2 13 2.1 athāparoyogaḥ | prṣṭhyāntayormadhye ca śankūn11 nihatyārdhe12 tadviseṣamabhyasya lakṣaṇam kṛtvārdhamāgamayet | antayoḥ13 pāśau kṛtvā madhyame saviseṣam pratimucya pūrvasminnitaram lakṣaṇena dakṣiṇamamsa- māyacchet | unmucya pūrvasmādaparasminpratimucya lakṣaṇenaiva dakṣiņām śroṇīmāyacchet | evamuttarau śroṇyamsau | 2.2 pramāņam tiryagdvikaraṇyāyāmastasyākṣṇayārajjustrikaraṇī | 2.3 tṛtiyakaranyetena vyākhyāta | vibhāgastu navadhā | 2.4 tulyayoścaturaśrayoruktassamāsaḥ | nānā pramāṇayoścaturaśrayossa- māsaḥ | hrasiyasaḥ karaṇyā varṣiyaso vṛdhram1 ullikhet | vṛdhrasyākṣṇa- yārajjurubhe samasyati | taduktam / 15 2.5 caturaśraccaturaśram nirjihīrṣan yāvannirjihirṣettasya karaṇyā varṣiyaso13 vṛdhramullikhet | vṛdhrasya pārśvamānīmakṣṇayetaraṭpārśvamupasamharet | sā yatra nipatettadapacchindyāt | chinnayā nirastam | 16 2.6 upasamhṛtā akṣṇayārajjussā catuṣkaraṇī chinnā cetarā ca yatpṛthagbhūte kurutaḥ tadubhayam karoti | tiryañmānī puruṣam seṣastrīn16 | taduktam | 2.7 dirghacaturaśram samacaturasram cikīrṣan tiryañmānya apacchidya sesam vibhajyobhayata upadadhyāt | khaṇḍamāgantunā sampūrayet | tasya nirhāra1 uktaḥ | 3 3.1 samacaturaśram dirghacaturasram cikirşan yāvaccikīrṣet tāvatīm pārśvamānīm kṛtvā yadadhikam syāttadyathā18 yogamupadadhyāt | 3.2 caturasram mandalam cikirşan madhyātkoṭyām nipatayet | pārsvataḥ parikṛṣyātiśayatṛtiyena saha maṇḍalam parilikhet | sā nityā19 maṇḍalam20 jāvaddhiyate tāvadāgantu | 11 śankum, MU, S. 12 ardhe repeated in MU. 13 antyayoḥ, MU, D. 14 urddhram-, D, MU. 15 MU omits. 16 -strim, BK. 17 nirhāsa, MU 18 tad, not in MU. 19 Thus BK, MU; sānityā, according to comm. 20 S. omits, APASTAMBA-SULBASUTRA 41 3.3 maṇḍalam caturaśram cikirşan viskambham pañcadaśabhāgānkṛtvā dvāvuddharet | trayodaśāvasiṣyante | sanityā11 caturaśram [. 3.4 pramāṇena pramāṇam vidhiyate | 3.5 caturasram22 adeśadanyat | 3.6 dvābhyām catvāri | tribhirnava | 1 3.7 yāvatpramāṇā rajjustāvatastāvato vargān karoti | tathopalabdhiḥ | 3.8 adhyardhapuruṣā rajjurdvau sapādau23 karoti | ardhatṛtīyapuruṣā ṣaṭ sapādān | 3.9 athātyanta pradeśaḥ24 | yāvatā yāvatā25 ‘dhikena parilikhati tatpār- śvayorupadadhāti | yacca tena caturasram kryate tatkoṭyām | 3.10 ardhapramāṇena pādapramāṇam vidhīyate | ardhasya dvipramāṇāyāḥ pādapūraṇatvāt | tṛtīyena navami kalā | 4 4.1 agnyādheyike vihāre gārhapatyāhavanīyayorantarāle vijñāyate | aṣṭāsu prakrameşu brāhamano’ gnimādadhīta | ekādaśasu rājanyaḥ | dvādaśasu vaiśyaḥ | 4.2 caturvimśatyāmaparimite26 yāvatā vā cakṣuṣā manyate tasmānnā- tidūramādheya iti sarveṣāmaviseṣeṇa śrūyate | 4.3 dakṣinataḥ purastādvitṛtiyadese garhapatyasya nediyasi dakṣiņā- gnervijñāyate/ 4.4 garhapatyāhavanīyayorantarālam pañcadhā ṣaḍdhā vā samvibhajya27 şaştham saptamam vā bhāgamāgantumupasamasya28 samam traidham vibhajyāparasmimstṛtiye lakṣaṇam kṛtvā gārhapatyāhavanīyayorantau niyamya lakṣaṇena dakṣiṇāpāyamya nimittam karoti | taddakṣiṇāgnerāyatanam | śrutisāmarthyāt | 4.5 yajamānamātrī prācyaparimitā vā yathāsannāni havīmṣi sambhavedevam