यो वै स॑प्तद॒शम् प्र॒जाप॑तिय्ँ य॒ज्ञम् अ॒न्वाय॑त्तव्ँ॒ वेद॒,
प्रति॑ य॒ज्ञेन॑ तिष्ठति॒,
न य॒ज्ञाद् भ्रँ॑शते ।

He who knows the seventeenfold Prajapati as connected with the sacrifice
rests secure through the sacrifice,
and falls not away from the sacrifice.

यो वै स॑प्तद॒शम्प्र॒जाप॑तिय्ँ य॒ज्ञम॒न्वाय॑त्तव्ँ॒ वेद॒,
प्रति॑ य॒ज्ञेन॑ तिष्ठति,
न य॒ज्ञाद्भ्रँ॑शते ।

यः । वै । स॒प्त॒द॒शमिति॑ सप्त-द॒शम् । प्र॒जाप॑ति॒मिति॑ प्र॒जा-प॒ति॒म् । य॒ज्ञम् । अ॒न्वाय॑त्त॒मित्य॑नु-आय॑त्तम् । वेद॑ ।
प्रतीति॑ । य॒ज्ञेन॑ । ति॒ष्ठ॒ति॒ ।

न । य॒ज्ञात् । भ्रँ॒श॒ते॒ ।

1यो वा इत्यादि ॥ सप्तदशाक्षर-समूहात्मा प्रजापतिः सप्तदशः । समूहे छान्दसो डः । परिमाणो वा ‘तस्य पूरणे’ इति डट् । अवयवधर्मेण समुदायो व्यपदिश्यते, सप्तदशसु प्रथमादीनामपि सप्तदशत्वात् । यज्ञमन्वायत् , तमनुप्रविष्टम् ॥

आ श्रा॑व॒येति॒ चतु॑रक्षर॒मस्तु॒ श्रौष॒डिति॒ चतु॑रक्षरय्ँ॒यजेति॒ द्व्य॑क्षरय्ँ॒ये यजा॑मह॒ इति॒ पञ्चा॑क्षरन्द्व्यक्ष॒रो व॑षट्का॒र ए॒ष वै स॑प्तद॒शᳶ प्र॒जाप॑तिर्य॒ज्ञम॒न्वाय॑त्तो॒ य ए॒वव्ँ वेद॒ प्रति॑ य॒ज्ञेन॑ तिष्ठति॒ न य॒ज्ञाद्भ्रँ॑शते॒

आ श्रा॑व॒येति॒ चतु॑र्-अक्षरम् +++(अध्वर्योः)+++।
अस्तु॒ श्रौष॒ड् इति॒ चतु॑र्-अक्षरम् +++(अग्नीधः)+++।
यजेति॒ द्व्य्-अ॑क्षरम् +++(अध्वर्योः)+++।
ये यजा॑मह॒ इति॒ पञ्चा॑क्षरं +++(होतुः)+++,
द्व्य्-अक्ष॒रो व॑षट्-का॒रः +++(अध्वर्योः)+++।

‘Do thou proclaim’ has four syllables;
‘Be it proclaimed’ has four syllables;
‘Utter’ has two syllables;
‘We that do utter’ has five syllables;
the Vasat has two syllables;

आ श्रा॑व॒येति॒ चतु॑रक्षरम् ।
अस्तु॒ श्रौष॒डिति॒ चतु॑रक्षरम् ।
यजेति॒ द्व्य॑क्षरम् ।
ये यजा॑मह॒ इति॒ पञ्चा॑क्षरं,
द्व्यक्ष॒रो व॑षट्का॒रः ।

एति॑ । श्रा॒व॒य॒ । इति॑ । चतु॑रक्षर॒मिति॒ चतुः॑-अ॒क्ष॒र॒म् ।
अस्तु॑ । श्रौष॑ट् । इति॑ । चतु॑रक्षर॒मिति॒ चतुः॑-अ॒क्ष॒र॒म् ।
यज॑ । इति॑ । द्व्य॑क्षर॒मिति॒ द्वि-अ॒क्ष॒र॒म् ।
ये । यजा॑महे । इति॑ । पञ्चा॑क्षर॒मिति॒ पञ्च॑-अ॒क्ष॒र॒म् ।
द्व्य॒क्ष॒र इति॑ द्वि-अ॒क्ष॒रः । व॒ष॒ट्का॒र इति॑ वषट्-का॒रः ।

2आ श्रावयेत्यादि ॥ “तुभ्यम् इदं दीयत” इति देवताविशेषम् आभिमुख्येन “आ श्रावयेति” चतुरक्षरम् अध्वर्योः ।

अस्तु श्रौषट् एवमेतत्कर्तव्यमिति चतुरक्षरम् अग्नीधः ।

“यज इमां देवतां” यष्टुं याज्यां ब्रूहीति द्व्यक्षरं अध्वर्योर् एव ।

ये यजामहे य एव वयंस्मः त एव यजामहे कस्त्वां यष्टुमर्हतीति यागसङ्कल्पाय पञ्चाक्षरं होतुः ।

वषट्क्रियते हविर्दीयतेनेनेति वषट्कारो वौषट्शब्दो द्व्यक्षरो होतुरेव ।

ए॒ष वै स॑प्तद॒शᳶ प्र॒जाप॑तिर् य॒ज्ञम् अ॒न्वाय॑त्तः ।
य ए॒वव्ँ वेद॒, प्रति॑ य॒ज्ञेन॑ तिष्ठति॒
न य॒ज्ञाद् भ्रँ॑शते ।

this is the seventeenfold Prajapati as connected with the sacrifice;
he who knows thus rests secure through the sacrifice and does not fall away from the sacrifice.

