गार्हपत्ये स्रुवादीन् प्रतितपति

1गार्हपत्ये स्रुवादीन् प्रतितपति - प्रत्युष्टमिति ॥ व्याख्यातम् (तै.सं. 1.1.2)

अ॒ग्नेर् व॒स् तेजि॑ष्ठेन॒ तेज॑सा॒ निष्ट॑पामि ।

With Agni’s keenest flame I burn you.

अ॒ग्नेर्व॒स्तेजि॑ष्ठेन॒ तेज॑सा॒ निष्ट॑पामि ।

अ॒ग्नेः । वः॒ । तेजि॑ष्ठेन । तेज॑सा । निरिति॑ । त॒पा॒मि॒ ।

तेजिष्ठेन तेजितृतमेन तीक्ष्णतमेनाग्नेस्तेजसा वो युष्मान् निष्टपामि निष्कृष्य दोषेभ्यस्तपामि । ‘निसस्तपतावनासेवने’ (पा.सू. 8.3.102) इति षत्वम् । तेजितृशब्दात् ‘तुश्छन्दसि’ (पा.सू. 5.3.59) इतीष्ठनि ‘तुरिष्ठेमेयस्सु’ (पा.सू. 6.4.154) इति तृशब्दलोपः ॥

स्रुवं सम्मार्ष्टि

+++(स्रुङ्-मार्जनाभावाद् यागाभावाद् वृष्ट्यभावाद् …)+++ गो॒ष्ठम् मा निर्मृ॑क्षम्+++(=विनीनशम्)+++ ।
+++(अतः)+++ वा॒जिन॑न्+++(=अन्नवन्तम्)+++ त्वा सपत्न-सा॒हँ+++(=अभिभवितारं)+++ सम्मा॑र्ज्मि ।

May I not brush the place of the cattle, I brush thee that art strong and overcomest foes.

गोष्ठम्मा निर्मृ॑क्षव्ँ वा॒जिन॑न्त्वा सपत्नसा॒हँ सम्मा॑र्ज्मि

गो॒ष्ठम्मा निर्मृ॑क्षम् ।
वा॒जिन॑न्त्वा सपत्नसा॒हँ सम्मा॑र्ज्मि ।

गो॒ष्ठमिति॑ गो-स्थम् । मा । निरिति॑ । मृ॒क्ष॒म् ।
वा॒जिन॑म् । त्वा॒ । स॒प॒त्न॒सा॒हम् इति॑ सपत्न-सा॒हम् । समिति॑ । मा॒र्ज्मि॒ ।

2स्रुवं सम्मार्ष्टि - गोष्ठमिति ॥ गावस् तिष्ठन्ति यत्र स गोष्ठो देशः । ‘घञर्थे कविधानम्’ (पा.सू. 3.3.58 वा 4) इति कः, थाथादिसूत्रेण (पा.सू. 6.2.144) अन्तोदात्तत्वम् । ‘अम्बाम्ब’ (पा.सू. 8.3.97) इत्यादिना षत्वम् ।

यस्माद् अहं गवां स्थानं (इत्यादि…) मा निर्मृक्षम् मा विनीनशं इति प्रार्थ्यसे, … तस्माद् वाजिनम् अन्नवन्तं अन्न-साधन-भूतं स-पत्न-साहं(सपत्नसाहीं वा) सपत्नानां शत्रूणां अभिभवितारं त्वां सम्मार्ज्मि शोधयामि ।

स्रुवादि-सम्मार्गाभावे यागाभावेन वृष्ट्य्-अभावाद् गवादयो विनश्येयुर् इति भावः ।
निर्मृक्षमिति मृशतेर्लुङि ‘शल इगुपधादनिटः क्स’ (पा.सू. 3.1.45) इति च्लेः क्सादेशः । सपत्नसाहमिति कर्मण्यणन्तोन्तोदात्तः ॥

