यो ह वै ज्येष्ठं च श्रेष्ठं च वेद ज्येष्ठश्च ह वै श्रेष्ठश्च ..

॥ अथ श्रीमच्छान्दोग्योपनिषदर्थसङ्ग्रहे श्रीराघवेन्द्रयतिकृते पञ्चमाध्याये प्रथमः खण्डः ॥

उपनिषत्

अथ हैनं श्रोत्रमुवाच यदहं सम्पदस्मि त्वं तत्सम्पदसीत्यथ हैनं मन उवाच यदहमायतनमस्मि त्वं तदायतनमसीति ॥ १४ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

श्रेष्ठोऽसीत्युक्तं गुणत आधिक्यं विविच्याऽह-अथ हैनमिति ॥ वसिष्ठत्वादयो वागादीनां ये गुणास् ते सर्वे प्राणे मुख्याः । वागादिष्वस्मासु त्वौपचारिकास्त्वदधीना इति वागादयः प्राणं विज्ञापितवन्त इति वागुवाचेत्यादिवाक्यचतुष्टयस्यार्थः । अहं वसिष्ठाऽस्मीति यत् तद्वसिष्ठ स्त्वमसीत्यादियोजना ॥ १३ ॥ १४ ॥

उपनिषन्

न वै वाचो न चक्षूंषि न श्रोत्राणि न मनांसीत्याचक्षते प्राणा इत्येवाचक्षते प्राणो ह्येवैतानि सर्वाणि भवति ॥ १५ ॥ १ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

वसिष्ठत्वादिकं प्राणाधीनमित्यत्र ज्ञापकमाह न वै वाच इत्या- दिना ॥ वागादीन्द्रियाभिमानिनो न वागादयोऽभवन् । स्वातन्त्र्येण स्वब्यापारदक्षा न भवन्तीत्याचक्षते प्राज्ञाः । तर्हि किमधीनाः सन्तः स्वस्वव्यापारदक्षा इत्यत आह प्राण इति ॥ वागादीन्द्रियजातं प्राणा इत्येवाऽचक्षते । कुतः ? हि यस्मात् सर्वाणि एतानि वागादीनि प्राण एव भवति, प्राणोऽधिष्ठाता तेषामत इति ॥ १५ ॥ इति प्रथमः खण्डः ॥

तदेष श्लोकः

यदा कर्मसु काम्येषु स्त्रियं स्वप्नेऽभिपश्यति । समृद्धिं तत्र जानीयात् तस्मिन् स्वप्ननिदर्शने तस्मिन् स्वप्ननिदर्शन इति ॥ ९ ॥ २ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

स्त्रीदर्शनं कर्मसमृद्धिज्ञापकमित्यत्र श्लोकं प्रमाणयति - तदेष इति ॥ तत् तत्र उक्तेऽर्थे काम्येषु कर्मसु क्रियमाणेषु यदा यदि तत्र तर्हि स्वप्ननिदर्शने स्वप्राख्यदृष्टान्ते जाते सति समृद्धिं जानीयादित्यर्थः । तदाह सूत्रे ‘सूचकच हि श्रुतेराचक्षते च तद्विदः’ (ब्र. सू. ३ - २-४ ) इति ॥ इति द्वितीयः खण्डः ॥ ॥ ९ ॥

॥ इति द्वितीयः खण्डः ॥

अथ तृतीयः खण्डः

उपनिषत्

देवयानपितृयाणमार्गनिरूपणम्

श्वेतकेतुर्ह आरुणेयः पञ्चालानां समितिमेयाय तं ह प्रवाहणो जैबलिरुवाच कुमारानु त्वाऽशिषत् पितेत्यनु हि भगव इति ॥ १ ॥

अथ नवमः खण्डः

उपनिषद्

इति तु पञ्चम्यामाहुतावापः पुरुषवचसो भवन्तीति स उल्बावृतो गर्भो दश वा मासानन्तः शयित्वा यावद्वाऽथ जायते