ए॒ष वै स॑प्तद॒शᳶ प्र॒जाप॑तिर्य॒ज्ञम॒न्वाय॑त्तः ।
य ए॒वव्ँ वेद॒ प्रति॑ य॒ज्ञेन॑ तिष्ठति
न य॒ज्ञाद्भ्रँ॑शते ।

ए॒षः । वै । स॒प्त॒द॒श इति॑ सप्त-द॒शः । प्र॒जाप॑ति॒रिति॑ प्र॒जा-प॒तिः॒ । य॒ज्ञम् । अ॒न्वाय॑त्त॒ इत्य॑नु-आय॑त्तः ।

यः । ए॒वम् । वेद॑ ।
प्रतीति॑ । य॒ज्ञेन॑ । ति॒ष्ठ॒ति॒ ।
न । य॒ज्ञात् । भ्रँ॒श॒ते॒ ।

एष वा इत्यादि । गतम् ॥

यो वै य॒ज्ञस्य॒ प्राय॑णम्प्रति॒ष्ठाम् [39]उ॒दय॑नव्ँ॒वेद॒ प्रति॑ष्ठिते॒नारि॑ष्टेन य॒ज्ञेन॑ सँ॒स्थाङ्ग॑च्छ॒त्या श्रा॑व॒यास्तु॒ श्रौष॒ड्यज॒ ये यजा॑महे वषट्का॒र ए॒तद्वै य॒ज्ञस्य॒ प्राय॑णमे॒षा प्र॑ति॒ष्ठैतदु॒दय॑नय्ँ॒य ए॒वव्ँ वेद॒ प्रति॑ष्ठिते॒नारि॑ष्टेन य॒ज्ञेन॑ सँ॒स्थाङ्ग॑च्छति

यो वै य॒ज्ञस्य॒ प्राय॑णम्+++(=आदि)+++ प्रति॒ष्ठाम् उ॒दय॑नव्ँ॒+++(=अन्त्यम्)+++ वेद॒, प्रति॑ष्ठिते॒नारि॑ष्टेन य॒ज्ञेन॑ सँ॒स्थाङ् ग॑च्छति ।

He who knows the beginning, the support, the end of the sacrifice [1]
reaches the end with a secure and uninjured sacrifice.

यो वै य॒ज्ञस्य॒ प्राय॑णम् प्रति॒ष्ठाम् उ॒दय॑नव्ँ॒ वेद॒,
प्रति॑ष्ठिते॒नारि॑ष्टेन य॒ज्ञेन॑ सँ॒स्थाङ्ग॑च्छति ।

यः । वै । य॒ज्ञस्य॑ । प्राय॑ण॒मिति॑ प्र-अय॑नम् । प्र॒ति॒ष्ठामिति॑ प्रति-स्थाम् । [39] उ॒दय॑न॒मित्यु॑त्-अय॑नम् । वेद॑ ।

प्रति॑ष्ठिते॒नेति॒ प्रति॑-स्थि॒ते॒न॒ । अरि॑ष्टेन । य॒ज्ञेन॑ । सँ॒स्थामिति॑ सम्-स्थाम् । ग॒च्छ॒ति॒ ।

3यो वै यज्ञस्येत्यादि ॥ प्रायणं प्रारम्भः प्रवेशनम् ।
प्रतिष्ठा स्थितिः ।
उदयनं संस्था समाप्तिः ।

आ श्रा॑वय, +अस्तु॒ श्रौष॒ड्, यज॒, ये यजा॑महे, वषट्का॒रः -
ए॒तद् वै य॒ज्ञस्य॒ प्राय॑णम्, ए॒षा प्र॑ति॒ष्ठैतद् उ॒दय॑नम्।
य ए॒वव्ँ वेद॒ प्रति॑ष्ठिते॒नारि॑ष्टेन य॒ज्ञेन॑ सँ॒स्थाङ् ग॑च्छति ।

‘Do thou proclaim’; ‘Be it proclaimed’; ‘Utter’; ‘We that do utter’; the Vasat call,
these are the beginning, the support, the end of the sacrifice;
he who knows thus reaches the end with a secure and uninjured sacrifice.

आ श्रा॑व॒यास्तु॒ श्रौष॒ड्यज॒ ये यजा॑महे वषट्का॒रः -
ए॒तद्वै य॒ज्ञस्य॒ प्राय॑णमे॒षा प्र॑ति॒ष्ठैतदु॒दय॑नम्। य ए॒वव्ँ वेद॒ प्रति॑ष्ठिते॒नारि॑ष्टेन य॒ज्ञेन॑ सँ॒स्थाङ्ग॑च्छति ।

एति॑ । श्रा॒व॒य॒ । अस्तु॑ । श्रौष॑ट् । यज॑ । ये । यजा॑महे । व॒ष॒ट्का॒र इति॑ वषट्-का॒रः ।
ए॒तत् । वै । य॒ज्ञस्य॑ । प्राय॑ण॒मिति॑ प्र-अय॑नम् ।
ए॒षा । प्र॒ति॒ष्ठेति॑ प्रति-स्था ।
ए॒तत् । उ॒दय॑न॒मित्यु॑त्-अय॑नम् ।

यः । ए॒वम् । वेद॑ । प्रति॑ष्ठिते॒नेति॒ प्रति॑-स्थि॒ते॒न॒ । अरि॑ष्टेन । य॒ज्ञेन॑ । सँ॒स्थामिति॑ सम्-स्थाम् । ग॒च्छ॒ति॒ ।

एतत्त्रयात्मिकमाश्रावयादिकम् । तस्मादत्रैव समस्तो यागस्समाप्तः, एतच्छेषतया सर्वमन्यत्क्रियत इति । अरिष्टः हिसारहितः ॥

