अथ द्वितीयः प्रपाठकः
अतः परमग्निष्टोममन्त्राः, येषामाध्वरिका इत्याख्या । एषां च सोमः काण्डऋषिः ‘कृणुष्व पाजः’ इत्यतः प्राक्, अध्वरग्रहदाक्षिणानां सोमार्षेयत्वात् ॥

सोमः काण्डऋषिः। दीक्षिष्यमाणस्य यजमानस्य दक्षिणं गोदानम् उनत्ति।।

आप॑ उन्दन्तु+++(=क्लेदयन्तु)+++ जी॒वसे॑ ।
दी॒र्घा॒यु॒त्वाय॒ वर्च॑से ॥

May I the waters wet (thee) for life, For length of days, for glory.

आप॑ उन्दन्तु जी॒वसे॑ दीर्घायु॒त्वाय॒ वर्च॑से

आप॑ उन्दन्तु जी॒वसे॑ ।
दी॒र्घा॒यु॒त्वाय॒ वर्च॑से ॥

आपः॑ । उ॒न्द॒न्तु॒ । जी॒वसे॑ । दी॒र्घा॒यु॒त्वायेति॑ दीर्घायु-त्वाय॑ । वर्च॑से ।

1तत्र दीक्षिष्यमाणस्य यजमानस्य दक्षिणं गोदानमुनत्ति आप इति द्विपदया गायत्र्या ॥ आपः उन्दन्तु क्लेदयन्तु आर्द्रीकुर्वन्तु । उन्दी क्लेदने, रौधादिकः, ‘श्नसोरल्लोपः’, ‘श्नान्नलोपः’ । जीवसे जीवयितुं इमं यजमानम् । जीवेर्ण्यन्तात् ‘तुमर्थे सेसेन्’ इत्यादिना असेप्रत्ययः, णिलोपः । किं दिवसमात्रं जीवयितुम् ? नेत्याह - दीर्घायुत्वाय । बहुव्रीहेर्भावप्रत्ययः । दीर्घमायुरस्य यथा स्यादित्येवमर्थम् । । ‘इणश्छन्दसि’ इत्युण्प्रत्ययः । किञ्च - वर्चसे तेजसे ॥

2ऊर्ध्वाग्रं बर्हिरनुच्छ्रयति - ओषध इति ॥

तस्मिन् बर्हिषि स्वधितिं तिर्यञ्चं निदधाति।

प्रवपति।

दे॒व॒श्रूर्+++(=देवनापितः)+++ ए॒तानि॒ प्र व॑पे।
+++(‘केशश्मश्रु वपते’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥)+++

Obedient to the gods I shear these.

दे॒व॒श्रूरे॒तानि॒ प्र व॑पे।

दे॒व॒श्रूरिति॑ देव-श्रूः । ए॒तानि॑ । प्रेति॑ । व॒पे॒ ।

4प्रवपति - देवश्रूरिति ॥ देवश्रूर्नाम देवनापितः, देवेषु श्रूयते तत्र प्रसिद्धिं गच्छतीति कृत्वा । शृणोतेः ‘अन्येभ्योपि दृश्यन्ते’ इति कर्मणि विच्, दृशिग्रहणस्य विध्यन्तरोपसङ्ग्रहार्थत्वाद्दीर्घत्वम्, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । देवश्रूरेव भूत्वा अहमेतानि श्मश्नुप्रभृतीनि प्रवपे प्रकृष्टं वपे छिनद्मि । वपतिस्स्वरितेत् । ‘केशश्मश्रु वपते’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

उप्तदेशं यजमानोभिमृशति।

स्व॒स्त्य् उत्त॑राण्य् +++(कर्माणि)+++ अशी॒य+++(=व्याप्नुयाम्)+++।+++(र४)+++

With success may I reach further days.

