1.1 rajjusamāsam vakṣyāmaḥ | 1 1.2 same sankum nikhāya sankusammitaya rajjvā maṇḍalam parilikhya yatra lekhayoḥ śankvagracchāyā nipatati tatra śankū1 nihanti să prăci | tadantaram rajjvābhyasya pāśau kṛtvā śankvoḥ pāśau pratimucya dakṣiņāyamya madhye sanku mevamuttarataḥ sodici | 1.3 rajjvantayoḥ pāśau karoti | śroṇyamsanirañchanasamkhyāsamāsabhangeṣu lakṣaṇāni | prācyantayoḥ śaṁkū nihanti | śroṇyoramsayośca3 | śańkvoḥ pāśau pratimucya nirañchanena gṛhītvā dakṣiņapūrvām diśam haranti | evamuttarataḥ viparyasyetarataḥ | sa samādhiḥ sarvatra | 1.4 pramāṇamabhyasyābhyāsacaturthe lakṣṇam karoti tannirañchanam | akṣṇayā tiryanmānīśeṣa | 1.5 pramāṇārdham vābhyasyābhyāsaṣaṣ the lakṣaṇam karoti tannirañchanam | akṣṇayā tiryaṁmāniśeṣaḥ | 1.6 pramāṇārdhe samacaturaśrasya śañkuḥ | śāstravadardhe dirghacaturaś- rasya | śakaṭamukhasya caivam | 1.7 etena prāgvaṛśavedimānāni vyākhyātāni | śālāmānam ca | tatrodici prācīvat | sadasaścaivam | 1.8 aparimitam pramāṇādbhūyaḥ | 1.9 pramāņe śāstram pramāṇam nirhāsavivṛddhyoḥ3 | yogaśca | 1.10 itarasyavitṛtiye dakṣinata ityetadvakṣyāmaḥ | gārhapatyāhavaniyayoran- tarālam ṣaḍhdhā saptadhā vāgantusamam tredhā vibhajyāparavitṛtīyalakṣa- ṇena dakṣiṇāyamya tasminnagniḥ | viparyasyottarata utkaraḥ | 1.11 apivāntaratribhāgo’ nayā rajjvā purvārdhe samacaturaśram kṛtvā śroṇ- yamagniḥ viparyasyottarāmsa utkaraḥ | 2 2.1 angulai rathasammitāyāḥ pramāṇam | tatrāṣṭāśītiśatamīṣā | catuḥśata- makṣaḥ ṣaḍaśitiryugam | catvāro’ ṣṭakāḥ śamyā | 1 sankum, P. 2 fańkurevam, P. 3 śroṇyamsayo, P. ♦ vābhyāsaşaşthe, P. • -vivṛdhyoḥ, K. KATYAYANA-SULBASŪTRA 55 2.2 paitṛkyām dvipuruşam samacaturaśram kṛtvā karaṇīmadhye śańkavaḥ sa samādhih | 2.3 karaṇī tatkaraṇī tiryaṁmānī pārśvamānyakṣṇayā ceti rajjavaḥ | 2.4 padam tiryañmānī tripadā pārśvamānī tasyākṣṇyā rajjurdaśakaraṇī | 2.5 evam dvipadā tiryaǹmānī ṣaṭpadā pārśvamānī tasyākṣṇayā rajjuścatvār- imśatkarani / 2.6 upadiṣṭam yugapramāņam samyāpramāṇam ca darśanāt | 2.7 dirgha caturaśrasyākṣṇayā rajjustiryaṁmānī pārśvamānī ca yatpṛthag- bhūte kurutastadubhayam karotīti kṣetrajñānam | 2.8 samacaturaśrasyākṣṇayā rajjurdvikarani | 2.9 karaṇīm trtiyena vardhayettacca svacaturthenātmacatustrimśonena saviśeṣa iti višeṣaḥ’ / 2.10 pramāṇam tiryak dvikaraṇyāyāmastasyākṣṇayā rajjustrikaraņi | 2.11 trtiyakaraṇyetena vyākhyātā | pramāṇavibhāgastu navadhā karaṇītṛtīyam navabhāgaḥ | navabhāgāstrayastṛtiyakaraṇi | 2.12 sautrāmaṇyām prakramārthā | tṛtīyakaraṇī