यो वै सू॒नृता॑यै॒ दोहव्ँ॒वेद॑ दु॒ह ए॒वैनाय्ँ॑ य॒ज्ञो वै सू॒नृताऽऽश्रा॑व॒येत्यैवैना॑मह्व॒दस्तु॑ [40]श्रौष॒डित्यु॒पावा॑स्रा॒ग्यजेत्युद॑नैषी॒द्ये यजा॑मह॒ इत्युपा॑सदद्वषट्का॒रेण॑ दोग्ध्ये॒ष वै सू॒नृता॑यै॒ दोहो॒ य ए॒वव्ँ वेद॑ दु॒ह ए॒वैना॑म्

यो वै सू॒नृता॑यै॒ +++(→[यज्ञ-वाक्])+++ दोहव्ँ॒ वेद॑ - दु॒हय् +++(←“लोपस् त आत्मनेपदेषु”)+++ ए॒वैनाँ॑म् +++(स्वर्गादिप्राप्त्या)+++।

He who knows the milking of the generous one milks her indeed.

यो वै सू॒नृता॑यै॒ दोहव्ँ॒वेद॑ दु॒ह ए॒वैनाँ॑म् ।

यः । वै । सू॒नृता॑यै । दोह॑म् । वेद॑ । दु॒हे । ए॒व । ए॒ना॒म् ।

4यो वै सूनृताया इत्यादि ॥ प्रियसत्यात्मिका वाक् सूनृता ।
तत्-तुल्यत्वात् तत्-साधनत्वाद् वा अभेदेन यज्ञ उच्यते ।
‘यज्ञो वै सूनृता’ इति गोत्वेन रूप्यते ।
एनां सूनृतां यज्ञं दुहे दुग्धे अभिमतं स्वर्गादिकम् ।
‘लोपस्त आत्मनेपदेषु’ इति तलोपः ।

य॒ज्ञो वै सू॒नृता - ऽऽश्रा॑व॒येत्यैवैना॑म् अह्वत्+++(=आह्वयत्)+++ ।

The generous one is the sacrifice; (with the words) ‘Do thou proclaim’, he calls her;

य॒ज्ञो वै सू॒नृताऽऽश्रा॑व॒येत्यैवैना॑मह्वत् ।

य॒ज्ञः । वै । सू॒नृता॑ ।
एति॑ । श्रा॒व॒य॒ । इति॑ । एति॑ । ए॒व । ए॒ना॒म् । अ॒ह्व॒त् ।

एवैनाम् अह्वत् एनाम् आह्वयत् दोग्धुम् । छान्दसो लुङ्, ‘लिपिसिचिह्वश्च’ इत्यङ् ।

“अस्तु॒ श्रौष॒ड्” इत्य् उ॒पावा॑स्राक्+++(←सृज्)+++ +++(वत्सम्)+++।

with ‘Be it proclaimed’ [2], he lets (the calf) go up to her;

अस्तु॒ श्रौष॒डित्यु॒पावा॑स्राक् ।

अस्तु॑ । [40] श्रौष॑ट् । इति॑ । उ॒पावा॑स्रा॒गित्यु॑प-अवा॑स्राक् ॥

उपावास्राक् उपसृजति वत्सम् । सृजतेर्लुङि । ‘बहुलं छन्दसि’ इतीडभावः, ‘सृजिदृशोः’ इत्यमागमः, ‘वदव्रज’ इति वृद्धिः ।

यजेत्य् उद॑नैषीत् +++(दोह-पात्रम्)+++।

with ‘Utter’, he raises (the pail);

यजेत्युद॑नैषीत् ।

यज॑ । इति॑ । उदिति॑ । अ॒नै॒षी॒त् ।

उदनैषीत् उन्नयति पात्रम् ।

ये यजा॑मह॒ इत्य् उपा॑सदत् +++(गोपार्श्वे)+++।

with ‘We that do utter’, he sits down beside her,

ये यजा॑मह॒ इत्युपा॑सदत्।

ये । यजा॑महे । इति॑ । उपेति॑ । अ॒स॒द॒त् ।

उपासदत् उपसीदति ।

व॒ष॒ट्-का॒रेण॑ दोग्ध्यि ।
ए॒ष वै सू॒नृता॑यै॒ दोहः॑।
य ए॒वव्ँ वेद॑ - दु॒ह ए॒वैना॑म्।

and with the Vasat call he milks.
This is the milking of the generous one; he who knows thus milks her indeed.

व॒ष॒ट्का॒रेण॑ दोग्ध्यि ।
ए॒ष वै सू॒नृता॑यै॒ दोहो॒ य ए॒वव्ँ वेद॑ दु॒ह ए॒वैना॑म्।

व॒ष॒ट्का॒रेणेति॑ वषट्-का॒रेण॑ । दो॒ग्धि॒ । ए॒षः । वै । सू॒नृता॑यै । दोहः॑ । यः । ए॒वम् । वेद॑ ।
दु॒हे । ए॒व । ए॒ना॒म् ।

दोग्धा । ऌदित्वादङ् । आश्रावयाद्युक्तिरभिमतसिध्यै सूनृताह्वानादिकृत् ॥

दे॒वा वै स॒त्रमा॑सत॒ तेषा॒न्दिशो॑ऽदस्य॒न्त ए॒तामा॒र्द्राम्प॒ङ्क्तिम॑पश्य॒न्ना श्रा॑व॒येति॑ पुरोवा॒तम॑जनय॒न्नस्तु॒ श्रौष॒डित्य॒ब्भ्रँ सम॑प्लावय॒न्यजेति॑ वि॒द्युत॑म् [41]अ॒ज॒न॒य॒न्, ये यजा॑मह॒ इति॒ प्राव॑र्षयन्न॒भ्य॑स्तनयन्वषट्का॒रेण॒ ततो॒ वै तेभ्यो॒ दिश॒ᳶ प्राप्या॑यन्त॒ य ए॒वव्ँ वेद॒ प्रास्मै॒ दिशᳶ॑ प्यायन्त