स्व॒स्त्युत्त॑राण्यशी॒य।

स्व॒स्ति । उत्त॑रा॒णीत्युत्-त॒रा॒णि॒ । अ॒शी॒य॒ ।

5उप्तदेशं यजमानोभिमृशति - स्वस्तीति ॥ स्वस्ति अविघ्नेनोत्तराणि कर्माणि अशीय व्याप्नुयाम् । अश्नोतेर्लिङि ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । सीयुडादि ॥

6यजमानमभिषिञ्चति - आपो अस्मानिति द्विपदया विराजा ॥

सम्प्रधाव्य रजः प्लावयति।।

विश्व॑म् अ॒स्मत् प्र व॑हन्तु रि॒प्रम्+++(=पापम्)+++ ।+++(र५)+++

Let them bear from us all pollution.

विश्व॑म॒स्मत्प्र व॑हन्तु रि॒प्रम् ।

7सम्प्रधाव्य रजः प्लावयति - विश्वमिति विराजैकपदया ॥अस्मत् अस्मभ्यं अस्मदीयेभ्यो यजमानेभ्यः विश्वं रिप्रं पापं इमा आपः प्रवहन्तु देशान्तरं प्रापयन्तु नाशयन्त्विति यावत् ॥

एति यजमानः।

उद् +++(अद्भ्य)+++ आ॑भ्य॒श् शुचि॒र् आ पू॒त ए॑मि ।+++(र५)+++

Forth from these waters do I come bright, in purity.

उदा॑भ्य॒श्शुचि॒रा पू॒त ए॑मि ।

8एति यजमानः - उदाभ्य इति विराजैकपदया ॥ शुचिः स्नानेन बाह्यतश्शुद्धः । पूतः आचमनेनान्तश्शुद्धः । ‘अपोश्नात्यन्तरत एव मेध्यो भवति’ इति ब्राह्मणम् । एवंभूतस्सन्नहं आभ्योद्भ्य उत्तीर्य एमि गच्छामि । आभ्य इति ‘इदमोन्वादेशेऽशनुदात्तस्तृतीयादौ’ इत्येकादेशोनुदात्तः ॥

वासः परिधत्ते।

सोम॑स्य त॒नूर् अ॑सि ।
+++(‘सौम्यं वै क्षौमं देवतया’ इति च ब्राह्मणम् । )+++
त॒नुव॑म् मे पाहि।+++(र४)+++

Thou art the body of Soma, guard my body.

－ सोम॑स्य त॒नूर॑सि त॒नुव॑म्मे पाहि

सोम॑स्य त॒नूर॑सि ।
त॒नुव॑म्मे पाहि।

सोम॑स्य । त॒नूः । अ॒सि॒ ।
त॒नुव॑म् । मे॒ । पा॒हि॒ ।

9वासः परिधत्ते - सोमस्येति ॥ सोमस्य तनूः शरीरमसि शरीरमिव प्रियतममसि तद्देवत्यत्वाद्वाससः । ‘सौम्यं वै क्षौमं देवतया’ इति च ब्राह्मणम् ।
ईदृशं त्वं मे मम तनुवं शरीरं पाहि पालय । ‘कृषिचमितमि’ इत्यादिना तनोतेरुप्रत्ययः, ‘तन्वादीनां छन्दसि बहुलम्’ इत्युवङादेशः । ‘अग्नेस्तूषाधानम्’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

नवनीतेन मुखमभ्यङ्क्ते।

म॒ही॒नाम् +++(गवाम्)+++ पयो॑ऽसि ।
व॒र्चो॒धा अ॑सि ।
वर्चो॒ मयि॑ धेहि।+++(र४)+++

Thou art the milk of the great ones,
thou art the giver of splendour;
splendour [1] place in me.