tiraściprāñcau vedyamsāvunnayati | pratīcī śroņi | purastādamhīyasī paścāt- prathiyasi madhye samnatataraivamiva hi yoṣeti dārśikyā vedervijñāyate | 21 Thus MU; să nityā, BK. 22 caturasram, not in MU. 23 savādau, MU. 24 prādeśaḥ, D. 25 jāvatā once in D. 26 aparicite, MU. 27 sambhujya, BK. 26 Thus MU & most Mss; upasamasyāgantu-, BK. 42 APASTAMBA-SULBASŪTRA 4.6 apareṇāhavanīyam yajamānamātram2o dirghacaturasram30 viḥrtya tāvatīm rajjumabhyasyası madhye lakṣaṇam kṛtvā dakṣinayoḥ śronyamsayo- rantau32 niyamya lakṣaṇena dakṣiṇāpāyamya nimittam karoti | nimitte rajjum niyamyāntau samasyet | dakṣiṇāyāḥ śroṇerdakṣinamamsamālikhet | evamuttarataḥ tiryañmānīm dviguṇām tathā kṛtvā paścātpurastāccopalikhets | vimitāyām purastāt pārśvamānyā upasamharet | śrutisāmarthyāt | 5 5.1 trimsatpadāni prakramā vā paścāttiraści bhavati şaṭtrimśatprācī caturvimśatiḥ purastāttiraścīti saumikyā vedervijñāyate | 5.2 ṣaṭtrimśikāyāmaṣṭādaśopasamasya aparasmādantāddvādaśasu lakṣaṇam pañcadaśasu lakṣaṇam pṛṣṭhyāntayorantau niyamya pañcadaśikena35 dakṣiṇāpāyamya śańkum nihantyevamuttarataste3 śroṇī | viparyasyāṇsau37 pañcadaśikes naivāpāyamya" dvādaśike sankum nihanti | evamuttaratastā- vamsau tadekarajjvā viharaṇam [ 5.3 trikacatuşkayoḥ pañcikā kṣṇayārajjuḥ | tābhistrirabhyastābhiramsau | caturabhyastābhiḥ śroņi | 5.4 dvādaśikapañcikayostrayodaśikā kṣṇayārajjuḥ tābhiramsau dvira- bhyastābhiḥ śroṇī 5.5 pañcadaśikāṣṭikayoḥ saptadaśikā kṣṇayārajjuḥ tābhiḥ śroņi | dvādaśikapañcatrimśikayossaptatrimśikā kṣṇayārajjuḥ tābhiramsau | 5.6 etāvanti jñeyāni vediviharaṇāni bhavanti | 5.7 aṣṭāvimśatyūnam padasahasram mahāvediḥ | dakṣiņasmādamsāddvādaśasu dakṣinasyām śroṇyām nipatayet | chedam viparyasyetarata1 upadadhyāt | sā dirghacaturaśră | tatha yuktām samcakṣita | 5.8 saumikyā veditṛtīye“ yajeteti sautrāmaṇyā vedervijñāyate“ | prakramasya tṛtīyakaraṇī prakramasthāniyā bhavati | trikaraṇyā vā aṣṭika daśike tiryaǹmānyau 29 yajamānamātrī, MU. 30 dīrgham caturaśram, MU. 31 ȧyamya, MU. 32 -antară, MU. 33 samasya, BK. 34 Thus in D, Gr, MU, BK. parilikhet, S. 35 pañcadaśakena, MU. 36 te not in MU. *7 viparyastayāṇsau, MU. 38-daśakena, MU. 39 -apāyamya, not in D. 40 -syottarata, MU; -sya-ttarata, S. 41 vederbitṛtīyadese, MU. 42 veder-, not in BK. APASTAMBA-SULBASUTRA 43 | dvādasikā prṣṭhya (5.8) | trīņi caturvimśāni padaśatāni sautrāmaṇiki vediḥ | (5.9) / 6 6.1 dvistāvā13 vedirbhavatityaśvamedhe vijñāyate | (5.10) | prakramasya dvikaraṇī prakramasthānīyā bhavati | (6.1) / 6.2 prakramo dvipadastripado vā | prakrame yathākāmī śabdārthasya viśa- yitvāt | yajamānasyādhvaryorvā | eṣa hi ceṣṭānām kartā bhavati | 6.3 rathamātrī niruḍhapaśubandhasya vedirbhatīti vijñāyate | tatra11 khalvāhūrathākṣamātrī paścāttiryagīṣayā prācī | vipathayugena purastāt | yāvatā vā15 bāhye chidre | 6.4 tadekarajjvoktam | pañcadaśikenaivāpāyamyārdhākṣeṇārdhayugeneti śroṇyamsannirharet | 6.5 athāpyudāharanti | aṣṭāśītiśatamīṣā tiryagakṣaścatuśśatam ṣaḍaśītiryugam cāsya saa rathaścāraṇa ucyate | iti rathaparimāṇam | 6.6 aratnibhirvā