॥ १ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

‘वेत्थ पञ्चम्याम्’ इति स्वकृतप्रश्नस्यापेक्षताग्निचतुष्टयपूर्वं योषिदाख्यपञ्चममग्निमुक्त्वाऽधुनोत्तरमाह - इति त्विति ॥ प्रागिवार्थों ध्येयः । इतिशब्दश्चरमप्रश्नोत्तरसमाप्तौ । अत्र ’ वेत्थ यथा पञ्चम्यामा- हुतावापः’ इति प्रश्नवाक्ये ’ इति तु पञ्चम्यामाहुतावापः’ इति प्रतिवचनवाक्ये चापशब्दः पञ्चमहाभूतोपश्लिष्टजीवपरः । तदाह सूत्रेषु ‘तदन्तरप्रतिपत्तौ रंहति सम्परिष्वक्तः प्रश्ननिरूपणाभ्याम्’ (ब्र.सू. ३- १-१), ‘त्र्यात्मकत्वात्तु भूयस्त्वात् ’ ( ब्र. सू. ३-१ - २ ) इत्यादिषु । एवं चरमप्रश्नं परिहृत्यावशिष्टप्रश्नचतुष्टयं परिजिहीर्षु स्तदुपयुक्तमाह- स गर्भ उल्बावृतः जरायुणा वेष्टितः दशमासान् वा यावद्वा कालं स्थातव्यं, तावत्कालं वा अन्तः योषिदन्तः शयित्वा अथानन्तरं जायते ॥ १ ॥

उपनिषत्

स जातो यावदायुषं जीवति तं प्रेतं दिष्टमितोऽग्नय एव हरन्ति त एवेतो यतः सम्भूतो भवति ॥ २ ॥ ९ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

स जातः यावदायुषं जीवति । तं प्रेतं मृतं दिष्टं कर्मिणं यत एव धुलो- काख्याग्नित इत इमं लोकं प्राप्तः यतः योषिदाख्याग्नितः सम्भूतः जातो भवति, तादृशद्वयाद्यग्नये इतो लोकाद्धरन्ति नयन्तीति ॥ २॥ खण्डः ९ ॥

॥ इति नवमः खण्डः ॥

अथ दशमः खण्डः

उपनिषत्

ज्ञानिनां देवयानेन ब्रह्मप्राप्तिः

तद्य इत्थं विदुर्ये चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप इत्युपासते तेऽर्चिषमभि-सम्भवन्त्यर्चिषोऽहरह्न आपूर्यमाणपक्षमापूर्यमाणपक्षाद् यान् षडुदङ् एति मासां स्तान् ॥ १ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

केन मार्गेण हरन्तीति शङ्कां परिहरन् वेत्थ यथा देवयानस्येति तृतीयप्रश्नोत्तरेणैवाऽद्यद्वितीयप्रश्नपरिहारः सिद्ध्यतीति भावेन तस्योत्तर- माह - तद्य इति । येऽधिकारिण इत्थमुक्तप्रकारेण तत् पञ्चाग्निस्वरूपं विदुर् ये चामी अरण्ये श्रद्धा तपः, इतिशब्दः प्रभृत्यर्थः, श्रद्धापूर्वकं तपःप्रभृत्यनुतिष्ठन्ति निवृत्तकर्मानुष्ठानपूर्वं भगवद्ध्यानादिकं कुर्वन्ति, ते ज्ञानिनोऽर्चिषमर्चिर्लोकमभिसम्भवन्ति प्राप्नुवन्ति । तदाह सूत्रे ‘अर्चिरादिना तत्प्रथितेः’ (ब्र. सू. ४-३ - १४ ) इति । ‘अर्चिषः’ इत्यादि पञ्चमी । अहो ऽहरभिमानिलोकम् । आपूर्यमाणपक्षं पूर्वपक्षमानिलोक़म् । सम्भवन्तीति क्रियापदं सर्वत्र योज्यम् । उदङ् उत्तरतः यान् मासानादित्य एति । उत्तरायणमानिलोकम् ॥ १ ॥