－ मही॒नाम्पयो॑ऽसि वर्चो॒धा अ॑सि॒ वर्चः॑ [1]मयि॑ धेहि

म॒ही॒नाम्पयो॑ऽसि ।
व॒र्चो॒धा अ॑सि ।
वर्चो॒ मयि॑ धेहि।

म॒ही॒नाम् । पयः॑ । अ॒सि॒ ।
व॒र्चो॒धा इति॑ वर्चः-धाः । अ॒सि॒ ।
वर्चः॑ । [1] मयि॑ । धे॒हि॒ ।

10 नवनीतेन मुखमभ्यङ्क्ते - महीनामिति ॥ महीनां गवाम् । ‘नामन्यतरस्याम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । पयोसि । पयोजातत्वात्पय इत्युच्यते । तत्कार्यत्वात् ताच्छब्द्यम् । किञ्च - वर्चसो दीप्तेः धाः धारकं चासि । लिङ्गव्यत्ययेन पुल्लिङ्गत्वम्, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘ईदृशं त्वं मयि वर्चो धेहि । ‘घृतं देवानाम्मस्तु पितृणाम्’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

अञ्जनेनाङ्क्ते।

वृ॒त्रस्य॑ क॒नीनि॑का+++(=अक्षिस्थकृष्ण-मण्डलम्)+++ ऽसि ।
च॒क्षु॒ष्पा अ॑सि ।
चक्षु॑र् मे पाहि ।+++(र५)+++

Thou art the pupil of Vrtra’s eye,
thou art the guardian of the eye,
guard my eye.

वृ॒त्रस्य॑ क॒नीनि॑काऽसि चक्षु॒ष्पा अ॑सि॒ चक्षु॑र्मे पाहि

वृ॒त्रस्य॑ क॒नीनि॑काऽसि ।
च॒क्षु॒ष्पा अ॑सि ।
चक्षु॑र्मे पाहि ।

वृ॒त्रस्य॑ । क॒नीनि॑का । अ॒सि॒ ।
च॒क्षु॒ष्पा इति॑ चक्षुः-पाः । अ॒सि॒ ।
चक्षुः॑ । मे॒ । पा॒हि॒ ।

11अञ्जनेनाङ्क्ते - वृत्रस्येति ॥ वृत्रस्य असुरस्य कनीनिका अक्षिस्थकृष्णमण्डलमसि । ‘इन्द्रो वृत्रमहन् तस्य कनीनिका परापतत्’ इत्यादि ब्राह्मणम् ।
किञ्च - चक्षुष्पाः चक्षुषः पालयितृ त्वमसि । पातेर्विचि पूर्ववल्लिङ्गव्यत्ययस्स्वरश्च, ‘नित्यं समासेनुत्तरपदस्थस्य’ इति विसर्जनीयस्य सत्वम्, ‘आदेशप्रत्यययोः’ इति षत्वम् । ईदृशस्त्वं मम चक्षुः पाहि पालनं कुरु दोषरहितं कुरु ॥

12-14दर्भपुञ्जीलैर्यजमानं पवयति - चित्पतिरित्यादिभिः त्रिपदाभिर्गायत्रीभिः ॥

15’यजमानं वाचयति, स च ब्रूते - तस्य त इति ॥

तस्य॑ ते पवित्र-पते प॒वित्रे॑ण॒ +++(रश्मिलक्षणेन)+++ यस्मै॒ +++(प्रयोजनाय)+++ कम्+++(=आत्मानम्)+++ पु॒ने, +++(कर्म)+++ तच् छ॑केयम् ।+++(र४)+++

O lord of the purifier, with thy purifier for whatsoever I purify myself, that may I have strength to accomplish.

तस्य॑ ते पवित्रपते प॒वित्रे॑ण॒ यस्मै॒ कम्पु॒ने तच्छ॑केयम् ।

तस्य॑ । ते॒ । प॒वि॒त्र॒प॒त॒ इति॑ पवित्र-प॒ते॒ । प॒वित्रे॑ण । यस्मै॑ । कम् । पु॒ने । तत् । श॒के॒य॒म् ।

