सात्वळेकर-प्रस्तावः

स्रोतो ऽत्र ।

सामवेदस्य विभूतिमत्त्वम् ।

श्रीमता भगवता वासुदेवेन श्रीमद्भगवद्गीतायां विभूति-वर्णन-प्रसंगे ‘वेदानां सामवेदोऽस्मि ’ ( भ. गीता. १०२२) इत्य् उक्तम् । दर्शितं च तत्र यद् वेदानां मध्ये सामवेदो भगवद्-विभूतिर् इति । महाभारते ऽप्य् अनुशासन-पर्वणि ( १४।३१७) ‘सामवेदश् च वेदानां, यजुषां शतरुद्रियं ’ इति सामवेद-प्रशंसोपलभ्यते । यत् तु भगवद्गीतायां ‘प्रणवः सर्ववेदेषु’ (गीता. ७८) तथानुगीतायां ‘ओंकारः सर्ववेदानां ’ ( म. अश्व. ४४।६) इति ओंकारस्य सर्ववेदश्रेष्ठत्त्वं प्रतिपाद्यते, न तत् पूर्वोक्त-वचन-विरोधि, ओंकारस्योद्गीथ-पर्याय-वाचित्वाद्, उद्गीथस्य च साम-वेद-सार-भूतत्वात् । तथोक्तं छान्दोग्ये- ‘साम्न उद्गीथो रसः’ (छा. १-१..२) इति । को नाम सामवेदे ऽस्मिन् विशेषोऽस्ति, येन तस्य भगवद्-विभूति-रूपत्वम् इतर-वेदाऽसाधारणं सिध्येत् ? उच्यते -

यद् यद् विभूतिमत् सत्त्वं
श्रीमदूर्जितम् एव वा ।
तत् तद् एवावगच्छ त्वं
मम तेजोऽंश-सम्भवम्
( भ.गी. १०४१)

इत्य् उक्तं विभूति-लक्षणम् । तद् यथा, यत्र यत्र विशेषेण भूतिमत्त्वं, श्रीमत्त्वं, समूर्जितत्वं च दृश्येत, तत्र तत्र भगवत्-तेजोऽंश-संभूतिर् अनुमातुं शक्येति । एवम् एवात्र सामवेदे शब्द-ब्रह्मणो विशेषेण भूतिमत्त्वं गान-रूपत्त्वात् सामवेदस्य श्रिया युक्तत्त्वं च तान-संयोगान् मन्त्र-पर्वणां समूर्जितत्त्वं चानुसंधानाद् विकार-विश्लेषण-विकर्षणा-ऽभ्यास-विराम-स्तोभानां सुतरां समनुभूयते । यथा छन्दो वाक्य-प्रयोगेषु, काव्यं छन्दस्सु, गानं काव्येषु, तान-संलापनं च गानेषु विशिष्यते; तथैव वेदाः सर्वेषु वाङ्मयेषु, सामवेदोऽखिलेषु वेदेषु, गानं च सामसु विशिष्यते । उक्तं च यथा ‘वाच ऋग् रसः, ऋचः साम रसः, साम्न उद्गीथो रसः ‘।+++(5)+++ ( छो. उप१।१।२) इति । अत एवैतस्य सामवेदस्य विभूतिमत्त्वं युक्तम् एवोक्तम् । तथैव- ‘सामवेद एव पुष्पम् ।’ (छां. उ. ३।३।१) यथा वृक्षस्य पुष्पम् एव रमणीयं रूपं सौन्दर्यातिशयात् , तथैव सामवेदोऽपि वेद-वृक्षस्य पुष्पम् एव तस्यापूर्व-गानमयत्वात् । एतेनास्य विभूतिमत्त्वम् अपि सिद्ध्यति ।

को नाम सामवेदः ?

अत्र पृच्छ्यते को नाम सामवेद इति । किं नाम मन्त्रात्मक एवं सामवेद, आहोस्विद् गानरूप एवेति । छान्दोग्योपनिषदि ‘या ऋक तत् साम’( छो. उ. १३३४) इत्युक्त्वा प्रदर्शितं यहचामेव संग्रहः सामवेद इति । ऋचि अध्यूढं साम’ ( छां. उ. १-६-१) इति वचनमपि तदेव द्रढयति । अत्र चैवमुच्यते ऋगाश्रितमेव भवति साम, नान्याश्रितमिति । ऋक्सानोर्दम्पतित्वमपि वर्णितमथर्ववेदे बृहदारण्यकोपनिषदि च, यथाअमोऽहमस्मि सा त्वं, सामाहमस्म्यक्त्वं, धौरहं पृथिवी त्वं,। ताविह संभवाव, प्रजामाजनयावहै। (अथर्व० १४।२।७१, ऐतरेय, ब्रा० ८।२७, ७० उ०६।४।२०) १ (सा, भू.)

