति दीर्धेण भवितव्यमिति भाति । द्वितीयार्धे लक्षणं कथम् ?-विचारणीयोयं भागः

15अपोवेक्षमाणां पत्नीं वाचयति - आपो देवीरिति चतुष्पदयानुष्टुभा विद्युन्मालया ॥ हे आपो देवीः देव्यः । ‘वा छन्दसि’ इति ‘पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । शुद्धायुवः शुद्धा आपः शुद्धान् देशकालादीनिच्छन्ति आत्मनः परेषां वा । ‘छन्दसि परेच्छायामपि’ इति क्यच्, ‘नच्छन्दस्यपुत्रस्य’ इतीत्वप्रतिषेधे ‘अकृत्सार्वधातुकयोः’ इति दीर्घः, ‘क्याच्छन्दसि’ इत्युप्रत्ययः, ‘जसादिषु वा वचनं प्राङ्णौ चङ्युपधाया’ इति ‘जसि च’ इति गुणो न क्रियते ।
अथवा - अब्जातेश्शुद्धायुरिति संज्ञा, व्युत्पत्तिमात्रं तु क्रियते । तत्र ‘अप्राणिजातेश्चारज्ज्वादीनाम्’ इत्यूङ्प्रत्ययः, ‘तन्वादीनां छन्दसि’ इत्युवङ्, ‘विभाषितं विशेषवचने बहुवचनम्’ इति आप इत्यस्यामन्त्रितस्याविद्यमानत्त्वनिषेधात्परमामन्त्रितद्वयं निहन्यते । शुद्धास्स्वयमपि सर्वदा शुद्धाः यूयं देवान् पशोर्वागादीनीन्द्रियाणि ऊढ्वं प्रापयध्वं स्वकारणस्थानं प्रापयत ।
यद्वा - इमं पशुं देवान् ऊढ्वं वाघयत प्रापयत, यथा देवा भूजन्ते तथा कुरुत । वहतिस्स्वरितेत्, तस्माण्ण्यन्ताल्लेटि ‘बहुलं संज्ञाछन्दसोः’ इति णिलुक्, ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक्, ङित्यपि बहुलवचनात् वच्यादिना सम्प्रसारणम्, ढत्वादि, ‘ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः’ इति दीर्घत्वम् ।
यद्वा - ऊहतेरनुदात्तेतः प्राप्तिकर्मणो लोटि पूर्ववच्छपो लुक् । यद्वा - देवान्प्राति ऊढ्वं यथेमं पशुं देवा भुञ्जते तथा ऊढ्वं यतध्वमिति यावत् । अत्र देवानित्यत्र नकारस्य संहितायां ‘आतोऽटि नित्यं’ इति रुत्वम्, ‘अत्रानुनासिकः पूर्वस्य तु वा’ इत्यनुनासिकः, ‘अनुनासिकात्परोनुस्वारः’ । वयमपि युष्माभिः परिविष्टास्सर्वतोनुप्रविष्टाः अत एव शुद्धाः युष्मदवेक्षणादियोग्याः वः युष्माकं परिवेष्टारः सर्वतः परिवेष्टारो भूयास्म अवेक्षणादिना । ‘गतिरनन्तरः’ इति परिशब्दे पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । परिवेष्टृशब्दे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