दे॒वा वै स॒त्रम् आ॑सत ।

The gods performed a sacrificial session;

दे॒वा वै स॒त्रमा॑सत ।

दे॒वाः । वै । स॒त्त्रम् । आ॒स॒त॒ ।

5देवा वा इत्यादि ॥ सत्रासनं क्रतुविशेषः एकादशरात्रादिः, तमकुर्वत । आस्थानकर्मा वा इदानीमयमास्तिः ।

तेषा॒न् दिशो॑ ऽदस्यन्+++(←दसु उपक्षये)+++ ।

the quarters were dried up;

तेषा॒न्दिशो॑ऽदस्यन् ।

तेषा॑म् । दिशः॑ । अ॒द॒स्य॒न् ।

दिशः प्रागाद्या अदस्यन् उपक्षीणविभवा अभूवन् । दसु उपक्षये ।

त ए॒ताम् आ॒र्द्राम् प॒ङ्क्तिम् अ॑पश्यन् ।
“आ श्रा॑व॒ये"ति॑ पुरो-वा॒तम् अ॑जनयन् ।
“अस्तु॒ श्रौष॒ड्” इत्य् अ॒भ्रँ सम॑प्लावयन् ।
“यजे"ति॑ वि॒द्युत॑म् [41]अजनयन् ।
“ये यजा॑मह॒” इति॒ प्राव॑र्षयन् ।
अ॒भ्य॑स्तनयन् वषट्-का॒रेण॑ ।
ततो॒ वै तेभ्यो॒ दिश॒ᳶ प्राप्या॑यन्त ।
य ए॒वव्ँ वेद॒ प्रास्मै॒ दिशᳶ॑ प्यायन्ते ।

they discerned this moist set of five; (with the words)
‘Do thou proclaim’, they produced the east wind;
with ‘Be it proclaimed’, they caused the clouds to mass together;
with ‘Utter’ they begat [3] the lightning;
with ‘We that do sacrifice’ they made rain to fall,
and with the Vasat call they caused the thunder to roll.
Then for them the quarters were made to swell;
for him who knows thus the quarters are made to swell.

त ए॒तामा॒र्द्राम्प॒ङ्क्तिम॑पश्यन् ।
आ श्रा॑व॒येति॑ पुरोवा॒तम॑जनयन् ।
अस्तु॒ श्रौष॒डित्य॒ब्भ्रँ सम॑प्लावयन् ।
यजेति॑ वि॒द्युत॑म् [41]अजनयन् ।
ये यजा॑मह॒ इति॒ प्राव॑र्षयन् ।
अ॒भ्य॑स्तनयन्वषट्का॒रेण॑ ।
ततो॒ वै तेभ्यो॒ दिश॒ᳶ प्राप्या॑यन्त ।
य ए॒वव्ँ वेद॒ ।
प्रास्मै॒ दिशᳶ॑ प्यायन्ते ।

ते । ए॒ताम् । आ॒र्द्राम् । प॒ङ्क्तिम् । अ॒प॒श्य॒न् ।

एति॑ । श्रा॒व॒य॒ । इति॑ । पु॒रो॒वा॒तमिति॑ पुरः-वा॒तम् । अ॒ज॒न॒य॒न् ।
अस्तु॑ । श्रौष॑ट् । इति॑ । अ॒भ्रम् । समिति॑ । अ॒प्ला॒व॒य॒न् ।
यज॑ । इति॑ । वि॒द्युत॒मिति॑ वि-द्युत॑म् । [41] अ॒ज॒न॒य॒न् ।

ये । यजा॑महे । इति॑ । प्रेति॑ । अ॒व॒र्ष॒य॒न् ।

अ॒भीति॑ । अ॒स्त॒न॒य॒न् । व॒ष॒ट्का॒रेणेति॑ वषट्-का॒रेण॑ ।

ततः॑ । वै । तेभ्यः॑ । दिशः॑ । प्रेति॑ । अ॒प्या॒य॒न्त॒ ।

यः । ए॒वम् । वेद॑ । प्रेति॑ । अ॒स्मै॒ । दिशः॑ । प्या॒य॒न्ते॒ ।

आर्द्रामार्द्रयित्रीम् आ समन्ताद्रात्रीं लोकानां वर्षहेतुं अक्षरपङ्क्तिमपश्यन् । गतमन्यत् ॥

प्र॒जाप॑तिन् त्वो॒-वेद॑
प्र॒जाप॑तिस् त्वव्ँ-वेद । +++(→चादिलोपे विभाषा।)+++

One knows Prajapati,
Prajapati knows one;

प्र॒जाप॑तिन्त्वो॒वेद॑ ।

प्र॒जाप॑तिस्त्वव्ँवेद ।

प्र॒जाप॑ति॒मिति॑ प्र॒जा-प॒ति॒म् । त्वो॒वेदेति॑ त्वः-वेद॑ ।

प्र॒जाप॑ति॒रिति॑ प्र॒जा-प॒तिः॒ । त्वव्ँ॒वे॒देति॑ त्वम्-वे॒द॒ ।

6प्रजापतिमित्यादि ॥ प्रजापतिं कश्चिद् वेद ज्ञातवान् । प्रजापतिर् अपि कं चिद् वेद ।
`त्वसमसीमनेमेत्यनुच्चानि’ इति त्व-शब्दस्यानुदात्तत्वात् तस्याख्यातेनैकपद्यं मन्यन्ते पदकाराः । +++(5)+++
तत्र ‘चादिलोपे विभाषा’ इति प्रथमा तिङ्विभक्तिर्न निहन्यते ।

यम् प्र॒जाप॑ति॒र् वेद॒
स पुण्यो॑ भवति ।

whom Prajapati knows, he becomes pure.