हे पवित्रपते, अच्छिद्रपवित्रात्मका आदित्यस्य रश्मय इत्युक्ताः, तेषां पते तस्य जगत्पालयितृत्वगुणविशिष्टस्य पवित्रेण रश्मिलक्षणेन यस्मै प्रयोजनाय कमात्मानमहं पुने शोधयामि । श्नाप्रत्ययस्योदात्तत्वे शेषस्य चानुदात्तत्वे ‘श्नाभ्यस्तयोरातः’ इत्याकारलोपे उदात्तनिवृत्तिस्वरेणोत्तमैकवचनस्योदात्तत्वम् । यद्वा - ‘सतिशिष्टस्वरो बलीयानन्यत्र विकरणेभ्यः’ इति श्नास्वरं बाधित्वा लसार्वधातुकस्वर एव प्रवर्तते । तदहं त्वत्प्रसादाच्छकेयं निर्वर्तयितुं शक्तो भवेयम् । शकेराशिषि लिङि ‘लिङ्याशिष्यङ्’ इत्यण् । ‘छन्दस्युभयथा’ इति सार्वधातुकत्वात्सलोपः ॥

शालां यजमानम् आनयति।

शालां यजमानं प्रवेशयति।

इन्द्रा॑ग्नी॒ द्यावा॑पृथिवी॒ आप॑ ओषधीः +++(अनुमन्यध्वम्!)+++।+++(र४)+++

Indra and Agni, heaven and earth, waters, plants.

इन्द्रा॑ग्नी॒ द्यावा॑पृथिवी॒ आप॑ ओषधीः ।

इन्द्रा॑ग्नी॒ इतीन्द्र॑-अ॒ग्नी॒ । द्यावा॑पृथिवी॒ इति॒ द्यावा॑-पृ॒थि॒वी॒ । आपः॑ । ओ॒ष॒धीः॒ ।

17 शालां यजमानं प्रवेशयति - इन्द्राग्नी इति ॥ हे इन्द्राग्नी । षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । हे द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ । ‘दिवो द्यावा’ इति द्यावादेशः, ‘वा छन्दसि’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम्, पूर्वस्याविद्यमानत्वादिदमप्याद्युदात्तमेव । हे आपः । पूर्ववत्स्वरः, द्वयोरप्यविद्यमानत्वात् । हे ओषधीरोषध्यः । ‘कृदिकारादक्तिनः’ इति ङीष्, पूर्वसवर्णदीर्घत्वं पूर्ववत् । ओषधिशब्देनोषधिकारणभूता आप उच्यन्ते । तेन सामानाधिकरण्यात् ‘विभाषितं विशेषवचने बहुलवचनम्’ इति पूर्वस्य विद्यमानत्वात् ओषधीरित्यामन्त्रितं निहन्यते । अयं यजमानश्शालां प्रविशति एनमनुजानीतेति भावः । ‘बहिः पवयित्वान्तः प्रपादयति’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

आहवनीयम् अन्वीक्षयति।

त्वन् दी॒क्षाणा॒म् अधि॑पतिर् असि ।+++(र४)+++

Thou art the lord of consecrations

त्वन्दी॒क्षाणा॒मधि॑पतिरसी॒ह मा॒ सन्त॑म्पाहि ॥ [2]

त्वन्दी॒क्षाणा॒मधि॑पतिरसि ।

त्वम् । दी॒क्षाणा॑म् । अधि॑पति॒रित्यधि॑-प॒तिः॒ । अ॒सि॒ ।

18आहवनीयमन्वीक्षयति - त्वमिति ॥ हे आहवनीय त्वं दीक्षाणामधिपतिः स्वाम्यसि । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अतो मामपि दीक्षितं कुर्विति भावः ॥

यजमान आत्मानमीक्षते।

इ॒ह मा॒ सन्त॑म् पाहि ॥

इ॒ह । मा॒ । सन्त॑म् । पा॒हि॒ ॥ [2]

Guard me that am here.

इ॒ह मा॒ सन्त॑म्पाहि ॥

19यजमान आत्मानमीक्षते - इहेति ॥ इह एतस्यां दीक्षायां सन्तं वर्तमानं मा मां पाहि ॥