जुहूं सम्मार्ष्टि

+++(दर्वी-मार्जनाभावाद् यागाभावाद् वृष्ट्यभावाद् …)+++ वाच॑म् [मा निर्मृ॑क्षम्+++(=विनीनशम्)+++ । +++(अतः)+++ वा॒जिन॑न्+++(=अन्नवन्तम्)+++ त्वा सपत्न-सा॒हीँ+++(=अभिभवित्रीं)+++ सम्मा॑र्ज्मि ।]।
+++(दर्वी-मार्जनाभावाद् यागाभावाद् वृष्ट्यभावाद् …)+++ प्रा॒णम् [मा निर्मृ॑क्षम्+++(=विनीनशम्)+++ । +++(अतः)+++ वा॒जिन॑न्+++(=अन्नवन्तम्)+++ त्वा सपत्न-सा॒हीँ+++(=अभिभवित्रीं)+++ सम्मा॑र्ज्मि ।]

Speech, breath (may I not brush, I brush thee that art strong and overcomest foes).

वाच॑म्प्रा॒णञ्चक्षु॒श्श्रोत्र॑म्प्र॒जाय्ँ योनि॒म्मा निर्मृ॑क्षव्ँ वा॒जिनी॑न्त्वा सपत्नसा॒हीँ सम्मा॑र्ज्मि

वाच॑म् [ मा निर्मृ॑क्षम् । वा॒जिन॑न्त्वा सपत्नसा॒हीँ सम्मा॑र्ज्मि ]।
प्रा॒णम् [ मा निर्मृ॑क्षम् । वा॒जिन॑न्त्वा सपत्नसा॒हीँ सम्मा॑र्ज्मि ]।

वाच॑म् । प्रा॒णमिति॑ प्र-अ॒नम् ।

3जुहूं सम्मार्ष्टि - वाचमिति ॥ अत्र मा निर्मृक्षमित्यादि वक्ष्यमाणमनुषज्यते । थाथादिस्वरेण (पा.सू. 6.2.144) प्राणशब्दोन्तोदात्तः ॥

उपभृतं सम्मार्ष्टि

+++(दर्वी-मार्जनाभावाद् यागाभावाद् वृष्ट्यभावाद् …)+++ चक्षुः॑ [मा निर्मृ॑क्षम्+++(=विनीनशम्)+++ । +++(अतः)+++ वा॒जिन॑न्+++(=अन्नवन्तम्)+++ त्वा सपत्न-सा॒हीँ+++(=अभिभवितारं)+++ सम्मा॑र्ज्मि ।]
+++(दर्वी-मार्जनाभावाद् यागाभावाद् वृष्ट्यभावाद् …)+++ श्रोत्र॑म् [मा निर्मृ॑क्षम्+++(=विनीनशम्)+++ । +++(अतः)+++ वा॒जिन॑न्+++(=अन्नवन्तम्)+++ त्वा सपत्न-सा॒हीँ+++(=अभिभवित्रीं)+++ सम्मा॑र्ज्मि ।]

eye, ear, may I not brush, I brush thee that art strong and overcomest foes.

चक्षुः॑ [ मा निर्मृ॑क्षम् । वा॒जिन॑न्त्वा सपत्नसा॒हीँ सम्मा॑र्ज्मि ]।
श्रोत्र॑म् [ मा निर्मृ॑क्षम् । वा॒जिन॑न्त्वा सपत्नसा॒हीँ सम्मा॑र्ज्मि ]।

चक्षुः॑ । श्रोत्र॑म् ।

4उपभृतं सम्मार्ष्टि - चक्षुरिति ॥ पूर्ववद् वक्ष्यमाणस्यानुषङ्गः ॥

ध्रुवां सम्मार्ष्टि

+++(दर्वी-मार्जनाभावाद् यागाभावाद् वृष्ट्यभावाद् …)+++ प्र॒जाम् [मा निर्मृ॑क्षम्+++(=विनीनशम्)+++ । +++(अतः)+++ वा॒जिन॑न्+++(=अन्नवन्तम्)+++ त्वा सपत्न-सा॒हीँ+++(=अभिभवित्रीं)+++ सम्मा॑र्ज्मि ।]
+++(दर्वी-मार्जनाभावाद् यागाभावाद् वृष्ट्यभावाद् …)+++ योनि॒म् [मा निर्मृ॑क्षम्+++(=विनीनशम्)+++ । +++(अतः)+++ वा॒जिन॑न्+++(=अन्नवन्तम्)+++ त्वा सपत्न-सा॒हीँ+++(=अभिभवित्रीं)+++ सम्मा॑र्ज्मि ।]

offspring, the organ of generation may I not brush,
I brush thee that art strong and overcomest foes.