अहं अमसंज्ञकः पतिरूपोऽस्मि, त्वं च ऋग्-रूपा पत्नीति । साम्नो निर्वचनम् अपि तदेव दर्शयति यथा-‘सा च अमश्चेति तत्साम्नः सामत्वं ।’ (बृ. उ. १-३.२२ ) सा नाम ऋक्, तया सह संबद्धः अमो नाम स्वरः षड्जर्षभादितानरूपो यत्र वर्तते, तत् सामेति । अनेन साम्नो विशेषत्त्वं तस्य गानरूपत्वात् सूच्यते। ऋग्यजुस्थर्ववेदाः केवलं मन्त्रमयाः, न तथा सामवेदः, स तु ऋगाश्रयभूतोऽपि प्राधान्येन गानमय एवेति । तथा चोक्तम् ‘गीतिषु सामाख्या ’ ( जै. सू. २।१।३६) इति सामसंज्ञा मन्त्राणां गीतिष्वेव भवति, न केवलेषु मन्त्रेषु, न वा केवलेषु गानेषु इत्येवमाह जैमिनिः । ’ का साम्नो गतिरिति ? स्वर इति होवाच।’ इति छान्दोग्योपनिषदि (१९८४) शालावत्यदास्भ्यसंवादे गदितम् । ‘तस्य हैतस्य साम्नो यः स्वं वेद, भवति हास्य स्वं, तस्य स्वर एव स्वम् ।’ (बृ. उ. १।३।२५) इति वचनमपि तदेव कथयति, यत् साम्नः स्वर एव स्वं निज रूपमिति । एषां सामस्वराणां मण्डलं नारदो व्याकरोति

सप्तस्वराः त्रयो ग्रामाः
मूर्छनास् त्वेकविंशतिः ।
ताना एकोनपंचाशत्
इत्य् एतत् स्वरमण्डलम् ॥ (नारदीयशिक्षायाम् )

सामस्वराणां निर्णयो नारदीयशिक्षायां सामविधानब्राह्मणे चैवं दृश्यते -

यः सामगानां प्रथमः
स वेणोर् मध्यमः स्वरः ।
यो द्वितीयः स गांधारः,
तृतीयस् त्व् ऋषभः स्मृतः ।
चतुर्थः षड्ज इत्याहुः
पंचमो धैवतो भवेत् ।
षष्टो निषादो निशेयः,
सप्तमः पंचमः स्मृतः ॥
(नारदीयशिक्षायाम् )

अत्र धैवतनिषादयोः स्थानव्युत्क्रमो दृश्यते स नारद-शिक्षायाम् उक्तोऽपि चिन्त्य एव ।+++(5)+++ अस्तु । एते सामस्वराः सामाङ्कानुसारेणैवं भवन्ति -

अतिक्रुष्टः पंचमः । प।
१ प्रथमः (वेणोः ) । मध्यमः। म।
२ द्वितीयः गांधारः। ग।
३ तृतीयः ऋषभः। रे।
४ चतुर्थः षड्जः । सा।
५ पंचमः (मन्द्रः) निषादः । नि।
६ षष्ठः (अतिस्वार्यः) धैवतः । ध ।
७ सप्तमः पंचमः । प।
( क्रुष्टः ) तद् योसौ क्रुष्टतम इव साम्नः स्वरस् तं देवा उपजीवन्ति ।। प।
१ योऽवरेषां प्रथमस् तं मनुष्या उपजीवन्ति । म ।
२ यो द्वितीयस् तं गन्धर्वाप्सरसः उपजीवन्ति । ग।
३ यस् तृतीयस् तं पशवः ( वृषभः ऋषभः ) उपजीवन्ति ।रे।
४ यश् चतुर्थस् तं पितरो ये चाण्डेषु शेरते । सा ।
५ या पंचमस् तम् असुर-रक्षांसि (निषादः) उपजीवन्ति । नि।
अन्त्यः । योऽन्त्यस् तमोषधयो वनस्पतयश्चान्यज् जगत् ( सामविधान ब्राह्मणे ) । ध।