उपनिषन्

मासेभ्यः संवत्सरं संवत्सरादादित्यम् आदित्याच्चन्द्रमसं चन्द्रमसो विद्युतं तत्पुरुषो मानवः स एतान् ब्रह्म गमयति एष देवयानः पन्था इति ॥ २ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

संवत्सरं संवत्सरमानिलोकं विद्युतं विद्युन्मानिलोकम् । तत्पुरुषस् तस्या विद्युतो भारत्याः पुरुषः पतिर् मानवो वायुः । स एनान् अर्चिरादिना विद्युलोकपर्यन्तमागतान् ब्रह्म गमयति । अस्य वाक्यस्योपकोसल- प्रकरणगतवाक्य इवार्थो ध्येयः । इत्येव देवयानः पन्था इति ॥ २ ॥

उपनिषत्

वैश्वानरविद्याज्ञातारो दुर्लभाः

प्राचीनशाल औपमन्यवः सत्ययज्ञः पौलुषिरिन्द्रद्युम्नो भाल्लवेयो जनः शार्कराक्ष्यो बुडिल आश्वतराश्विस्ते हैते महाशाला महाश्रोत्रियाः समेत्य मीमांसाञ्चक्रुः को न आत्मा किं ब्रह्मेति ॥ १ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

सर्वपापविधूननेन पुण्यलोकावाप्तिकारणपञ्चाग्निविद्योक्ता । सर्व- लोकगतजीवाद्यान्नात्तृत्वापादकवैश्वानरविद्यामाख्यायिकयाऽष्टभिः पर्वभिराह प्राचीनशाल इत्यादिकया ॥ प्राचीनशालो नामतः, उपमन्योरपत्यमौपमन्यवः, सत्ययज्ञो नामतः, पुलुषस्यापत्यं पौलुषिः । इन्द्रद्युम्नो नामतः, भल्लवाया अपत्यम् भाल्लवेयः । जनो नामतः, । शर्कराक्ष- स्यापत्यं शार्कराक्ष्यः । अश्वतराश्वस्यापत्यम् आश्वतराश्विः, बुडिलो नामतः । ते ते पञ्च, प्रत्यब्दयज्ञकृत्त्वेन महाशालाः, वेदवेदार्थ- वित्त्वेन महाश्रोत्रियाः समेत्य क्वचिन्मिलित्वा मीमांसाञ्चक्रुर् व्यचारयन् । किमिति ? नोऽस्माकम् आत्मा आदानादिकर्ता । स्वामीति यावत् । ब्रह्म गुणपूर्णं वस्तु किमिति मीमांसाञ्चक्रुरित्यन्वयः ॥ १ ॥

उपनिषत्

ते ह सम्पादयाञ्चक्रुरुद्दालको वै भगवन्तोऽयमारुणिः सम्प्रतीममात्मानं वैश्वानरमध्येति तं हन्ताभ्यागच्छामेति तं हाभ्याजग्मुः ॥ २ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

अन्योन्यमेवमात्मस्वरूपस्य विचारेणापि निर्णयमलभमानास्ते निर्णयार्थमुद्दालकं सम्पादयाञ्चक्रुर् निश्चिक्युरित्यर्थः । सम्पाद्यान्योन्य- मूचुश्च । तत्किमूचुरित्यत आह उद्दालक इति ॥ अरुणस्यापत्यमारुणिर् भगवन्त आरुणिरुद्दालकः सम्प्रति इदानीमिममात्मानं विश्वनर- सम्बन्धितया वैश्वानरनामकमध्येति अधिकं जानाति । तमुद्दालकम् । हन्त हर्षे । अभ्यागच्छामेत्यन्योन्यमूचुरिति योज्यम् । इति निश्चित्य तमुद्दालक-