प्र॒जाम् [ मा निर्मृ॑क्षम् । वा॒जिन॑न्त्वा सपत्नसा॒हीँ सम्मा॑र्ज्मि ]।
योनि॒म् [ मा निर्मृ॑क्षम् । वा॒जिन॑न्त्वा सपत्नसा॒हीँ सम्मा॑र्ज्मि ]।

प्र॒जामिति॑ प्र-जाम् । योनि॑म् ।

5ध्रुवां सम्मार्ष्टि - प्रजामिति ॥ सपत्नसाहीमिति उदात्तनिवृत्तिस्वरेण (पा.सू. 6.1.161) ङीप उदात्तत्वम् ॥

पत्नीं योक्त्रेण सन्नह्यति, तदा पत्नी वदति-

Beseeching favour, offspring, prosperity, in devotion to Agni,
I gird my body for good action.

आ॒शासा॑ना सौमन॒सम्प्र॒जाँ सौभा॑ग्यन्त॒नूम् ।
अ॒ग्नेरनु॑व्रता भू॒त्वा सन्न॑ह्ये सुकृ॒ताय॒ कम् ॥

आ॒शासा॒नेत्या॑-शासा॑ना । सौ॒म॒न॒सम् । प्र॒जामिति॑ प्र-जाम् । सौभा॑ग्यम् । त॒नूम् ॥ अ॒ग्नेः । अनु॑व्र॒तेत्यनु॑-व्र॒ता॒ । भू॒त्वा । समिति॑ । न॒ह्ये॒ । सु॒कृ॒तायेति॑ सु-कृ॒ताय॑ । कम् ॥

6पत्नीं योक्त्रेण सन्नह्यति - आशासानेति चतुष्पदयानुष्टुभा ॥
सन्नह्ये इत्युत्तमपुरुषश्रवणात्पत्नी मन्त्रं ब्रवीति । आशासाना प्रार्थयमाना । अनुदात्तेत्त्वात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वम् (पा.सू. 6.1.186), कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.139) । किं? सौमनसं शोभनं मनस्सौमनसम् । ‘प्रज्ञादिभ्यश्च’ (पा.सू. 5.4.38) इति मनश्शब्दात्स्वार्थे विधीयमानोण्प्रत्ययस्तदन्तादपि भवति, छन्दसि दृष्टानुविधानात् (पा.सू. 1.1.6 वा 1) । प्रजामपत्यं (पुत्रादिकाम्) । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.139) । सौभाग्यं भर्तुरिष्टत्वम् । ‘सुभग मन्त्रे’ (पा.सू. 5.1.129 उद्गात्रादिगणे गणसूत्रम्) इति विधीयमानस्यौद्गात्रादिलक्षणस्याञोऽभावे ष्यञेव क्रियते । ञित्त्वादाद्युदात्तत्वम्, ‘हृद्भगसिन्ध्वन्ते पूर्वपदस्य च’ (पा.सू. 7.3.19) इत्युभयपदवृद्धिः । तनूं शरीरम् अविनाशाम् । ‘कृषिचमितनि’ (उ.सू. 84) इत्यादिना ऊप्रत्ययः । अग्नेः परिचरणलक्षणानि यानि व्रतानि तैरनुगता अनुव्रता । ‘अवादयः क्रुष्टाद्यर्थे तृतीयया’ (पा.भा. 2.2.18 वा 4) इति तत्पुरुषः । ‘तत्पुरुषे तुल्यार्थ’ (पा.सू. 6.2.2) इत्यादिनाऽव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सुकृताय शोभनाय कर्मणे सन्नह्ये बध्ये । शोभनं कर्म सुकृतम् । भावे निष्ठा । ‘सूपमानात् क्तः’ (पा.सू. 6.2.145) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । कं सुखं यथा भवति तथा बध्ये । कर्मणि लकारः । यद्वा - कमात्मानं संनह्ये बध्नामि । नह्यतिः स्वरितेत् । ‘एतद्वै पत्नियै व्रतोपनयनम्’ (तै.ब्रा. 3.3.3) इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