सामगानस्यैतत्खलु स्वरमंडलं, यस्मिन् साम गीयत उद्गातृभिः । अथ विकार-विश्लेषण-विकर्षणा-ऽभ्यास-विराम-स्तोभाख्याः षट् सामविकारा भवन्ति । त एते-

१. विकारो यथा ’ अग्ने’ इत्यस्य ’ ओग्नायि’ इति,
२. विश्लेषणं यथा ‘वीतये’ इस्यस्य ‘वोयि तोयारयि ’ इति,
३. विकर्षणं यथा ‘ये’ इत्यस्य ’ या २३ यि ’ इति,
४. अभ्यास इति पुनः पुनरुच्चारो यथा ‘तोयायि । तोयायि ’ इति,
५. विरामो यथा ‘गृणानो हव्यदातये’ इत्यस्य ‘गृणानोह । व्यदातये ’ इति । ’ गृणानोह’ इत्यसय पदान्तत्वाभावे ऽपि गानसौकर्यार्थं शब्दमध्य एव विरामाद् अस्य विराम-संज्ञा भवति ।
६. स्तोम ऋग्-विलक्षणो वर्णो, यथा ’ औहोवा । हाउ।’ इत्यादिः।

एतैः षट्सामविकारैः संवर्धितं साम उक्तपूर्व स्वरमण्डले गीयते । अत एवोच्यते सामवेदो गानमयो, न तु केवलं मन्त्रमय इति। को नामात्र सामवेदः, य एष इदानीं पाठकानां पुरस्तात् पुस्तक-रूपेणावस्थाप्यते सोऽथवा गानात्मकः कश्चिदन्यः ? उच्यते, य एतेन ग्रन्थ-रूपेण प्रस्तूयते, स केवलं ऋचां सङ्ग्रह-भूतो मन्त्र-मय एव, नैष गानमयः । अस्मिन् ग्रन्थे न विद्यत एकमपि गानम् । सामगानस्य योनि-मन्त्रा एते । एतान् मन्त्रान् आश्रित्यैव पूज्यपादैर् अनेकैर् ऋषिभिः सहस्रशः प्रदर्शितान्य् अनेकविधानि गानानि, तानि तु तेषाम् ऋषीणां नामभिर् एवेदानीं पर्यन्तं व्यवह्रियन्ते, यथा ‘गोतमस्य पर्क, कश्यपस्य बाहिर्षम् ’ इत्यादीनि । तानि तु सर्वाण्येव यथाक्रमं ग्रामारण्योहोह्येषु प्रकरणेषु सस्वरम् एव मुद्रापयिष्यन्ते । तान्य् एव सामानीत्य् उच्यन्ते । तानि तु मन्त्रेभ्यः पृथक्तराण्येव, यथा -

ऋग्वेदमन्त्रः।
अग्न॒ आ या॑हि वी॒तये॑ गृणा॒नो ह॒व्यदा॑तये ।
नि होता॑ सत्सि ब॒र्हिषि॑ ॥ (श ६।१६।१०)

सामवेदमन्त्रः ( सामयोनिः)
अ꣢ग्न꣣ आ꣡ या꣢हि वी꣣त꣡ये꣢ गृणा꣣नो꣢ ह꣣व्य꣡दा꣢तये। नि꣡ होता꣢꣯ सत्सि ब꣣र्हि꣡षि꣢ ॥ 01:0001 ॥ (ऋ. ६।१६।१० )

अस्य गानानि।

(१) गोतमस्य पर्कम् ।
ओ꣤ग्नाइ॥ आ꣢꣯या꣯हीऽ३। वो꣡इतोयाऽ᳒२᳒इ। तो꣡याऽ᳒२᳒इ। गृ꣡णा꣯नो꣢꣯ह। व्यदा꣡तोयाऽ᳒२᳒इ। तो꣡याऽ᳒२᳒इ॥ ना꣡इहो꣢꣯ता꣡साऽ२३॥ त्सा꣡ऽ२᳐इबा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ही꣣ऽ२३४षी꣥॥

(२) कश्यपस्थ बाहिषम्
अ꣤ग्न꣥आ꣤꣯या꣥꣯हिवी꣤॥ त꣡याइ। गृणा꣯नो꣯हव्यदा꣯ताऽ२३या꣢इ। नि꣡हो꣯ता꣯ सत्सि꣢ ब꣡र्हाऽ२३इषी꣢॥ ब꣡र्हाऽ२᳐इषा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ब꣢र्ही᳐ऽ३षी꣡ऽ२३꣡४꣡५꣡॥

