यत् कृ॑ष्णाजि॒ने ह॒विर् अ॑धिपि॒नष्टि॑, य॒ज्ञाद् ए॒व तद् य॒ज्ञम् प्रयु॑ङ्क्ते
ह॒विषो ऽस्क॑न्दाय ॥

यत्कृ॑ष्णाजि॒ने ह॒विर॑धिपि॒नष्टि॑ । य॒ज्ञादे॒व तद्य॒ज्ञम्प्रयु॑ङ्क्ते । ह॒विषोऽस्क॑न्दाय ॥

1अवधूतमित्यादि ॥ गतम् । हविरधिपिनष्टीति विशेषः ॥

यत्कृष्णाजिने हविरधिपिनष्टि। यज्ञादेव तद्यज्ञं प्रयुङ्क्ते। हविषोस्कन्दाय” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ६) इति।

द्यावा॑-पृथि॒वी स॒हास्ता॑म् ।

द्यावा॑पृथि॒वी स॒हास्ता॑म् ।

2द्यावापृथिवी सहेत्यादि ॥ सह एकीभूते आस्ताम् ।

शम्याया द्युलोकाधारत्वमुपपादयति — “द्यावापृथिवी सहाऽऽस्ताम्।

ते श॑म्यामा॒त्रम् एक॒म् अह॒र् व्य्-ऐताँ॑,
शम्या-मा॒त्रम् एक॒म् अहः॑ ।

ते श॑म्यामा॒त्रमेक॒मह॒र्व्यैताँ॑ शम्यामा॒त्रमेक॒महः॑ ।

एकैकस्मिन् अहनि शम्यामात्रं शम्याप्रमाणं व्यैतां विश्लिष्टे अभूताम् । ‘चादिलोपे विभाषा’ इति निघाताभावः । ‘तिङि चोदात्तवति, इति गतेरनुदात्तत्वे आट उदात्तत्वम् ॥

ते शम्यामात्रमेकमहर्व्यैताँ शम्यामात्रमेकमहः।

“दि॒वस् स्क॑म्भ॒निर् अ॑सि॒
प्रति॒ त्वाऽदि॑त्या॒स् त्वग् वे॒त्त्व्”

इत्य् आ॑ह ।
द्यावा॑-पृथि॒व्योर् वीत्यै॑ ।

“दि॒वस्स्क॑म्भ॒निर॑सि॒ प्रति॒ त्वाऽदि॑त्या॒स्त्वग्वे॒"त्त्वित्या॑ह ।
द्यावा॑पृथि॒व्योर्वीत्यै॑ ।

3दिव इति शम्यानिधानम् ॥ दिवः स्कम्भनिः धारयित्री त्वमसीति ।
पृथिव्या दिवः पृथग्-वचनं द्यावापृथिव्योः वीत्यै भवति विश्लेषाय भवति मध्ये वा तयोश्शम्याऽवस्थापनात् । ‘तादौ च’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥

दिवः स्कम्भनिरसि प्रति त्वाऽदित्यास्त्वग्वेत्त्वित्याह। द्यावापृथिव्योर्वीत्यै” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ६) इति।

“+++(हे दृषत्!)+++ धि॒षणा॑ऽसि पर्व॒त्या
प्रति॑ त्वा दि॒वस् स्क॑म्भ॒निर् +++(शम्या)+++ वे॒त्त्व्” इत्या॑ह॒ -
द्यावा॑पृथि॒व्योर् विधृ॑त्यै ॥47॥

“धि॒षणा॑ऽसि पर्व॒त्या प्रति॑ त्वा दि॒वस्स्क॑म्भ॒निर्वे॒त्त्वि"त्या॑ह ।
द्यावा॑पृथि॒व्योर्विधृ॑त्यै ॥47॥

4धिषणाऽसीति शम्यायां दृषदोऽत्याधानम् ॥ द्युपृथिव्योः स्कम्भन्या शम्यया चर्मदृषदोर्मध्यस्थया द्यावापृथिव्योः विधृतिः पृथक्त्वेनावस्थानम् । धृङ् अवस्थाने ॥