यम्प्र॒जाप॑ति॒र्वेद॒ स पुण्यो॑ भवति ।

यम् । प्र॒जाप॑ति॒रिति॑ प्र॒जा-प॒तिः॒ । वेद॑ ।
सः । पुण्यः॑ । भ॒व॒ति॒ ।

यमित्यादि । एतं प्रचरन्तं प्रजापतिर्वेदेति ।

ए॒ष वै छ॑न्द॒स्यᳶ॑ प्र॒जाप॑ति॒र् - आ श्रा॑व॒यास्तु॒ श्रौष॒ड्, यज॒, ये यजा॑महे, वषट्का॒रः ।
य ए॒वव्ँ वेद॒ पुण्यो॑ भवति ।

This is the Prajapati of the texts, ‘Do thou proclaim’, ‘Be it proclaimed’, ‘Utter’, ‘We that do utter’, the Vasat call; he who knows thus becomes pure.

ए॒ष वै छ॑न्द॒स्यᳶ॑ प्र॒जाप॑ति॒रा श्रा॑व॒यास्तु॒ श्रौष॒ड्यज॒ ये यजा॑महे वषट्का॒रः ।
य ए॒वव्ँ वेद॒ पुण्यो॑ भवति ।

ए॒षः । वै । छ॒न्द॒स्यः॑ । प्र॒जाप॑ति॒रिति॑ प्र॒जा-प॒तिः॒ ।
एति॑ । श्रा॒व॒य॒ । अस्तु॑ । श्रौष॑ट् । यज॑ । ये । यजा॑महे । व॒ष॒ट्का॒र इति॑ वषट्-का॒रः ।
यः । ए॒वम् । वेद॑ ।
पुण्यः॑ । भ॒व॒ति॒ ।

छन्दस्य इति । ‘अक्षरसमूहे छन्दस उपसङ्ख्यानम्’ इति यत् । आश्रावयादीनां छन्दसां वीर्यत्वात् यथोक्तम् - ‘य एवं छन्दसां वीर्यम्’ इत्यादि । तत्रैषां छन्दसां वीर्यत्वमुक्तम्, अत्र तु तत्समूहस्य प्रजापतित्वमिति विवेकः । +++(मूले एवंवेद इति वर्तते । पूर्वतनस्थलेष्वपि वेद- वित् इत्यनयोः पृथङ् निर्देशः दृश्यते । अत्र वेद इत्यस्य स्थाने वित् इति पाठः कथं घटत इति विचारणीयम्)+++ एवंविदनुष्ठाता पुण्यो भवति, न चेत्पापकृत् । यत्किञ्चित्पापकृदपीति केचित् ॥

व॒स॒न्तम् [42]ऋ॒तू॒नाम्प्री॑णा॒मीत्या॑ह॒र्तवो॒ वै प्र॑या॒जा ऋ॒तूने॒व प्री॑णाति॒ ते॑ऽस्मै प्री॒ता य॑थापू॒र्वङ्क॑ल्पन्ते॒ कल्प॑न्तेऽस्मा ऋ॒तवो॒ य ए॒वव्ँ वेद

“व॒स॒न्तम् [42] ऋ॑तू॒नाम् प्री॑णा॒मी"त्य् आ॑ह ।
ऋ॒तवो॒ वै प्र॑या॒जा - ऋ॒तून् ए॒व प्री॑णाति ।
ते॑ऽस्मै प्री॒ता य॑थापू॒र्वङ् क॑ल्पन्ते ।
कल्प॑न्ते ऽस्मा ऋ॒तवो॒ य ए॒वव्ँ वेद॑ ।

‘Of the seasons spring [4] I delight’, he says;
the fore-sacrifices are the seasons;
verily he delights the seasons;
they delighted place themselves in order for him;
the seasons are in order for him who knows thus.

व॒स॒न्तम् [42] ऋ॑तू॒नाम्प्री॑णा॒मीत्या॑ह ।
ऋ॒तवो॒ वै प्र॑या॒जा ऋ॒तूने॒व प्री॑णाति ।
ते॑ऽस्मै प्री॒ता य॑थापू॒र्वङ्क॑ल्पन्ते ।
कल्प॑न्तेऽस्मा ऋ॒तवो॒ य ए॒वव्ँ वेद॑ ।

व॒स॒न्तम् । [42] ऋ॒तू॒नाम् । प्री॒णा॒मि॒ । इति॑ । आ॒ह॒ ।
ऋ॒तवः॑ । वै । प्र॒या॒जा इति॑ प्र-या॒जाः ।

ऋ॒तून् । ए॒व । प्री॒णा॒ति॒ । ते । अ॒स्मै॒ । प्री॒ताः । य॒था॒पू॒र्वमिति॑ यथा-पू॒र्वम् । क॒ल्प॒न्ते॒ ।