7पत्नी गार्हपत्यमुपसीदति - सुप्रजस इति चतुष्पदयानुष्टुभा ॥

8योक्त्रं पत्नी विमुञ्चति - इममिति त्रिष्टुभा चतुष्पदया ॥

सयोक्त्रे ऽञ्जलौ उद-पात्र आनीयमाने पत्नी गार्हपत्यम् उपतिष्ठते

आज्यं निर्वपति

म॒ही॒नाम्पयो॒ऽस्योष॑धीनाँ॒ रस॒स्तस्य॒ तेऽक्षी॑यमाणस्य॒ निः [17]व॒पा॒मि

तस्य॑ तेऽक्षी॑यमाणस्य॒ निर्व॑पामि ।

Of thee that art the imperishable I make the offering.

तस्य॑ तेऽक्षी॑यमाणस्य॒ निर्व॑पामि ।

तस्य॑ । ते॒ । अक्षी॑यमाणस्य । निरिति॑ । [17]
1 । व॒पा॒मि॒ ।

तस्यैतादृशस्य ते तव अक्षीयमाणस्य निर्वपामि आज्यराशेर्निष्कृष्य स्थाल्यां प्रक्षिपामि । यागार्थं हि निरुप्तम् अक्षय्यं सम्पद्यते अत एवम् उक्तम् । अव्यय-पूर्वपद-प्रकृति-स्वरत्वम् । अत्र ‘क्रियाग्रहणं च कर्तव्यम्’ (पा.भा. 1.4.32) इति घृतस्य संप्रदानत्वात्, ‘चतुर्थ्यर्थे बहुलं छन्दसि’ (पा.सू. 2.3.62) इति षष्ठी ॥

पत्नी आज्यमवेक्षते

म॒ही॒नाम्पयो॒ऽस्योष॑धीनाँ॒ रसः

11पत्नी आज्यमवेक्षते - महीनामिति ॥ रसान्तं व्याख्यातम् (तै.सं. 1.1.10)

अद॑ब्धेन त्वा॒ चक्षु॒षा ऽवे॑क्षे सुप्रजा॒स्त्वाय॑ ।

with undeceived eye I gaze on thee
for fair offspring.

अद॑ब्धेन त्वा॒ चक्षु॒षाऽवे॑क्षे सुप्रजा॒स्त्वाय॑ ।

अद॑ब्धेन । त्वा॒ । चक्षु॑षा । अवेति॑ । ई॒क्षे॒ । सु॒प्र॒जा॒स्त्वायेति॑ सुप्रजाः-त्वाय॑ ।

अदब्धेन तिमिरादिभिरनुपहतेन चक्षुषा त्वामवेक्षे पश्यामि, सुप्रजास्त्वाय शोभनापत्यत्वाय । ‘नित्यमसिच्प्रजामेधयोः’ (पा.सू. 5.4.122) इति समासान्तः । ‘अत्वसन्तस्य च’ (पा.सू. 6.4.14) इति विधीयमानं दीर्घत्वं व्यत्ययेन त्वेऽपि भवति ॥

गार्हपत्येधिश्रयति

तेजो॑ ऽसि ।
+++(‘अमेध्यं वा एतत्करोति’ (तै.ब्रा. 3.3.4) इत्यादि ब्राह्मणम् ॥)+++

Thou art brilliance;

तेजो॑ऽसि॒ तेजोऽनु॒ प्रेह्य॒ग्निस्ते॒ तेजो॒ मा विनै॑द॒ग्नेर्जि॒ह्वाऽसि॑ सु॒भूर्दे॒वाना॒न्धाम्ने॑धाम्ने दे॒वेभ्यो॒ यजु॑षेयजुषे भव

तेजो॑ऽसि ।

तेजः॑ । अ॒सि॒ ।

12गार्हपत्येधिश्रयति - तेजोसीति ॥ तेजः उज्ज्वलम् । असि एधि । पञ्चमलकारे रूपम् । ‘अमेध्यं वा एतत्करोति’ (तै.ब्रा. 3.3.4) इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

