उपरवान् खनति पूर्वयोर् दक्षिणम् एवाग्रे - रक्षोहण इति ॥

र॒क्षो॒-हणो॑ +++(अभिचार-हेतुक–निखात–)+++वल-ग॒–हनो॑ वैष्ण॒वान् ख॑नामि ।

I dig those which slay the Raksas, which slay the spell, which are of Visnu.

र॒क्षो॒हणो॑ वलग॒हनो॑ वैष्ण॒वान्ख॑नामि ।

र॒क्षो॒हण॒ इति॑ रक्षः-हनः॑ । व॒ल॒ग॒हन॒ इति॑ वलग-हनः॑ । वै॒ष्ण॒वान् । ख॒ना॒मि॒ । 2B ।

उपरवान् खनति पूर्वयोर् दक्षिणम् एवाग्रे - रक्षोहण इति ॥ हन्तेः ‘बहुलं छन्दसि’ इति क्विप्, ‘एकाजुत्तरपदे णः’ इति णत्वम् । ‘सर्वे विधयस्छन्दसि विकल्प्यन्ते’ इत्युपधालोपो न क्रियते । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ।

वलो नामासुरमुख्यः, तद्-गामिनस् तद्भृत्या वलगाः ।
यद्वा - वृणोतीति वलो मेघः । कपिलकादित्वाल् लत्वम् । स इव छादयन्तो ये गच्छन्ति ते वलगाः असुरविशेषाः ।
यद्वा - जीर्ण-कट-पटादि-खण्ड-सम्भृताः अस्थि-नख-रोम पाद-पांसु-प्रभृतयः प्राणिनां मारणार्थं ये भूमौ निखन्यन्ते ते वलगाः । ते हि प्राणिनां बाधकतया वल-गामिनो वलवल् लक्ष्या भवन्ति ।
‘अन्यत्रापि दृश्यते’ इति गमेर्डः ।
तेषां हन्तारो वलगहनः । इर्दृशान्विष्णुदेवत्यानुपरवान् खनामि । ‘वैष्णवा हि देवतयोपरवाः’ इति ब्राह्मणम् ।

देवानां नासिकादिप्रास्थानीया उपरवाः । ‘शिरो वा एतद्यज्ञस्य यद्धविर्धानं प्राणा उपरवाः’ इति ब्राह्मणम् । ते च खन्यमाना रक्षांसि वलगांश्च निघ्नन्तीति । ‘असुरा वै निर्यन्तः इति ब्राह्मणम् ॥

2पांसूनुद्वपति - इदमहमिति ॥

इदम॒हन्तव्ँव॑ल॒गमुद्व॑पामि॒ यन्न॑स्समा॒नो यमस॑मानो निच॒खाने॒दमे॑न॒मध॑रङ्करोमि॒ यो न॑स्समा॒नो योऽस॑मानोऽराती॒यति॑ गाय॒त्रेण॒ छन्द॒सा

गाय॒त्रेण॒ छन्द॑सा ।

The spell is overcome by the Gayatri metre.

गाय॒त्रेण॒ छन्द॑सा ।

गा॒य॒त्रेण॑ । छन्द॑सा ।

गायत्रेण छन्दसा उद्वपामि । गायत्र्येव गायत्रम् । ‘छन्दसः प्रत्ययविधाने नपुंसके स्वार्थ उपसङ्ख्यानम्’ इत्यण्प्रत्ययः ।

एवं दक्षिणपूर्वमारभ्य सर्वेभ्य उद्वपति । त्रैष्टुभेन जागतेनानुष्टुभेनेति विशेषोन्यत्र ॥

अव॑-बाढो+++(=बद्धो)+++ वल॒गः ।

अव॑बाढो वल॒गः ।

अव॑बाढ॒ इत्यव॑-बा॒ढः॒ । व॒ल॒ग इति॑ वल-गः ।

3यजमानस्याधस्तात्पदपांसूनुद्वपति - अवबाढ इति ॥ यजमानस्य पादयोर् अधस्तात् बाढो बद्धो वलगो ऽस्तु । बाहृ प्रयत्ने, ‘क्षुब्धस्वान्त’ इत्यत्र निपातितः, ‘गतिरनन्तरः’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

4उपरवान् क्रमेणावमृशतो ऽध्वर्युयजमानौ । ते चाधस्तात् सतृण्णाः । ‘तस्मात्सतृण्णा अन्तरतः प्राणाः इति ब्राह्मणम् । बहिरसतृण्णाः । ‘न सम्भिनत्ति तस्मादसभिन्नाः प्राणाः’ इति ब्राह्मणम् । पूर्वयोर्दक्षिणमेवाध्वर्युरवमृशत्युत्तरं यजमानः ।

+++(अध्वर्यो!)+++ किम् अत्र॑?

What is here?