वैश्वानरस्य शिरो नामकमिति निरूपणम्

औपमन्यव कं त्वमात्मानमुपास्स इति दिवमेव भगवो राजन्निति होवाचैष वै सुतेजा आत्मा वैश्वानरो यं त्वमात्मानमुपास्से तस्मात् तव सुतं प्रसुतमासुतं कुले दृश्यते ॥ १ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

एभिरवगतं वैश्वानरं क्रमेण पृष्ट्वा तन्नामधेयं फलं च स्वयं वदन् विशेषाज्ञाने बाधकं चाऽह – औपमन्यव इत्यादिना ॥ इत्येतदुवाचेत्य- न्वयः । हे भगवो राजन्! क्रीडात्मकत्वेन दिवमित्युक्तमात्मानमहमुपास इत्युवाच औपमन्यवः । यं त्वमात्मानमुपास्से एष वै द्युनामा अतितेजस्त्वात् सुतेजा इत्युक्तः द्युलोकाधार आत्मा वैश्वानरः । तस्मात् तदुपासकत्वात् तव कुले सुतं प्रसुतमासुतं पुत्रः पौत्रस् तत्पुत्रश्च दृश्यते ॥ १ ॥

उपनिषद्

अत्स्यन्नं पश्यसि प्रियमत्यन्नं पश्यति प्रियं भवत्यस्य ब्रह्मवर्चसं कुले य एतमेवमात्मानं वैश्वनरमुपास्ते मूर्धा त्वेष आत्मन इति होवाच मूर्धा ते व्यपतिष्यद् यन्मां नाऽगमिष्य इति ॥ २ ॥ १२ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

अन्नमत्सि प्रियं च पश्यसि योऽधिकारी एतमेवं त्वदुपास्यमेवाऽत्मानं वैश्वानरमेवं सुतेजस्त्वादिनोक्तप्रकारेणोपास्ते, सोऽन्नमत्ति पश्यति प्रियम् । अस्य कुले ब्रह्मवर्चसं भवति । आत्मनस्तु हरेरेष धुनामा त्वयोपास्यो मूर्धा शिरः । एवमेकावयवोपासकस्त्वं यद् यदिमां नाऽगमिष्यस्तर्हि ते मूर्धा व्यपतिष्यदित्युवाच राजेति ॥ २ ॥

॥ इति द्वादशः खण्डः ॥

अथ त्रयोदशः खण्डः

उपनिषत्

वैश्वानरस्य चक्षुरादित्यनामकमिति निरूपणम्

चैनमधीयते” (ब्र.सू.१.२.३६ ) इति ॥ २ ॥ इति खण्डः १८ ॥

॥ इति अष्टादशः खण्डः ॥

अथ एकोनविंशः खण्डः

‘प्राणाय स्वाहा’ इत्याहुतेः फलनिरूपणम्

उपनिषत्

तद्यद् भक्तं प्रथममागच्छेत् तद्धोमीयँ स यां प्रथमामाहुतिं जुहुयात् तां जुहुयात् प्राणाय स्वाहेति प्राणस्तृप्यति

॥ १ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

इतिकर्तव्यतासहितं होममाह - तद्यदीति । तत् प्रसिद्धं भोज्यं यद् भक्तमन्नं प्रथममागच्छेदास्यं प्रति तद्धोमीयं होमसाधनद्रव्यम् । होममन्त्रा-नाहुतितृप्यांश्चाऽह स यामित्यादिना । स भुन्जानः । जुहुयात् होमं कुर्यात् । जुह्वीत कुर्वीत । ‘प्राणाय स्वाहा’ इत्याहुत्या । प्राणः प्राणबायोरभिमानिभूतं यदादित्यस्य रूपं हृदयकमलगतस्य