आहरति

+++(आहवनीय-)+++तेजो ऽनु॒ प्रेहि॑ ।

follow thou brilliance;

तेजोऽनु॒ प्रेहि॑ ।

तेजः॑ । अनु॑ । प्रेति॑ । इ॒हि॒ ।

13आहरति - तेज इति ॥ ते तव आहवनीयाख्यं तेजोनुप्रेहि अनुक्रमेण गच्छ ॥

आहवनीयेऽधिश्रयति

अ॒ग्निस् ते॒ तेजो॒ मा विनै॑त्+++(=विनैषीत्)+++ ।

may Agni not take away the brilliance.

अ॒ग्निस्ते॒ तेजो॒ मा विनै॑त् ।

अ॒ग्निः । ते॒ । तेजः॑ । मा । वीति॑ । नै॒त् ।

14आहवनीयेऽधिश्रयति - अग्निरिति ॥ ते तव तेजः औज्ज्वल्यं अग्निः मा विनैत् मा विनैषीत् । माङि नयतेर्लुङि, ‘बहुलं छन्दसि’ (पा.सू. 7.3.97) इतीडभावे, सिचि वृद्धौ, ‘स्कोस्संयोगाद्द्योरन्ते च’ (पा.सू. 8.2.29) इति सलोपः ॥

आज्यम् अवेक्षते

अ॒ग्नेर् जि॒ह्वा ऽसि॑ ।
सु॒भूर् दे॒वाना॒न्,
धाम्ने॑धाम्ने+++(=धारणेधारणे)+++ दे॒वेभ्यो॒ यजु॑षेयजुषे भव ।

Thou art the tongue of Agni,
the good one of the gods.
Be thou (good) for every sacrifice, for the gods, for every prayer.

अ॒ग्नेर्जि॒ह्वाऽसि॑ ।
सु॒भूर् दे॒वाना॒न्, धाम्ने॑धाम्ने दे॒वेभ्यो॒ यजु॑षेयजुषे भव ।

अ॒ग्नेः । जि॒ह्वा । अ॒सि॒ । सु॒भूरिति॑ सु-भूः । दे॒वाना॑म् । धाम्ने॑धाम्न॒ इति॒ धाम्ने॑-धा॒म्ने॒ । दे॒वेभ्यः॑ । यजु॑षेयजुष॒ इति॒ यजु॑षे-य॒जु॒षे॒ । भ॒व॒ ।

15आज्यमवेक्षते - अग्नेरिति ॥ अग्नेस्त्वं जिह्वासि, जिह्वास्थानीयज्वालाहेतुत्वात् । सुभूः सुष्ठु भूतं जातं सर्वोत्कर्षेणोत्पन्नम् । देवानां स्वभूतं, देवार्थं वा जातम् । यस्मात्त्वमीदृशं, तस्माद्देवेभ्यः देवानाम् । षष्ठ्यर्थे चतुर्थी (पा.सू. 2.3.62 वा 1) । देवार्थं वा ।

धाम्नेधाम्ने सर्वस्मै धारणाय । ‘अनुदात्तं च’ (पा.सू. 8.1.3) इति द्वितीयस्याम्रेडितस्य अनुदात्तत्वम् । यथायथं स्वस्वपदस्थितये देवानां प्रभूतं भव । तदर्थं यजुषेयजुषे भव पर्याप्तं सम्भव । पूर्वपदाम्रेडितस्यानुदात्तत्वम् ।

‘शुक्रं त्वा शुक्रायाम्’ इत्यादिना येन येन यजुषा पुनर्ग्रहीष्यते, येन चावद्यते, तस्मै सर्वस्मै यजुषे प्रभूतं भव । यदि च यजुषेयजुषे प्रभवेत्, ततो धाम्नेधाम्ने प्रभवतीति भावः । ‘ब्रह्मवादिनो वदन्ति । यदाज्येनान्यानि’ (तै.ब्रा. 3.3.5) इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

उत्पुनाति

शु॒क्रम्+++(=शुद्धम्)+++ अ॑सि ।
ज्योति॑र् असि ।
तेजो॑ऽसि ।

Thou art the shining, the radiance, the brilliance.