caturbhiḥ paścāt ṣaḍbhiḥ prācī tribhiḥ purastāt |tadekarajj- voktam pañcadaśikenaivāpāyamya dvābhyāmadhyardheneti śroṇyamsānnirharet| 6.7 yajamānamātrī catuḥsraktirbhavatīti paitṛkyā vedervijñāyate | tadekarajj- voktam pañcadaśikenaivāpāyamyārdhena tataśśroṇyaṇsānnirharet18 | 6.8 daśapadottara1vedirbhavatiti some vijñāyate | tadekarajjvoktam pañca- daśikenaivāpāyamyārdhena tataśśroṇyamsānnirharet | 6.9 tām yugena yajamānasya vā padairvimāya śamyayā parimimīte | • 6.10 pade yuge’ ratnāviyati śamyāyām ca mānārtheṣu yathākāmī1 śabdār- thasya viśayitvat 6.11 vimitāyām purastātpārśvamānyā52 vupasamharet | śrutisāmarthyāt | 7 7.1 navāratni tiryaksaptavimśatirudagāyatamiti sadaso vijñāyate | (7.1) | 4a dvistāvān, Gr. 44 tasya, MU. 45 Missed in D. 46-iti, not in MU. 47 Not in MU. 48 Not in S. 49 -dottară, MU. 50 Not in S. 51 yāthākāmī, BK. 52 -mānyā upasam-, MU. 44 APASTAMBA-SULBASUTRA aṣṭādaśetyekeṣām | (7.2) | tadekarajjvoktam pañcadaśikenaivāpāyamyārdha- pañcamaiḥ śroṇyamsānnirharet | (7.3) / 53 7.2 prādeśamukhāḥ prādeśāntarālā bhavantītyuparavāṇām vijnāyate | aratni- mātram caturaśram vihṛtya sraktiṣu śankūnnihatyārdhaprādesena tam54 parili- khet śrutisāmarthyāt | (7.4) | 7.3 vyāyāmamātrī bhavatīti gārhapatyacitervijñāyate | (7.5) | catura- śretyekeṣām | parimaṇḍaletyekeṣām | (7.6) | 7.4 karanam vyāyāmasya tṛtīyāyāmam saptama55vyāsam kārayet | (7.7) / tā ekavimśatirbhavanti | (7.8) | prāgāyāmāḥ prathame prastāre’ parasminnu- dagāyāmāḥ (7.9) / 7.5 maṇḍalāyām mṛdo deham kṛtvā madhye śankum nihatyārdhavyāyāmena saha mandalam parilikhet | tasminścaturaśramavadadhyādyāvatsambhavetta- nnavadhā vyavalikhya traidhamekaikam pradhikam vibhajet | (7.10) / 7.6 upadhāne caturaśrasyāvāntaradeśānprati sraktīssampādayet | madhyāni- tarasmin5prastāre | vyatyāsam cinuyādyāvataḥ prastārāṇścikīrṣet | (7.11) / 7.7 piśīlamātrā bhavantīti dhiṣṇyānāṁ3 vijñāyate | (7.12) | caturaśrā ityekeṣām | parimaṇḍalā ityekeṣām / (7.13) / 58 7.8 mṛdo dehānkṛtvā āgnīdhrīyam navadhā vyavalikhya ekasyāssthāne’ śmānamupadadhyāt | (7.14) | yathāsamkhyamitarān59 vyavalikhya yathāyo- gamupadadhyāt | (7.15) / 8.1 8 bhavatīva khalu vā eṣa“ yo’gnim cinutaa1 iti vijñāyate | vayasām vā eṣa pratimayā cīyata ityākṛticodanā2 pratyakṣavidhānādvā | 63 8.2 yāvadāmnātenao veņunā catura ātmani puruṣānavamimīte | puruṣam dakṣine pakṣe puruşam pucche purușamuttare | aratninā dakṣiņato dakṣinam 53 -pañcakai, D; -pañcamí, Gr. ; -pañcame, S. 54 Repeated in MU, BK. 55 saptavyāsam, D. 56 -nitasmin-. D. 57 dhiṣṇiyānām, BK. 58 -syā, S; -sya, Gr. 59 -itară, MU. 60 Not in D 61 cinute, MU. 62 codonát, MU, Gr. 63 āmnānena, MU, Gr. 63 caturasre, MU. ĀPASTAMBA-SULBASŪTRA 45 pakşam vardhayati1 | evamuttarata uttaram | prādeśena vitastyā vā paścāt puccham / 8.3 ekavidhaḥ prathamo’ gnirdvividhaḥ dvitiyastrividhastṛtiyaḥ | ta evameva ādyantyaikaśatavidhāt | 8.4 tadu ha vai saptavidhameva cinvita | saptavidho vāva prākṛto’gniḥ | tata ūrdhvamekottarāniti vijñāyate | 8.5 ekavidhaprabhṛtīnām na pakṣapucchāni bhavanti | saptavidhavākyaśeṣa- tvācchrutivipratiṣedhācca | 8.6 aṣṭavidhaprabhṛtīnām yadanyatsaptabhyastatsaptadhā vibhajya pratipu- ruṣamāveśayet | ākṛtivikārasyāśrutatvāt | 8.7 puruṣamātreņa vimimīte veņunā vimimīte iti vijñāyate | 9 9.1 yāvānyajamāna ūrdhvabāhustāvadantarāle venośchidre karoti madhye trtiyam apareṇa yūpāvaṭadeśamanuprṣṭhyam venum nidhāya chidreṣu sankun nihatya unmucyāparābhyām dakṣiņāprākparilikhede antāt | unmucya pūrvasmādaparasmin"pratimucya dakṣiņā pratyakparilikhedantāt | (8.8) / unmucya veņum madhyame śañkāvantyam venośchidram pratimucyoparyu- parilekhāsamaram dakṣiņā veņum nidhāyāntye chidre sankum nihatya tasminmadhyamam veṇośchidram pratimucyass lekhāntayoritare pratiṣṭhāpya chidrayośśankū nihanti | saoo purușaścaturaśraḥ | (9.1) / 9.2 evam pradakṣiṇam catura” ātmani puruṣānavamimīte | puruṣam dakṣiņe pakṣe puruşam pucche puruşamuttare | aratninā dakṣiņato" dakṣiņamityuktam | 9.3 pṛṣṭhyāto vā puruṣamātrasyākṣṇayā veņum nidhāya pūrvasminnitaram | tābhyām dakṣiņam amsam nirharet | viparyasya śroṇī | pūrvavaduttaramamsam | 9.4 rajjvā vā vimāyottaravedinyāyena veņunā vimimīte 72 | 9.5 sapakṣapuccheșu vidhābhyāse’ pacaye ca vidhāsaptamakaraṇīm puru- ṣasthānīyām kṛtvā viharet | 64 pravardhayati, BK. 65 fankum, S, Gr. 66 āntāt, MU. 67 aparasmin, not in D. 68 Not in Gr. 69 Not in Gr. 70 caturasra, D, Gr. 71 Not in D. 72 mimīte, Gr. 46 APASTAMBA-SULBASŪTRA 9.6 karaṇānīṣṭakānām puruṣasya pañcamena kārayet | tāsāmevaikato’ dhyar- dhāstaddvitiyam | paruṣasya pañcamo bhāga ekataḥ prādeśa ekataḥ tattṛtīyam sarvataḥ prādeśastaccaturtham | samacaturaśrāḥ pañcadaśabhāgiyāstaṭpañca- mam / 9.7 ūrdhvapramāṇamiṣṭakānām jānoḥ pañcamena kārayedardhena nākasadām pañcacoḍānām “ca | 74 9.8 yaṭpacyamānānām pratihraseta puriṣeņa tatsampurayedaniyatapari- māṇatvāt purīṣasya | 10 10.1 upadhāne’ dhyardhā daśa purastāt pratīcīrātmanyupadadhāti | daśa paścātprācīḥ | pañca pañca pakṣāgrayoḥ | pakṣāpyayayośca viśayāḥ tāsāmar- dheṣṭakāmātrāṇi pakṣayorbhavanti | pañca pañca” pucchaparśvayordakṣiņā | udiciśca/ 10.2 pucche prādeśamupadhāya sarvamagnim pañcamabhāgiyābhiḥ pracchā- dayet / 10.3 pañcadaśabhāgiyābhiḥ samkhyām pūrayet | 10.4 aparasminprastāre’ dhyardhā daśa dakṣiṇata udīcīrātmanyupadadhāti | daśottarato dakṣiņā | yathā prathame prastāre pakṣau tathā puccham | yatha puccham tathā pakṣau | viparītā apyaye | 10.5 sarvamagnim pañcamabhāgiyābhiḥ pracchādayet | 10.6 pañcadaśabhāgīyābhiḥ samkhyām pūrayet | vyatyāsam cinuyādyāvataḥ prastārāmścikīrṣet | 10.7 pañca citayo bhavanti | pañcabhiḥ purīṣairabhyūhatīti purīṣāntā citiḥ arthāntaratvātpuriṣasya | 10.8 jānudaghnam” sāhasram” cinvīta prathamam cinvānaḥ | nābhidaghnam76 dviṣāhasram dvitīyamāsyadaghnam triṣāhasram tṛtīyamuttaramuttaram jyāyām- sam | mahāntam bṛhantamaparimitam svargakāmaścinviteti vijñāyate | 10.9 dviṣāhasre dviprastārāścitayo bhavanti | triṣāhasra triprastārāścaturtha- prabhṛtişvāhāreşu nityamiṣṭakāparimāṇam / 10.10 vijñāyate ca na jyāyāmsam citvā kanīyāmsam cinviteti18 | 73 pañcacūḍānām, MU. 7a pratihrasīta, MU ; pratihraset, D. 75 Once in S. 76 -daghnīm, MU. 77 Missed in D. 78 This whole line not in Gr.