वैश्वानराख्यस्य हरेः पूर्वद्वारपालकं तत् तृप्यति’ ॥ १ ॥

उपनिषत्

प्राणे तृप्यति चक्षुस्तृप्यति चक्षुषि तृप्यत्यादित्यस्तृप्यत्यादित्ये तृप्यति द्यौस्तृप्यति दिवि तृप्यन्त्यां यत्किञ्च द्यौश्चाऽदित्यश्चाधितिष्ठतस्तत् तृप्यति तस्यानु तृप्तिं तृप्यति प्रजया पशुभिरन्नाद्येन तेजसा ब्रह्मवर्चसेनेति

॥ २ ॥ १९ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

प्राणमानिरूपे तृप्यति चक्षुर्मानि यदादित्यस्य रूपं तत् तृप्यति । चक्षुर्मानिरूपे तृप्यति आदित्यः रविबिम्बमानिसूर्यरूपं तृप्यति । त्रिरूपे आदित्ये तृप्यति द्यौर्द्युलोकमानिनी श्रीस् तृप्यति । दिवि तृप्यन्त्यां द्यौः श्रीश्च प्राणचक्षुर्मण्डलानामभिमानी आदित्यश्च यत्किञ्च ज्ञानानन्दरूपं ब्रह्माख्यं वस्तु अधिकृत्य तिष्ठतस्तद् ब्रह्म तृप्यति । तस्य ब्रह्मणस्तृप्तिमनु पश्चाद् यजमानः प्रजया पशुभिरन्नाद्येन तेजसा ब्रह्मवर्चसेन तृप्यति ॥ २ ॥

॥ इति एकोनविंशः खण्डः ॥

अथ विंशः खण्डः

उपनिषत्

‘व्यानाय स्वाहा’ इत्याहुतेः फलनिरूपणम्

अथ यां द्वितीयां जुहुयात् तां जुहुयाद् व्यानाय स्वाहेति व्यानस्तृप्यति ॥ १ ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

दक्षिणद्वारपः व्यानवायुश्रोत्रचन्द्रबिम्बमानितया त्रिरूपश्चन्द्रो ‘व्यानाय स्वाहा’ इति मन्त्रेण क्रियमाणद्वितीयाहुत्या तृप्यतीत्याह- अथ यां द्वितीयामिति ॥ प्रागिवार्थः ॥ १ ॥

उपनिषद्

व्याने तृप्यति श्रोत्रं तृप्यति श्रोत्रे तृप्यति चन्द्रमास्तृप्यति चन्द्रमसि तृप्यति दिशस्तृप्यन्ति दिक्षु तृप्यन्तीषु यत्किञ्च दिशश्चन्द्रमाश्वाधितिष्ठन्ति तत् तृप्यति तस्यानु तृप्तिं तृप्यति प्रजया पशुभिरन्नाद्येन तेजसा ब्रह्मवर्चसेनेति

॥ २ ॥ २० ॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

उपनिषद्

यथेह क्षुधिता बाला मातरं पर्युपासते । एवं सर्वाणि भूतान्यग्निहोत्रमुपासत इत्यग्निहोत्रमुपासत इति ॥ ५ ॥ २४ ॥

॥ इति श्रीमच्छान्दोग्योपनिषदि पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५॥

छान्दोग्योपनिषत्खण्डार्थः

वैश्वानरज्ञानपूर्वकं कृतं प्राणाग्निहोत्रं सर्वाभीष्टप्रदमित्युक्तमर्थं मन्त्रेण संवादयति - तदेष इति इह लोके सर्वाणि भूतानि अभीष्टापेक्षाणि प्राणाग्निहोत्रमुपासते । द्विरुक्तिरध्यायपरिसमाप्त्यर्था ॥ ५ ॥ २४ ॥

॥ इति श्रीमच्छान्दोग्योपनिषदर्थसङ्ग्रहे श्रीराघवेन्द्रयतिकृते पञ्चमोऽध्यायः ॥