samāsārthā | 2.13 tulyapramāṇānām samacaturasrāṇāmuktaḥ samāsaḥ | nānāpramāṇa- samāse hrasīvasaḥ karaṇyā varṣīyaso’pacchindyāttasyākṣṇayā rajjurubhe samasyatīti samāsaḥ | 3 3.1 caturaśrāccaturasram nirjihirşan yāvannirjihirṣettāvadubhayato’ pacchidya śankūs nikhāya pārśvamānīm kṛtvā pārśvamānīsammitāmakṣṇayām tatropasam- harati, sa samāse’ pacchedaḥ, sā karaṇyeṣa nirhrāsaḥ | 3.2 dirghacaturaśram samacaturaśram cikirşan madhye tiryagapacchidyānyata- radvibhajyetaratpurastāddakṣiṇataścopadadhyāccheṣamāgantunā purayettasyokto nirhrāsaḥ | 3.3 atidirgham cettiryanmānyāpacchidyāpacchidyaikasamāsena samasya śeṣam yathayogamupasamharedityekaḥ samāsaḥ | 3.4 samacaturasram dirghacaturasram cikirşan madhye’ kṣṇaya’ pacchidya tacca vibhajyānyataratpurastāduttarataścopadadhyādviṣamam cedyathāyogamu- pasamharediti vyāsaḥ | 3.5 pramāṇam caturaśramādeśādanyat | 3.6 dvipramāṇā catuḥkaraṇī tripramāņa navakaraṇī catuḥpramāṇā ṣoḍa- śakaraṇī | 3.7 yāvatpramāṇā rajjurbhavati tāvantastāvanto vargā bhavanti tānsamasyet | 6 caturasrasyākṣṇayā, P. 7iti višeṣaḥ, P omits. • sankum, P. • P omits. 56 KATYAYANA-SULBASŪTRA 3.8 ardhapramāṇena pādapramāṇam vidhiyate | tṛtiyena navamo’ mśaḥ | caturthena1oṣoḍaśī kalā | 3.9 eșa nirhrāsastasya purastāduktam śāstram | 3.10 yāvatpramāṇā rajjurbhavatīti vivṛddhe hrāso bhavati | 3.11 caturasram maṇḍalam cikirşanmadhyādamse nipātya pārśvataḥ parilikhya tatra yadatiriktam bhavati tasya tṛtiyena saha maṇḍalam parilikhet sa samādhih | 3.12 maṇḍalam caturaśram cikirşan viskambham pañcadaśabhāgān kṛtvā dvāvuddhareccheṣaḥ karani | 4 4.1 dronacidrathacakracitkankacitpraugacidubhayataḥ praugaḥ samuhya- purişa ityagnayaḥ | 4.2 drone yāvānagniḥ sapakṣapucchaviśeṣastāvaccaturaśram kṛtvā droṇadaśa- mavibhāgo vṛnt1amityeke | taddaśamenāpacchidyāpacchidyaikasamāsena samasya nirhṛtya sarvamagnim tathākṛtim kṛtvā purastātpaścādvopadadhyāt| maṇḍale’ pyevam | 4.3 prauge yāvānagniḥ sapakṣapucchaviśeṣastāvaddviguṇam caturaśram kṛtvā yaḥ purastātkaraṇīmadhye śaňkuryau ca śronyoḥ so ‘gniḥ | 4.4 ubhayataḥ prauge tăvadeva dīrghacaturaśram kṛtvā karaṇīmadhyeṣu1a śaňkavaḥ sa samādhiḥ | 4.5 praugam caturaśram cikirşanmadhye prāñcamapacchidya viparyasye13tarata upadhāya dīrghacaturaśrasamāsena samasyet sa samādhiḥ | 4.6 ubhayataḥ praugam cenmadhye tiryagapacchidya pūrvavatsamasyet | 4.7 etenaiva trikarṇasamāso vyākhyātaḥ | pañcakarṇānām ca | prauge’ pacchi- dyaikakarṇānāṁ1a | dvikarṇānām samacaturaśre ‘pacchidya1 | 5 5.1 uttareșu puruṣoccayenaikaŝatavidhādityetadvakṣyāmaḥ| 5.2 adyo ‘gnirdviguṇastriguno bhavatīti sarvasamāsaḥ | 5.3 ekavimśatividho bhavatiti puruṣābhyāsaḥ1⁄4 | 5.4 puruṣābhyāse yāvānagniḥ sapakṣapucchaviśeṣastāvaccaturaśram kṛtvā tas- minpuruṣapramāṇamavadadhyāt1 | 10 Saturthena, P. 11 vṛtta, P. 12 -madhye, P. 13 viparyasyotarat, P. 14 -ekakarṇānām, P omits. 15 P. omits dvikarṇānāṁ samacaturasre’ pacchidya. 18 puruṣobhyāsaḥ, P. 17 upadadhyat, P.KATYAYANA-SULBASŪTRA 57 5.5 samastam pañcadaśabhāgānkṛtvā dvāvekasamāsena samasyet sa puruṣaḥ | 5.6 pañcavibhāgena bṛhati tasya daśamavibhāgena pādamātrī bhavati1s | 5.7 puruṣam vā pañcamenobhayato ‘pacchidya pañcavibhāgan samasya tṛtīyam nirhṛtya tasmin purușapramāne ‘vadadhyādityaparam 5.8 pañcadaśavibhāgo ‘ṣṭāngulam | 5.9 pañcāratnirdaśavitastirvimśatiśatāngulaḥ puruṣa ityetasmād1 dvādaśāñ- gulam padamiti20 ca21 / 5.10 puruṣam vā sapta22menobhayato ‘pacchidya saptabhāgān samasya sasapta- mabhāgamangulam nirhṛtya purușapramāṇe ‘vadadhyādityaparam | 5.11 nāratnivitastīnām samāso vidyate samkhyāyogāditi śruteḥ | 6 6.1 yathāgni vedīṣṭakāpramāņam varddhata ityetadvakṣyāmaḥ | 6.2 yā karaṇī caturdaśaprakramānsankṣipati trimśca prakramasaptamabhāgān sa ekaśatavidhe prakramaḥ | 6.3 dvitiye vā saptasu prakrameşu prakramamavadhāya tasya saptama- bhāgena prakramārthaḥ | 6.4 prakrameņa vā saptamabhāgena prakramārthaḥ23 | 6.5 evam2 aikaśatavidhāt | 6.6 nāntaḥpātyagārhapatyayorvṛddhirbhavati tāvadeva yonirbhavati na vai jātam garbham yoniranuvardhata iti śrutervṛddheratyantam pratiṣedhaḥ | 6.7 yāvatpramāṇāni samacaturaśrānṇyekīkartum cikīrṣedekonāni tāni bhavanti tiryagdviguṇānyekata ekādhikāni tryasrirbhavati tasyeṣustatkaroti | 6.8 yathayupam vedivarddhanamityetadvakṣyāmaḥ | 6.9 yā rajjurekādaśoparavān sankṣipati daśa ca rathākṣāmstasyā yaścatur- vimśo bhāgaḥ sa prakramaḥ | 6.10 tena vedim nirmāya25 dvādaśāñgulam purastādapacchidya tadyūpāvaṭyā- cchankoḥ purastātprāñcamavadhāya tasmin yūpānminoti | 6.11 pārśvayorvā ‘rdhamantarvedīti śruterarddhakāniti | 6.12 eke prathamottamau prakṛtivat | 6.13 saiṣā śikhaṇḍinī vediḥ26 | 18 P. omits tasya daŝamavibhāgena pādamātrī bhavati. 19 P. omits ityetasmād. 20 P gives after padam, purușamityetasmātpuruṣādvijñeyam. 21 P. omits ca. 22 pañcamena, P. 23 P. gives á in place of prakramārthaḥ. 24 P. omits evam. 25 P. gives mithunam yāvat yad in place of nirmāya. 26 P. omits saiṣā sikhaṇḍinī vediḥ.