किमत्र॑ ।

किम् । अत्र॑ ।

4उपरवान् क्रमेणावमृशतो ऽध्वर्युयजमानौ । ते चाधस्तात् सतृण्णाः । ‘तस्मात्सतृण्णा अन्तरतः प्राणाः इति ब्राह्मणम् । बहिरसतृण्णाः । ‘न सम्भिनत्ति तस्मादसभिन्नाः प्राणाः’ इति ब्राह्मणम् । पूर्वयोर्दक्षिणमेवाध्वर्युरवमृशत्युत्तरं यजमानः ।
अथ यजमानः पृच्छति - अध्वर्यो किमत्रेति ॥

+++(भो यजमान!)+++ भ॒द्रम्।

Good.

भ॒द्रम्।

भ॒द्रम् ।

5इतर आह - भद्रमिति ॥ भद्रं भजनीयं कल्याणम् । भदि कल्याणे, रन्प्रत्ययः, उपधालोपश्च ॥

+++(अध्वर्यो!)+++ तन् नौ॑ स॒ह ।

Let it be ours.

तन्नौ॑ स॒ह ।

तत् । नौ॒ । स॒ह ।

6यजमान आह - तन्नौ सहेति ॥ तद्भद्रमावयोस्सहैवास्तु । अथाध्वर्युः पृच्छति - यजमान किमत्रेति । भद्रमित्यादि यथायथम् । एवं सर्वत्र ॥

7-10उपरवान् अभिमृशति सर्वान् एवानुर्पूवं - विराडिति ॥

वि॒राड॑सि सपत्न॒हा स॒म्राड॑सि भ्रातृव्य॒हा स्व॒राड॑स्यभिमाति॒हा वि॑श्वा॒राड॑सि॒ विश्वा॑सान्ना॒ष्ट्राणाँ॑ ह॒न्ता [3]

वि॒राड् अ॑सि सपत्न॒हा ।

Thou art Viraj, slaying our rivals;

वि॒राड॑सि सपत्न॒हा ।

वि॒राडिति॑ वि-राट् । अ॒सि॒ । स॒प॒त्न॒हेति॑ सपत्न-हा ।

7-10उपरवान् अभिमृशति सर्वान् एवानुर्पूवं - विराडिति ॥ विविधं राजतीति विराट् । ‘सत्सूद्विष’ इति क्विप्, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सपत्राश्शत्रवस्तेषां हन्ता । ‘बहुलं छन्दसि’ इति क्विप्। यस्मात्त्वं विविधं दीप्यसे तस्मात्सपत्नहा ।

स॒म्राड् अ॑सि भ्रातृव्य॒हा ।

thou art Samraj, slaying our foes;

स॒म्राड॑सि भ्रातृव्य॒हा ।

स॒म्राडिति॑ सम्-राट् । अ॒सि॒ । भ्रा॒तृ॒व्य॒हेति॑ भ्रातृव्य-हा ।

सङ्गतं दीप्यत इति सम्राट् । ‘मो राजि समः क्वौ’ इति मस्य मः । यस्मादेवं तस्मात्त्वं भ्रातृव्यहा । भ्रातृव्यास्सपत्नाः । ‘व्यन् सपत्ने’ इति व्यन्प्रत्ययः । तेषां हन्ता बाह्याभ्यन्तरभेदेन नित्यानित्यभेदेन वा शत्रूणां पृथगभिधानम् ।

स्व॒राड् अ॑स्य् अभिमाति॒हा।

thou art Svaraj, slaying the enemy;

स्व॒राड॑स्यभिमाति॒हा।

स्व॒राडिति॑ स्व-राट् । अ॒सि॒ । अ॒भि॒मा॒ति॒हेत्य॑भिमाति-हा ।

स्वायत्तं दीप्यस इति स्वराट् । यस्मादेवं तस्मात्त्वं अभिमातिहा । अभिमातिः पाप्मा । मन्यतेः क्तिनि नित्यमप्यनुनासिकलोपं बाधित्वा व्यत्ययेन ‘अनुनासिकस्य क्विझलोः’ इति दीर्घत्वम् । ततः ‘अनुदात्तोपदेश’ इत्यादिनानुनासिकलोपः । तया हन्ता । महाबलेन हि पाप्मा निहन्तुं शक्यते ।

वि॒श्वा॒राड् अ॑सि॒ विश्वा॑सान् ना॒ष्ट्राणाँ॑ ह॒न्ता ।

thou art Viśvaraj, slayer of all destructive things [1].