सेयं दृषद् दृढतया लोकद्वयधारणाय कल्पत इत्याह — “धिषणाऽसि पर्वत्या प्रति त्वा दिवः स्कम्भनिर्वेत्त्वित्याह। द्यावापृथिव्योर्विधृत्यै” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ६) इति।

“+++(उपले!)+++ धि॒षणा॑ऽसि पार्वते॒यी
प्रति॑ त्वा पर्व॒तिर् +++(दृशद्)+++ वे॒त्त्व्” इत्या॑ह ।
द्यावा॑पृथि॒व्योर् धृत्यै॑ ।

“धि॒षणा॑ऽसि पार्वते॒यी प्रति॑ त्वा पर्व॒तिर्वे॒त्त्वि"त्या॑ह ।
द्यावा॑पृथि॒व्योर्धृत्यै॑ ।

5धिषणाऽसि पार्वतेयीति दृषद्युपलात्याधानम् ॥ दृषदुपलयोः द्युपृथिवीस्थानीययोः प्रतिवेदनं उपर्यधोभावेनावस्थानाभ्यनुज्ञानं तद्द्यावापृथिव्योर्धृत्यै धारणाय अच्युतये भवति ॥

तथैव व्याचष्टे — “धिषणाऽसि पार्वतेयी प्रति त्वा पर्वतिर्वेत्त्वित्याह। द्यावापृथित्र्योर्धृत्यै” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ६) इति।

“अधि॑वपा॒मी"त्य् आ॑ह ।
य॒था॒दे॒व॒तम् ए॒वैना॒न् अधि॑वपति ।

“अधि॑वपा॒मी"त्या॑ह ।
य॒था॒दे॒व॒तमे॒वैना॒नधि॑वपति ।

6देवस्येति पुरोडाशीयाधिवपनम् ॥ ‘अग्नये जुष्टमधिवपामि’ इति विशेषः । तत्र ‘अग्नये जुष्टं निर्वपाम्यग्नीषोमाभ्याम्’ इति वचनात् यथादेवतमेवैनानधिवपति ॥

अधिवपामीत्याह। यथादेवतमेवैनानधिवपति” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ६) इति।

अधिवपामीत्याह। यथादेवतमेवैनानधिवपति” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ६) इति।

“धा॒न्य॑म् असि धिनु॒हि दे॒वान् इ"त्य् आ॑ह ।
ए॒तस्य॒ यजु॑षो वी॒र्ये॑ण ॥48॥
याव॒द् एका॑ दे॒वता॑ का॒मय॑ते॒ याव॒द् एका॒
ताव॒द् आहु॑तिᳶ प्रथते ।

“धा॒न्य॑मसि धिनु॒हि दे॒वानि"त्या॑ह ।
ए॒तस्य॒ यजु॑षो वी॒र्ये॑ण ॥48॥
याव॒देका॑ दे॒वता॑ का॒मय॑ते॒ याव॒देका॑ । ताव॒दाहु॑तिᳶ प्रथते ।

7धान्यमसीत्यधिवपनम् ॥ तत्र धिनुहि प्रीणय देवान् इत्येतन्मन्त्रपदबलेन तावदाहुतिः प्रथते पृथुतरा भवति । कियती? एकैका देवता यावद् यावत् कामयते तावत्तावत् पृथुः प्रथीयसी प्रतिष्ठा भवति । पूर्ववन्निघाताभावः ।

देवान्प्रीणयेति यदुक्तं तस्य नास्त्यनुपपत्तिः, आहुतीरूपस्य धान्यस्याल्पत्वेऽपि मन्त्रसामर्थ्येन तदभिवृद्धेरित्याह – “धान्यमसि धिनुहि देवानित्याह। एतस्य यजुषो वीर्येण। यावदेका देवता कामयते यावदेका। तावदाहुतिः प्रथते।

न हि तद् अस्ति॒
यत् “ताव॑द् ए॒व स्या॒द्
याव॑ज् जु॒होति॑” +++(अत उक्तं यजुः)+++।

न हि तदस्ति॑ । यत्ताव॑दे॒व स्यात् । याव॑ज्जु॒होति॑ ।

ननु अवदानमात्रं हूयते, न च कामस्य समुद्रस्येवान्तो ऽस्ति,
तत्कथं कामानुरूपत्वसिद्धिरित्याह - न हीति । यत्प्रमाणं हूयते तावत्प्रमाणेनैव सर्वदा स्थातव्यमिति न हि तादृशं नियामकवचनमस्ति ॥