ते । अ॒स्मै॒ । प्री॒ताः । य॒था॒पू॒र्वमिति॑ यथा-पू॒र्वम् । क॒ल्प॒न्ते॒ ।

कल्प॑न्ते । अ॒स्मै॒ । ऋ॒तवः॑ ।
यः । ए॒वम् । वेद॑ ।

7वसन्तमित्यादयः प्रयाजानुमन्त्रणमन्त्राः ॥ पञ्चत्वान्वयाल्लोकस्थितिहेतुत्वाच्च प्रयाजा ऋतवः । प्रथममिज्यन्त इति प्रयाजाः । ‘प्रयाजानुयाजौ यज्ञाङ्गे’ इति कुत्वाभावः, थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । कल्पन्ते अविपर्यासेन प्रवर्तन्ते ॥

अ॒ग्नीषोम॑योर॒हन्दे॑वय॒ज्यया॒ चक्षु॑ष्मान्भूयास॒मित्या॑हा॒ग्नीषोमा॑भ्याव्ँ॒ वै य॒ज्ञश्चक्षु॑ष्मा॒न्ताभ्या॑मे॒व चक्षु॑रा॒त्मन्ध॑त्ते

“अ॒ग्नीषोम॑योर् अ॒हन् दे॑व-य॒ज्यया॒ चक्षु॑ष्मान् भूयास॒म्” इत्य् आ॑ह ।
अ॒ग्नीषोमा॑भ्याव्ँ॒ वै य॒ज्ञश् चक्षु॑ष्मा॒न्,
ताभ्या॑म् ए॒व चक्षु॑र् आ॒त्मन् ध॑त्ते ।

‘By sacrifice to the gods, Agni and Soma, may I be possessed of sight’, he says;
the sacrifice is possessed of sight through Agni and Soma;
verily by means of them he confers sight upon himself.

अ॒ग्नीषोम॑योर॒हन्दे॑वय॒ज्यया॒ चक्षु॑ष्मान्भूयास॒मित्या॑ह ।

अ॒ग्नीषोमा॑भ्याव्ँ॒ वै य॒ज्ञश्चक्षु॑ष्मा॒न्ताभ्या॑मे॒व चक्षु॑रा॒त्मन्ध॑त्ते ।

अ॒ग्नीषोम॑यो॒रित्य॒ग्नी-सोम॑योः । अ॒हम् । दे॒व॒य॒ज्ययेति॑ देव-य॒ज्यया॑ । चक्षु॑ष्मान् । भू॒या॒स॒म् । इति॑ । आ॒ह॒ ।

अ॒ग्नीषोमा॑भ्या॒मित्य॒ग्नी-सोमा॑भ्याम् । वै । य॒ज्ञः । चक्षु॑ष्मान् ।

ताभ्या॑म् । ए॒व । चक्षुः॑ । आ॒त्मन् । ध॒त्ते॒ ।

8अग्नीषोमयोरित्याज्यभागानुमन्त्रणम् ॥ ‘ईदग्नेः’ इतीत्वम्, ‘अग्नेस्तुत्स्तोमसोमाः’ इति षत्वम्, ‘देवताद्वन्द्वे च’ इति पूर्वोत्तरपदयोर्युगपत्प्रकृतिस्वरत्वम् ॥

“अ॒ग्नेर् अ॒हन् दे॑वय॒ज्यया॑ ऽन्ना॒दो भू॑यास॒म्” इत्य् आ॑ह । अ॒ग्निर् वै दे॒वाना॑म् अन्ना॒दस्,
तेनै॒व [43] +अ॒न्नाद्य॑म् आ॒त्मन् ध॑त्ते ।

‘By sacrifice to the god Agni, may I be an eater of food’, he says;
Agni is among the gods the eater of food;
verily by means of him [5] he confers the eating of food upon himself.

अ॒ग्नेर॒हन्दे॑वय॒ज्यया॑न्ना॒दो भू॑यास॒मित्या॑ह । अ॒ग्निर्वै दे॒वाना॑मन्ना॒दस्तेनै॒व [43] +अ॒न्नाद्य॑मा॒त्मन्ध॑त्ते ।

अ॒ग्नेः । अ॒हम् । दे॒व॒य॒ज्ययेति॑ देव-य॒ज्यया॑ । अ॒न्ना॒द इत्य॑न्न-अ॒दः । भू॒या॒स॒म् । इति॑ । आ॒ह॒ ।

अ॒ग्निः । वै । दे॒वाना॑म् । अ॒न्ना॒द इत्य॑न्न-अ॒दः ।

तेन॑ । ए॒व । [43] अ॒न्नाद्य॒मित्य॑न्न-अद्य॑म् । आ॒त्मन् । ध॒त्ते॒ ।

9अग्नेरहमित्याग्नेयस्य पुरोडाशस्यानुमन्त्रणम् - अग्निर्वा इत्यादि ॥ देवानाम्मध्येग्निरन्नादः अन्नस्यात्ता, हविषां भोक्तृत्वात् । अणपवादः, पचाद्यच् ।

अन्नाद्यं अन्नस्यादनमन्नाद्यं अन्नादनसामर्थ्यम् । छान्दसो भावे क्यच् [प्] । यद्वा - अन्नात्मकमदनीयमन्नाद्यम् । ‘गदमदचरयमश्च’ इति चकारस्यानुक्तसमुच्चयार्थत्वाद्यत् ॥

दब्धि॑र॒स्यद॑ब्धो भूयासम॒मुन्द॑भेय॒मित्या॑ह ए॒तया॒ वै दब्ध्या॑ दे॒वा असु॑रानदभ्नुव॒न्तयै॒व भ्रातृ॑व्यन्दभ्नोति

“दब्धि॑र् असि ।
अद॑ब्धो भूयासम्, अ॒मुन्+++(←नामनिर्देशः)+++ द॑भेय॒म्” इत्य् आ॑ह ।
ए॒तया॒ वै दब्ध्या॑ दे॒वा असु॑रान् अदभ्नुवन् ।
तयै॒व भ्रातृ॑व्यन् दभ्नोति ।

‘Thou art a deceiver; may I be undeceived; may I deceive N. N.’, he says; by that deceit the gods deceived the Asuras; verily by this he deceives his foe.