वि॒श्वा॒राड॑सि॒ विश्वा॑सान्ना॒ष्ट्राणाँ॑ ह॒न्ता ।

वि॒श्वा॒राडिति॑ विश्व-राट् । अ॒सि॒ । विश्वा॑साम् । ना॒ष्ट्राणा॑म् । ह॒न्ता । [3]

विश्वेषु लोकेषु राजतीति विश्वाराट् । ‘विश्वस्य वसुराटोः’ इति दीर्घः ।
यस्मादेवं तस्माद् विश्वासां नाष्ट्राणां नाशयितॄणां दैवादि-प्रवृत्तीनां हन्ता नाशयिता त्वमसि । नशेर्ण्यन्तात् ‘दादिभ्यश्छन्दसि’ इति त्रन्प्रत्ययः ‘तितुत्रतथ’ इतीट्प्रतिषेधः, णिलोपे उदात्तनिवृत्तिस्वरेण त्रन उदात्तत्वम्, ‘व्रश्च’ इत्यादिना षत्वम् ॥

11उपरवान्प्रोक्षति - रक्षोहण इति ॥

र॒क्षो॒-हणो॑ वलग॒-हन॒ᳶ प्रोक्षा॑मि वैष्ण॒वान्।

I sprinkle those which slay the Raksas, which slay the spell, and which are of Visnu.

र॒क्षो॒हणो॑ वलग॒हन॒ᳶ प्रोक्षा॑मि वैष्ण॒वान्।

क्षो॒हण॒ इति॑ रक्षः-हनः॑ । व॒ल॒ग॒हन॒ इति॑ वलग-हनः॑ । प्रेति॑ । उ॒क्षा॒मि॒ । वै॒ष्ण॒वान् ।

11उपरवान्प्रोक्षति - रक्षोहण इति ॥ युष्मान् प्रोक्षामीति सम्बन्धः ॥

र॒क्षो॒हणो॑ वलग॒-हनोऽव॑ नयामि वैष्ण॒वान्।

I pour down those which slay the Raksas, which slay the spell, and which are of Visnu.

र॒क्षो॒हणो॑ वलग॒हनोऽव॑ नयामि वैष्ण॒वान्।

र॒क्षो॒हण॒ इति॑ रक्षः-हनः॑ । व॒ल॒ग॒हन॒ इति॑ वलग-हनः॑ । अवेति॑ । न॒या॒मि॒ । वै॒ष्ण॒वान् ।

12उपरवेष्व् अपोवनयति - रक्षोहण इति ॥ एवंविधान् युष्मान्, अधस्तादपोवनयामि प्रापयामि आद्भिस्संयोजयामि । अवनयतिस्वभावादद्भिरेव गम्यते । नयतेश्च द्विकर्मकत्वाद्युष्मानपोवनयामीति भवति, युष्मास्वपोवनयामीति यावत्; यथा - ‘अजां नयति ग्रामम्’ इति । ‘तस्मादार्द्रा अन्तरतः प्राणाः’ `इति ब्राह्मणम् ॥

13तेषु यवान्प्रस्कन्दयति - यवोसीति ॥

यवो॑ऽसि य॒वया॒स्मद्द्वेषो॑ य॒वयारा॑तीः

13तेषु यवान्प्रस्कन्दयति - यवोसीति ॥ व्याख्यातम् । ‘प्राणेष्वेवोर्जं दधाति’ `इति ब्राह्मणम् ॥

14उपरवान् बर्हिषा ऽवस्तृणाति - रक्षोहण इति ॥

रक्षो॒हणो॑ वलग॒हनोऽव॑ स्तृणामि वैष्ण॒वान्र॑क्षो॒हणो॑ वलग॒हनो॒ऽभि जु॑होमि वैष्ण॒वान्र॑क्षो॒हणौ॑ वलग॒हना॒वुप॑ दधामि वैष्ण॒वी र॑क्षो॒हणौ॑ वलग॒हनौ॒ पर्यू॑हामि वैष्ण॒वी र॑क्षो॒हणौ॑ वलग॒हनौ॒ परि॑ स्तृणामि वैष्ण॒वी र॑क्षो॒हणौ॑ वलग॒हनौ॑ वैष्ण॒वी बृ॒हन्न॑सि बृ॒हद्ग्रा॑वा बृह॒तीमिन्द्रा॑य॒ वाचव्ँ॑वद ॥ [4]

र॒क्षो॒हणो॑ वलग॒हनोऽव॑ स्तृणामि वैष्ण॒वान् ।

I bestrew those which slay the Raksas, which slay the spell, and which are of Visnu.

र॒क्षो॒हणो॑ वलग॒हनोऽव॑ स्तृणामि वैष्ण॒वान् ।

र॒क्षो॒हण॒ इति॑ रक्षः-हनः॑ । व॒ल॒ग॒हन॒ इति॑ वलग-हनः॑ । अवेति॑ । स्तृ॒णा॒मि॒ । वै॒ष्ण॒वान् ।

14उपरवान् बर्हिषा ऽवस्तृणाति - रक्षोहण इति ॥ युष्मानवस्तृणामीत्यधस्ताच्छादयामीत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् । ‘तस्माल्लोमशा अन्तरतः प्राणाः’ `इति ब्राह्मणम् ॥

15हिरण्यम् अन्तर्धाय स्रुवाहुत्या उपरवान् अभिजुहोति - रक्षोहण इति ॥

र॒क्षो॒-हणो॑ वलग॒हनो॒ऽभि जु॑होमि वैष्ण॒वान् ।

I pour the libation over those which slay the Raksas, which slay the spell, and which are of Visnu. </details>