न हि तदस्ति। यत्तावदेव स्यात्। यावज्जुहोति” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ६) इति। वीप्सा सर्वत्रानुगमार्था।

“प्रा॒णाय॑ त्वा ऽपा॒नाय॒ त्वे"त्य् आ॑ह।
प्रा॒णान् ए॒व यज॑माने दधाति ।

“प्रा॒णाय॑ त्वाऽपा॒नाय॒ त्वे"त्या॑ह ।
प्रा॒णाने॒व यज॑माने दधाति ।

8प्राणायेत्यन्ववेक्षते ॥ देवो व इति कृष्णाजिने पिष्टानि प्रस्कन्दयति । गतमन्यत् ॥

एतदेव दर्शयति – “प्राणाय त्वाऽपानाय त्वेत्याह। प्राणानेव यजमाने दधाति” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ६) इति।

“दी॒र्घाम् अनु॒ प्रसि॑ति॒म् आयु॑षे धा॒म्” इत्य् आ॑ह +++(बाह्वोर् अवेक्षणे)+++।
आयु॑र् ए॒वास्मि॑न् दधाति ।

“दी॒र्घामनु॒ प्रसि॑ति॒मायु॑षे धा॒"मित्या॑ह ।
आयु॑रे॒वास्मि॑न्दधाति ।

तदेतदाह — दीर्घामनु प्रसितिमायुषे धामित्याह। आयुरेवास्मिन्दधाति” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ६) इति।

अ॒न्तरि॑क्षाद् इव॒ वा ए॒तानि॒ प्रस्क॑न्दन्ति॒
यानि॑ दृ॒षदः॑ ।

“दे॒वो व॑स् सवि॒ता हिर॑ण्य-पाणि॒ᳶ प्रति॑गृह्णा॒त्व् इ"त्या॑ह॒ प्रति॑ष्ठित्यै
ह॒विषो ऽस्क॑न्दाय ।

अ॒न्तरि॑क्षादिव॒ वा ए॒तानि॒ प्रस्क॑न्दन्ति॒ यानि॑ दृ॒षदः॑ ।

“दे॒वो व॑स्सवि॒ता हिर॑ण्यपाणि॒ᳶ प्रति॑गृह्णा॒त्वि"त्या॑ह॒ प्रति॑ष्ठित्यै ।
ह॒विषोऽस्क॑न्दाय ।

पूर्ववद्व्याचष्टे — “अन्तरिक्षादिव वा एतानि प्रस्कन्दन्ति। यानि दृषदः। देवो वः सविता हिरण्यपाणिः प्रति गृह्णात्वित्याह प्रतिष्ठित्यै। हविषोऽस्कन्दाय” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ६) इति।

“असव्ँ॑वपन्ती पिँषा॒णूनि॑ कुरुता॒द्” इत्य् आ॑ह मेध्य॒त्वाय॑ ॥49॥

“असव्ँ॑वपन्ती पिँषा॒णूनि॑ कुरुता॒"दित्या॑ह मेध्य॒त्वाय॑ ॥49॥

9असंवपन्तीति दास्यादेः संप्रैषः ॥ असंवपन्ती पिष्टान्यन्यत्र किञ्चिदप्रक्षिपन्ती पिंष पिण्ढि अणूनि सूक्ष्माणि च पिष्टानि कुरुतात् कुर्विति वचनं मेधार्हत्वाय । पिषेर्लोटि द्विकरणता ॥

इति तैत्तिरीयब्राह्मणे तृतीये द्वितीये षष्ठोऽनुवाकः ॥

पत्नीं दासीं वा प्रति पोषमन्त्रमुत्पाद्य व्याचष्टे — “असंवपन्ती पिँषाणूनि कुरूतादित्याह मेध्यत्वाय” (ब्रा. का. ३ प्र. २ अ. ६) इति।