दब्धि॑रसि ।
अद॑ब्धो भूयासम॒मुन्द॑भेय॒मित्या॑ह ।
ए॒तया॒ वै दब्ध्या॑ दे॒वा असु॑रानदभ्नुवन् ।
तयै॒व भ्रातृ॑व्यन्दभ्नोति ।

दब्धिः॑ । अ॒सि॒ ।
अद॑ब्धः । भू॒या॒स॒म् ।
अ॒मुम् । द॒भे॒य॒म् । इति॑ । आ॒ह॒ ।

ए॒तया॑ । वै । दब्ध्या॑ । दे॒वाः । असु॑रान् । अ॒द॒भ्नु॒व॒न् ।

तया॑ । ए॒व । भ्रातृ॑व्यम् । द॒भ्नो॒ति॒ ।

10दब्धिरसीत्युपांशुयाजस्यानुमन्त्रणम् - एतया वा इत्यादि ॥ दब्ध्या दम्भनेन शत्रूणां दम्भनहेतुना । उपांशुयाजेन देवा असुरानदभ्नुवन् हिंसितवन्तः ॥

अ॒ग्नीषोम॑योर॒हन्दे॑वय॒ज्यया॑ वृत्र॒हा भू॑यास॒मित्या॑हा॒ग्नीषोमा॑भ्याव्ँ॒वा इन्द्रो॑ वृ॒त्रम॑ह॒न्ताभ्या॑मे॒व भ्रातृ॑व्यँ स्तृणुते

“अ॒ग्नीषोम॑योर् अ॒हन् दे॑व-य॒ज्यया॑ वृत्र॒-हा भू॑यास॒म्” इत्य् आ॑ह ।
अ॒ग्नीषोमा॑भ्याव्ँ॒ वा इन्द्रो॑ वृ॒त्रम् अ॑ह॒न्,
ताभ्या॑म् ए॒व भ्रातृ॑व्यँ स्तृणुते ।

‘By sacrifice to the gods, Agni and Soma, may I be a slayer of foes’, he says;
by means of Agni and Soma Indra slew Vrtra;
verily by means of them he lays low his foe.

अ॒ग्नीषोम॑योर॒हन्दे॑वय॒ज्यया॑ वृत्र॒हा भू॑यास॒मित्या॑ह ।

अ॒ग्नीषोमा॑भ्याव्ँ॒वा इन्द्रो॑ वृ॒त्रम॑ह॒न्ताभ्या॑मे॒व भ्रातृ॑व्यँ स्तृणुते ।

अ॒ग्नीषोम॑यो॒रित्य॒ग्नी-सोम॑योः । अ॒हम् । दे॒व॒य॒ज्ययेति॑ देव-य॒ज्यया॑ । वृ॒त्र॒हेति॑ वृत्र-हा । भू॒या॒स॒म् । इति॑ । आ॒ह॒ ।

अ॒ग्नीषोमा॑भ्या॒मित्य॒ग्नी-सोमा॑भ्याम् । वै । इन्द्रः॑ । वृ॒त्रम् । अ॒ह॒न् । ताभ्या॑म् । ए॒व । भ्रातृ॑व्यम् । स्तृ॒णु॒ते॒ ।

11अग्नीषोमयोरित्यग्नीषोमीयस्यानुमन्त्रणम् ॥ स्तृणुते नाशयति ॥

इ॒न्द्रा॒ग्नि॒योर॒हन्दे॑वय॒ज्यये॑न्द्रिया॒व्य॑न्ना॒दो भू॑यास॒मित्या॑हेन्द्रिया॒व्ये॑वान्ना॒दो भ॑व॒तीन्द्र॑स्य [44]अ॒हन्दे॑वय॒ज्यये॑न्द्रिया॒वी भू॑यास॒मित्या॑हेन्द्रिया॒व्ये॑व भ॑वति

इ॒न्द्रा॒ग्नि॒योर् अ॒हन् दे॑वय॒ज्यये॑न्द्रिया॒व्य् अ॑न्ना॒दो भू॑यास॒म्

इत्य् आ॑ह।
इ॒न्द्रि॒या॒व्य् ए॒॑वान्ना॒दो भ॑व॒ति।

‘By sacrifice to the gods, Indra and Agni, may I be powerful and an eater of food’, he says; verily he becomes powerful and an eater of food.

इ॒न्द्रा॒ग्नि॒योर् अ॒हन् दे॑वय॒ज्यये॑न्द्रिया॒व्य् अ॑न्ना॒दो भू॑यास॒म् इत्य् आ॑ह।
इ॒न्द्रि॒या॒व्य् ए॑वान्ना॒दो भ॑व॒ति।

12इन्द्राग्नियोरहमित्यैन्द्राग्नस्यानुमन्त्रणम् - इन्द्रियाव्येवेत्यादि ॥
इन्द्रेणेन्द्रियावी, अग्निनान्नादश्च भवति । ‘बहुलं छन्दसि’ इति विनिः, ‘अन्येभ्योपि दृश्यते’ इति दीर्घत्वम् ॥

“इन्द्र॑स्य [44]+अ॒हन् दे॑वय॒ज्यये॑न्द्रिया॒वी भू॑यास॒म्” इत्य् आ॑ह।
इ॒न्द्रि॒या॒व्ये॒॑व भ॑वति।

‘By sacrifice to the god Indra, may I be powerful’, he says;
verily he becomes powerful.