शु॒क्रम॑सि॒ ज्योति॑रसि॒ तेजो॑ऽसि

शु॒क्रम॑सि ।
ज्योति॑रसि ।
तेजो॑ऽसि ।

शु॒क्रम् । अ॒सि॒ । ज्योतिः॑ । अ॒सि॒ । तेजः॑ । अ॒सि॒ ।

16उत्पुनाति - शुक्रमिति ॥ शुक्रं शुद्धं पूर्वमेवासि । यद्वा - शुक्रं भव । पञ्चमो लकारः ।

ज्योतिरसि दीप्तमसि ।

तेजोसि तेजनं दीपनं देवानामसि । ‘तद्वा अतः पवित्राभ्याम्’ (तै.ब्रा. 3.3.4) इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

प्रोक्षणीरुत्पुनाति

17प्रोक्षणीरुत्पुनाति - देव इति गायत्र्या त्रिपदया ॥
सा च व्याख्याता (तै.सं. 1.1.5)

‘अथाज्यवतीभ्याम्’ (तै.ब्रा. 3.3.4) इत्यादि ब्राह्मणम् । ‘तत्रोभयोर्मीमाँसा’ (तै.ब्रा. 3.3.4) इत्यादि च ॥

जुह्वाम् आज्यं गृह्णाति

+++(आघारार्थत्वात्, प्रयाजार्थत्वाच् च ‘धाम्नेधाम्ने’ इत्याद्युपपद्यते ।)+++
शु॒क्रन्+++(=शुद्धं)+++ त्वा॑ शु॒क्राया॑म् +++(जुह्वां, सर्व॒त्वाय॒)+++ …

I grasp thee shining in the shining,

शु॒क्रन्त्वा॑ शु॒क्राया॒न्धाम्ने॑धाम्ने दे॒वेभ्यो॒ यजु॑षेयजुषे गृह्णामि॒ ज्योति॑स्त्वा॒ ज्योति॑ष्य॒र्चिस्त्वा॒ऽर्चिषि॒ धाम्ने॑धाम्ने दे॒वेभ्यो॒ यजु॑षेयजुषे गृह्णामि ॥ [18]

शु॒क्रन्त्वा॑ शु॒क्राया॑न् …

शु॒क्रम् । त्वा॒ । शु॒क्राया॑म् ।

18जुह्वामाज्यं गृह्णाति - शुक्रमिति ॥ शुक्रं शुद्धं त्वां शुक्रायां शुद्धायां जुह्वां गृह्णामि । शिष्टं व्याख्यातम् ।

आघारार्थत्वात्, प्रयाजार्थत्वाच्च ‘धाम्नेधाम्ने’ इत्याद्युपपद्यते । एवमुपभृद्ध्रुवयोरपि वेदितव्यम्॥

उपभृति गृह्णाति

ज्योति॑स् त्वा॒ ज्योति॑षि +++(उपभृति पर्या॑प्त्या॒)+++…

I grasp thee shining in the shining,

ज्योति॑स्त्वा॒ ज्योति॑षि

ज्योतिः॑ । त्वा॒ । ज्योति॑षि ।

19उपभृति गृह्णाति - ज्योतिरिति ॥ ज्योतिः दीप्तं त्वां, ज्योतिषि दीप्तायामुपभृति गृह्णामि । ‘धाम्नेधाम्ने’ इत्यनुषज्यते ॥

I grasp thee radiance in the radiance,

ध्रुवायां गृह्णाति

अ॒र्चिस् त्वा॒ ऽर्चिषि॑ +++(ध्रुवायाम्, अन॑न्तरायाय)+++

I grasp thee resplendent in the resplendence

अ॒र्चिस्त्वा॒ऽर्चिषि॑

अ॒र्चिः । त्वा॒ । अ॒र्चिषि॑ ।

20ध्रुवायां गृह्णाति - अर्चिरिति ॥ अर्चिषो हेतुत्वादर्चिश्शब्देनोच्यते । तादृशं त्वां अर्चिषि देवानामर्चनसाधने ध्रुवायां गृह्णामि । शिष्टं स्पष्टम् (तै.सं. 1.1.10) ॥