ĀPASTAMBA-ŚULBASŪTRA 11 47 79 11.1 caturaśrābhiragnim cinuta iti vijñāyate | samaċaturaśrā anupa 80- padatvācchabdasya | 11.2 pādamātryo bhavanti aratnimātryo bhavantyūrvasthimātryo bhavantyaṇ- ūkamātryo bhavantīti vijñāyate | 11.3 caturbhāgiyamaṇūkam | pañcamaa1bhāgīyāratniḥ | tathorvasthi | 11.4 pādeṣṭakā pādamātrī | tatra jathākāmī śabdārthasya viśayitvāt | 11.5 upadhāne’ṣṭāvaṣṭau pādeṣṭakāścaturbhāgīyānāṁ pakṣāgrayornidadhyāt | sandhyośca tadvadātmānam ṣaḍangulāvetāḥ 82 | śroṇyamseṣu caṣṭau prācīḥ pratīcīśca | 11.6 sandhyantarāle pañcabhāgiyāssapādāḥ83 | 11.7 pucche prādeśamupadhāya sarvamagnim caturbhāgīyābhiḥ pracchādayet | 11.8 pādeṣṭakābhiḥ samkhyām pūrayet | 11.9 aparasminprastāre pucchāpyaye pañcamabhāgīyāa1 viśayāḥ | tā ātmani caturdaśabhiḥ pādairyathayogam upadadhyāts | 11.10 sarvamagnim pañcamabhāgiyābhiḥ1 pracchadayet | 11.11 pādeṣṭakābhiḥ samkhyām pūrayet | vyatyāsam cinuyādyāvataḥ prastā- rāmścikīrṣet/ 12 12.1 ekavidhaprabhṛtīnām karaṇīnām dvādaśena trayodaśenetīṣṭakāḥ kārayet | pādeṣṭakāśca | vyatyāsam cinuyādyāvataḥ prastārāmścikīrṣet | 12.2 ekavidhaprabhṛtīnām prathamāhāreņa dvitiyena tṛtīyeneti yoyujyeta | sarveṣām yathā śrutisamkhyā tathordhvapramāṇam | 12.3 kāmyā guṇavikārāḥ guṇaśāstratvāt | 12.4 praugam 85 cinvita bhrātṛvyavāniti vijñāyate | 12.5 yāvānagniḥ sāratniprādeśo dvistāvatīm bhūmim caturaśrām kṛtvā pūrvasyāḥ karaṇyā ardhācchroṇīs pratyālikhet | sā nityā praugam | 79 cinvite, D. 80 anupadatvāc, D. 81 pañcabhāgiyāḥ, D. 82 şaḍangulopetāḥ, BK. 83 Only pādāḥ, D. 84 baryupa- BK. 85 praugacitam BK. 36 -chroṇīm MU. 48 ĀPASTAMBA-SULBASŪTRA 12.6 karaṇāni cayanamityekavidhoktam | praugā iṣṭakāḥ kārayet | 12.7 ubhayataḥ prcugam cinvita yaḥ kāmayeta prajātān bhratṛvyānnudeya pratijaniṣyamāṇāniti vijñāyate | 12.8 yathā vimukhe śakaṭe | (12.8) | tāvadeva dirghacaturaśram vihṛtya purvāparayoḥ karaṇyorardhāttāvati dakṣinottarayornipātayet | sā88 nityobha- yataḥ praugam | (12.9) | praugacitoktam | (12.10) / 12.9 rathacakracitam cinvīta bhrātṛvyavāniti vijñāyate | (12.11) / 12.10 yāvānagniḥ sāratniprādeśastāvatīm bhūmim parimaṇḍalām kṛtvā tas- mimścaturaśramooavadadhyādyāvatsambhavet | (12.12) / 13 13.1 tasya karaṇyā dvādaśeneṣṭakāḥ kārayet | 13.2 tāsām ṣatpradhāvupadhāya śeṣamaṣṭadhā vibhajet | 13.3 upadhāne caturaśrasyāvāntaradeśān pratisraktīssampādayet | madhyānī- tarasmin prastāre | vyatyāsam cinuyādyāvataḥ prastārāmścikīrṣet | 13.4 dronacitam cinvītānnakāma iti vijñāyate | 13.5 dvayāni tu khalu droṇāni caturaśrāņi parimaṇḍalāni ca | 13.6 tatra yathākāmi śabdārthyasya viśayitvāt | 13.7 caturasram vā yasya guṇaśāstram | (13.7) | sa caturaśraḥ | (13.8) / 13.8 paścāttsarurbhavatyanurūpatvāyeti vijñāyate | (13.9) / 13.9 sarvasyā bhūmerdaśamam tsaruḥ tasya pucchena nirhāra uktaḥ | (13.10) / 13.10 tasya karaṇyā dvādaśeneṣṭakāḥ kārayedadhyardhāḥ pādeṣṭakāśca | (13.11) / 13.11 upadhāne’ dhyardhāḥ purastātpratīcirātmanyupadadhāti | tsarvagre śronyośca prāciḥ | (13.12) / 13.12 sarvamagnim caturaśrābhiḥ pracchādayet | (13.13) / 13.13 pādeṣṭakābhiḥ samkhyām pūrayet | (13.14) / 13.14 aparasminprastāre’ dhyardhā dakṣiṇata udīcīrātmanyupadadhātyuttara- taśca dakṣiņāḥ | tsarupārśvayordakṣiņā udīcīśca | (13.15) / 13.15 sarvamagnim caturaśrābhiḥ pracchādayet | (13.16) / 87 dirgham caturasram MU. 88 Not in MU. 89 -caturam- MU. 90 „pradhả upadhāya MU. ĀPASTAMBA-SULBASŪTRA 49 13.16 pādeṣṭakābhiḥ samkhyām pūrayet | (13.17) | vyatyāsaṇ cinuyādyāva- taḥ prastārāmścikīrṣet | (13.16) / 14 14.1 samuhyam cinvita paśukāma iti vijñāyate | 14.2 samuhanniveṣṭakāo1 upadadhāti | 14.3 dikṣu cātvālā bhavanti | tebhyaḥ puriṣamabh2yuhatīti vijñāyate | 14.4 paricayyam cinvīta grāmakāma iti vijñāyate | 14.5 madhyamām svayamātṛṇṇām pradakṣiṇamiṣṭakāgaṇaiḥ paricinoti | s paricayyaḥ | 14.6 upacāyyam cinvīta grāmakāma iti vijñāyate | (14.6) / paricāyyenoktaḥ | (14.7) / 14.7 śmaśānacitam cinvīta yaḥ kāmayeta pitṛloka ṛdhnuyāmiti vijñāyate | (14.8) / 14.8 dvayāni tu33 khalu śmaśānāni caturaśrāņi parimaṇḍalāni ca | (14.9) / 14.9 tatra yathākāmī śabdārthasya viśayitvāt | (14.10) / 14.10 caturaśram vā yasya guṇaśāstram (14.11) / sa caturaśraḥ | tsaruvar- jam dronacitoktaḥ | (14.12) / 14.11 chandaścitam cinvīta paśukāma iti vijñāyate | (14.13) / 14.12 sarvaiśchandobhiścinuyādityekam | prākṛtairityaparam | (14.14) / 15 15.1 syenacitam cinvīta suvargakāma iti vijñāyate | 15.2 vakrapakṣo vyastapuccho bhavati | paścātprāñudūhati | purastātpratya- nudūhatio1 | evamiva hi vayasām madhye pakṣanirṇāmo bhavatīti vijñāyate | 15.3 yāvānagniḥ sāratniprādeśaḥ saptavidhaḥ sampadyate | prādeśam catur- thamātmanaścaturbhāgīyāścāṣṭau | tāsām tisraḥ śiraḥ | itaratpakṣayorvibhajet | 15.4 pañcāratniḥ puruṣaḥ | caturaratnirvyāyāmaḥ | caturvimśatyańgulayo’ ratniḥ | tadardham prādeśa iti klṛptiḥ | 15.5 ardhadaśamā aratnayo’ ǹgulayaśca caturbhāgona pakṣāyāmaḥ | 91 -eveṣṭakā MU. 92 -abhyudūhatīti MU. 93 Not in MU. 94 -udūhati not in D. 50 ĀPASTAMBA-SULBASŪTRA 15.6 dvipuruṣām rajjumubhayataḥ pāśam karoti madhye lakṣaṇam | pakṣas- yaparayoḥ kotyorantau niyamya lakṣaṇena prācīnamāyacchedevam purastāt | sa nirṇāmaḥ | (15.6) | etenottaraḥ pakṣo | vyākhyātaḥ | (15.7) | 15.7 ātmā dvipuruṣāyāmo’ dhyardhapuruṣavyāsaḥ | (15.8) / 15.8 pucche’ rdhapuruṣavyāsam puruşam pratīcīnamāyacchet | tasya dakṣiņato’ nyamuttarataśca | tāvakṣṇayā vyavalikhet | yatha’ rdhapuruṣo’ pyayesyāt | (15.9) / 15.9 sirasyardhapuruşeṇa caturaśram kṛtvā pūrvasyāḥ karaṇyā ardhāttāvati dakṣinottarayor nipātayet | (15.10) / 96 16 16.1 apyayān prati śroṇyamsānapacchindyāt | evamiva hi śyenaḥ | 16.2 karaṇam puruṣasya pañcamāyāmam ṣaṣṭhavyāsam kārayedyathāyogana- tam tatprathamam | 16.3 te dve prācī samhite | taddvitīyam | 98 16.4 prathamasya ṣaḍbhāgamaṣṭama’‘bhāgena vardhayet | yathāyoganatam • 8 tattṛtīyam | 16.5 caturbhāgiyā’ dhyardhā | tasyāścaṭurṛbhāgīyāmātramakṣṇayā bhindyāt" | taccaturtham | 16.6 caturbhagiyārdham pañcamam | 16.7 tasyākṣṇayā bhedaḥ ṣaṣṭham | 16.8 puruṣasya