“इन्द्र॑स्य [44]+अ॒हन् दे॑वय॒ज्यये॑न्द्रिया॒वी भू॑यास॒म्” इत्य् आ॑ह।
इ॒न्द्रि॒या॒व्ये॑व भ॑वति।

इन्द्र॑स्य । [44] अ॒हम् । दे॒व॒य॒ज्ययेति॑ देव-य॒ज्यया॑ । इ॒न्द्रि॒या॒वी । भू॒या॒स॒म् । इति॑ । आ॒ह॒ ।

इ॒न्द्रि॒या॒वी । ए॒व । भ॒व॒ति॒ ।

13इन्द्रस्येत्यैन्द्रस्य सान्नाय्यस्यानुमन्त्रणम् ॥

“म॒हे॒न्द्रस्या॒हन् दे॑वय॒ज्यया॑ जे॒मान॑म् महि॒मान॑ङ् गमेय॒म्” इत्य् आ॑ह ।
जे॒मान॑म् ए॒व म॑हि॒मान॑ङ् गच्छति ।

‘By sacrifice to the god Mahendra, may I attain superiority and greatness’, he says;
verily he attains superiority and greatness.

म॒हे॒न्द्रस्या॒हन्दे॑वय॒ज्यया॑ जे॒मान॑म्महि॒मान॑ङ्गमेय॒मित्या॑ह ।

जे॒मान॑मे॒व म॑हि॒मान॑ङ्गच्छति ।

म॒हे॒न्द्रस्येति॑ महा-इ॒न्द्रस्य॑ । अ॒हम् । दे॒व॒य॒ज्ययेति॑ देव-य॒ज्यया॑ । जे॒मान॑म् । म॒हि॒मान॑म् । ग॒मे॒य॒म् । इति॑ । आ॒ह॒ ।

जे॒मान॑म् । ए॒व । म॒हि॒मान॑म् । ग॒च्छ॒ति॒ ।

14महेन्द्रस्येति माहेन्द्रस्य ॥ जेमा जेतृत्वं सर्वोत्कृष्टत्वम् । ‘तुश्छन्दसि’ इति जेतृशब्दादिमनिच्, छान्दस इकारलोपः, ‘तुरिष्ठेमेयस्सु’ इति तृलोपः । जनयितृत्वं वा । जनेश्छान्दसो जाभावः । ‘अन्येभ्योपि दृश्यन्ते’ इति वा व्यत्ययेन भावे जयतेर्मनिन्प्रत्ययः, छान्दसमन्तोदात्तत्वम् । महिमानं महत्त्वम् । मह पूजायाम् । सर्वेषां पूजार्हत्वम् । पूवर्वन्मनिन्प्रत्ययस्स्वरश्च ॥

अ॒ग्नेस्स्वि॑ष्ट॒कृतो॒ऽहन्दे॑वय॒ज्ययाऽऽयु॑ष्मान् य॒ज्ञेन॑ प्रति॒ष्ठाङ्ग॑मेय॒मित्या॒हायु॑रे॒वात्मन्ध॑त्ते॒ प्रति॑ य॒ज्ञेन॑ तिष्ठति ॥ 45 ॥

“अ॒ग्नेस् स्वि॑ष्ट॒कृतो॒ ऽहन् दे॑वय॒ज्यया ऽऽयु॑ष्मान् य॒ज्ञेन॑ प्रति॒ष्ठाङ् ग॑मेय॒म्” इत्य् आ॒ह ।
आयु॑र् ए॒वात्मन् ध॑त्ते ।
प्रति॑ य॒ज्ञेन॑ तिष्ठति ।

‘By sacrifice to the god Agni Svistakrt, may I attain security through the sacrifice, enjoying long life’, he says;
verily he confers long life upon himself and attains security through the sacrifice.

अ॒ग्नेस्स्वि॑ष्ट॒कृतो॒ऽहन्दे॑वय॒ज्ययाऽऽयु॑ष्मान् य॒ज्ञेन॑ प्रति॒ष्ठाङ्ग॑मेय॒मित्या॒ह ।
आयु॑रे॒वात्मन्ध॑त्ते ।
प्रति॑ य॒ज्ञेन॑ तिष्ठति ।

अ॒ग्नेः । स्वि॒ष्ट॒कृत॒ इति॑ स्विष्ट-कृतः॑ । अ॒हम् । दे॒व॒य॒ज्ययेति॑ देव-य॒ज्यया॑ । आयु॑ष्मान् । य॒ज्ञेन॑ । प्र॒ति॒ष्ठामिति॑ प्रति-स्थाम् । ग॒मे॒य॒म् । इति॑ । आ॒ह॒ ।
आयुः॑ । ए॒व । आ॒त्मन् । ध॒त्ते॒ ।
प्रतीति॑ । य॒ज्ञेन॑ । ति॒ष्ठ॒ति॒ ॥ [45]

15अग्नेस्स्विष्टकृत इति स्विष्टकृतोनुमन्त्रणम् ॥ आयुष्मान्दीर्घायुः । आयुर्दीर्घमात्मनि स्थापयति । प्रतियज्ञेन तिष्ठतीति । यज्ञेन या प्रतिष्ठा यजमानस्य भवति, ‘प्रति तिष्ठति प्रजया पशुभिर्यजमानः’ इति तामपि प्रतिष्ठां गच्छतीति । यद्वा - प्रतिष्ठेति परमात्मोच्यते । यज्ञेन यजनेन तं प्रतितिष्ठति प्राप्नोतीति ॥

इति षष्ठे एकादशोनुवाकः ॥