pañcama1oobhāgam daśabhāgavyāsam pratīcīnamāyacchet | tasya dakṣiṇato’ nyamuttarataśca | tāvakṣṇayā dakṣiṇāparayoḥ1o1 koṭyorāli- khet | tatsaptamam | 16.9 evamanyat | uttaram tūttarasyāḥ koṭyālikhet tadaṣṭamam | 16.10 caturbhāgiyākṣṇayobhayato bhedo navamam | 16.11 upadhāne şaṣṭiḥ ṣastiḥ pakṣayoḥ prathama udicirupadadhyāt102 | 16.12 pucchapārśvayoraṣṭāvaṣṭau şaşthyayastisro’gre tata ekām tatastis- raḥ tata ekām | 95 pāśām MU. 96 dakṣiņayor- MU. 97 -aṣṭabhāgena MU. 98 -natena BK. 99 chindyat MU. 100 pañcabhāgam, D. 101 dakṣinavarayoḥ, MU. 102 -nirupadadhyāt, D, MU. را APASTAMBA-SULBASŪTRA 51 16.13 pucchapyaye caturthyau visaye | tayośca103 paścātpañcamyāvanīkasam- hite | 17 17.1 śeşe daśa caturthyaḥ śronyamseṣu căṣṭau prāciḥ praticiśca | 17.2 śeşe ca şaḍvimsatiraṣṭau şaşthyaścatasraḥ pañcamyaḥ | 17.3 sirasi caturthyau viśaye | tayośca purastātprācyau | 17.4 eşa dviśataḥ prastāraḥ | 17.5 aparasminprastāre pañca pañca nirṇāmayordviṭīyāḥ | apyayayośca tṛtīyā ātmānamaṣṭabhāgāvetāḥ1oa | śeṣe pañcacatvārimśat1o5prathamāḥ prāciḥ | 17.6 pucchapārsvayoḥ pañca pañca saptamyaḥ | dvitiyacaturthyoścānyatarataḥ pratisamhitāmekaikām | śeṣe trayodaśāṣṭamyaḥ106 | 17.7 śroṇyamseṣu căṣṭau caturthyo dakṣiņā udīcīśca | śeşe ca vimśatistrimśat şaṣṭhya ekam pañcamīm | 17.8 sirasi caturthyau tayośca purastaccatasro navamyaḥ | 17.9 eșa dviśataprastāraḥ | 17.10 vyatyasam cinuyādyāvataḥ prastārāmścikīrṣet | 18 18.1 yenacitam cinvīta suvargakāma iti vijñāyate 18.2 vakrapakṣo vyastapuccho bhavati | paścātprāñudūhati | purastātpratya- nudūhati | evamivahi vayasām madhye pakṣanirṇāmo bhavatīti vijñāyate | 18.3 puruşasya şoḍaśībhirvimśaśatam1o7 sāratniprādeśaḥ saptavidhaḥ sampad- yate | tāsām catvāriṛśadātmani tisraḥ śirasi pañcadaśa pucche ekatrimśaddak- şine pakse tathottare | 18.4 adhyardhapuruṣastiryagdvāvāyāmata iti dīrgha108caturasram vihṛtya śronyamsebhyo dve dve şoḍaśyau nirasyet109 | catvārimśatparisiṣyante | sa ātmā | 18.5 sirasyardhapuruşena caturaśram kṛtvā pūrvasyāḥ karaṇyā ardhāttāvati dakṣinottarayornipatayet | tisraḥ parisisyante tacchiraḥ | 18.6 purușastiryagdvāvāyāmataḥ ṣoḍaśabhāgaśca dakṣinaḥ pakṣaḥ | tatho- ttaraḥ | 0 18.7 pakṣāgrello puruşacaturthena catvāri caturaśrāṇi kṛtvā tānyakṣṇayā vyavalikhyārdhāni nirasyet | ekatrimśatpariśisyante | 103 tayostu, MU. 104 -bhāgopetāḥ, BK. 105 Repeated in BK. 106 This is followed by pucchadese trayodaśāṣṭamyaśśerate in MU, which appears to be part of the commentary. 107 soḍaśabhirvimśam, MU. 108 dīrgham, MU. 109 vidṛsyet, D. 110 Repeated in BK, D. 52 APASTAMBA-SULBASUTRA 18.8 pakṣāgramutsṛjya madhye pakṣasya prācīm lekhāmālikhet | pakṣāpyaye puruşam niyamya puruṣānte nitodam kuryāt | nitodātprācīnam puruṣānte111 nitodam nitodayornānāntāvālikhet | tatpakṣa112namanam | etenottaraḥ pakṣo vyākhyātaḥ | 19 19.1 dvipuruşam paścādardhapuruşam purastaccaturbhāgonaḥ puruṣa āyāmo’ ṣṭādaśakaraṇyau pārśvayostāḥ pañcadaśa parigṛhṇanti | tatpuccham | 19.2 ṣoḍaśīm caturbhiḥ parigṛhṇījāt | aṣṭamena tribhiraṣṭamaiścaturthena caturthasaviseşeneti / 19.3 ardheṣṭakām tribhirdvābhyām caturthābhyām1113 catūrthasaviseṣeneti | 19.4 pādeṣṭakām tribhiścaturthenaikam caturthasaviśeṣārdhābhyām ceti | 19.5 pakṣeṣṭakāṇ caturbhirdvābhyām caturthābhyām saptamābhyām111 ceti | 19.6 pakşamadhyāyām caturbhirdvābhyām caturthābhyām dvisaptamābhyām ceti / 19.7 pakṣāgrīvām tribhiścaturthenaikam caturthasaptamābhyāmekam caturtha- saviseṣasaptamabhyām ceti | 115 19.8 pakṣakaraṇyāḥ saptamam tiryañmānī puruṣacaturtham ca 115pārśvamānī | tasyākṣṇayārajjvā karaṇam prajṛmbhayet11/ pakṣanamanyāḥ saptamena phala- kāni namayet | 19.9 upadhāne catasraḥ pādeṣṭakāḥ purastācchirasi | apareṇa śiraso’pyayam pañca | pūrveņa pakṣāpyayāvekādaśa | apareṇaikādaśa pūrveṇa pucchāpyayam pañcāpareņa pañca117 pañcadaśa pucchāgre | 20 20.1 catasraścatasraḥ pakṣāgrīyāḥ pakṣāgrayoḥ paksāpyayayośca viśayāḥ | 20.2 tā ātmani catasṛbhiścatasṛbhiḥ ṣoḍaśibhiryathayogam paryupada- dhyāt118/ 20.3 catasraścatasraḥ pakṣamadhyiyāḥ pakṣa madhyayoḥ | (20.3) | pakṣeṣ- ṭakābhiḥ prācībhiḥ pakṣau pracchādayet | (20.4) / 20.4 avasiṣṭam ṣoḍaśibhiḥ pracchadayet | antyā bāhyaviseṣā anyatra sirasaḥ | (20.5) / 111 Not in D. 112 -pakşi-, MU. 118 Not in D. 114 saptabhyām, S, D. 115 Not in MU. 116 prajambhayet, MU. 117 Not in S. 118 upadadhyāt, S. ĀPASTAMBA-SULBASŪTRA 53 20.5 aparasminprastare purastācchirasi dve şoḍaśyau bāhyaviseṣe upadadhyāt | teʼparena dve viśaye abhyantaraviśeșe | (20.6) / 20.6 dvābhyāmardheṣṭakābhyam yathayogam paryupadadhyāt | bāhyavi- seṣābhyām parigṛhṇīyāt | (20.7) | 20.7 ātma11 karaṇīnām sandhişu şoḍaśyo bahyaviseṣā upadadhyāt | (20.8) / 20.8 catasraścatasro’ rdheṣṭakaḥ pakṣāgrayoḥ | pakṣeṣṭakābhirudīcībhiḥ pakṣau pracchādayet | (20.9) / 20.9 tisrastisro’ rdheṣṭakaḥ pucchapārśvayoḥ | (20.10) / 20.10 avasiṣṭam şoḍaśibhiḥ pracchādayet | antyā bāhyaviśeṣā anyatra pucchat | (20.11) / 20.11 paccaturasram tryaśram120 vā sampadyetārdheṣṭakābhiḥ pādeṣṭakābhirvā pracchadayet / (20.12) | aṇukāḥ pañcadaśabhāgiyānām sthāne | (20.13) / 20.12 vyatyāsam cinuyādyāvataḥ prastārāmścikīrṣet | (20.14) / 21 21.1 kańkacidalajaciditi śyenacitā1a1 vyākhyātau | 21.2 evamiva hi syenasya varṣiyāmsau pakṣau pucchādvakrau samnatam puccham dirgha ātmā’ maṇḍalaḥ śiraśca | tasmācchrutisāmarthyāt | aśirasko vā nāmnānāt 21.3 vijñāyate122 ca | kańkacitam śīrṣaṇvantam cinvīta yaḥ kāmayeta saśīrṣo’ muşmimlloke sambha123⁄4veyamiti vidyamāne katham brūyāt | 21.4 prākṛtau vakrau pakṣau samnatam puccham vikāraśravaṇādyathāpra- kṛtyātmā’ vikārāt124/ 21.5 yatho125 etacchyenacitam cinvīteti yāvadāmnātam126 sārūpyam tadvyākh- yātam 21.6 tristavo’ gnirbhavatityaśvamedhe vijñāyate | 21.7 tatra sarvābhyāso’ viśeṣāt | 21.8 dirghacaturaśrāṇāṁ samāsena pakṣapucchānām samāsa uktaḥ | 21.9 ekavimśo’ gnirbhavatītyaśvamedhe vijñāyate | 21.10 myogāt | tatra puruṣābhyāso nāratniprādeśānām samkhyāsamyogāt samkhyāsa- 119 ātmanaḥ karaṇīnām, MU. 120 tryafri, D. 121 -cityā, D. 122 Not in D; jñāyate, MU. 123 bhaveyam-, S. 124 -ʻvikārāśravaṇāt, S. 125 atho, MU. 116 āmnānam, S; āmnānasārūpyam, MU.