(३) गोतमस्य पर्कम्।
अ꣤ग्न꣥आ꣤꣯या꣥꣯हि। वा꣤ऽ५इतया꣤इ॥ गृ꣡णा꣯नो꣯हव्यदा꣢ऽ१ता꣢ऽ३ये꣢॥ निहो᳐ता꣣ऽ२३४सा꣥॥ त्सा꣡ऽ२३इबा꣢ऽ३। हा꣡ऽ२३४इषो꣥ऽ६हा꣥इ॥

अत्र प्रथमा ऋक्, सैव सामवेदे गानोपबृंहणार्थं सङ्गृहीता। अत्र साममन्त्रे स्थिता अङ्काः अदात्तानुदात्त-स्वरितानां बोधका एव, नैते गानस्वराः। यत्र ऋग्वेदेऽनुदात्तचिह्नम् अधोरेखया दर्शितं, तद् एव सामवेदे ‘३’ इत्येवं त्रिसंज्ञकेनाङ्केन चिह्नितम्, तथैव च ऋग्-वेदे अनुदात्तात् पर उदात्तस् तस्य नैव किश्चिदपि चिह्न, स तु ‘१’ इत्येकसंज्ञकेनैवाङ्केन प्रदर्श्यते सामवेदे। ऋग्वेदे तृतीयस्य स्वरितस्य ऊर्ध्व-रेखैव चिह्नं, तत्तु सामवेदे ‘२’ इति द्विसंज्ञकेनान प्रदर्श्यते । यथा

अग्न॒ आ या॑हि वी॒तये॑
अ꣢ग्न꣣ आ꣡ या꣢हि वी꣣त꣡ये꣢
उअ उ स्वप्र अउस्व

(उ) उदात्तः, ( अ ) अनुदात्तः, ( स्व ) स्वरितः, (प्र) प्रचयः, (स ) मनतरः इति स्वराः । प्रचयस्य चिह्नं नास्ति । सन्नतर-रूपोऽन्तिमोऽनुदात्तो ऽनुदात्तवद् अधो-रेखयैव प्रदश्यते । तौ प्रचय-सन्नतरौ तु स्वरितम् एव यथाक्रमम् अनुगच्छतः यत्र भवतः ।

एवं उभयोर् ऋक्सामयोः स्वर-चिह्न-प्रदर्शन-पद्धति-भेदेऽपि न तत्रोदात्तादि-स्वर-भेदोऽस्ति । ‘या ऋक तद् एव साम’ इति छान्दोग्यवचनम् अत्रैव सुतरां संगच्छते । नैते सामाङ्का गानार्थं समभिप्रयुक्ताः, किन्तु उदात्तानुदात्त-स्वरित दर्शनार्थम् एव सामाक्षराणाम् उपरि लिखिता भवन्तीति विज्ञेयम् ।

सामगानं तु इतोऽप्य् अन्यद् एव । अस्माद् एव एकस्माद् ऋङ्-मन्त्रात् ‘गौतमस्य द्वे, कश्यपस्यैकम्’ एवं सामत्रयं संपद्यते, तत् साम-गान-ग्रन्थेषु प्रसिद्धम् । तद् एतत् सामगानं तानालाप-संलाप-स्तोभ-युक्तत्वात् सप्त-स्वर-संयुक्तत्वाच् च गान-संज्ञां लभते । एतद् एव साम यद् ‘ऋच्य् अध्यूढं साम गीयत ’ इत्युक्तपूर्वम् । अत एवोच्यते एष सामवेदः साम-गानानां योनि-भूनानां मन्त्राणां केवलं संग्रह एव, स ‘साम-योनि-मन्त्र-संहिता’ इति वक्तव्ये ‘साम-वेद-संहिता’ इनि संक्षेपेणोच्यते ।

पौरुषेयत्वम्

सामवेदस्य पौरुषेयापौरुषेयवादे तु योनिमन्त्राणामपौरुषेयत्वं, सामगानानां तु पौरुषेयत्वं कैश्चित्कल्प्यते । वस्तुतस्तु योनिमन्त्राणां तदुत्पन्नसाम्नां चापौरुषेयत्वमेव प्रतिपाद्यते मीमांसकैः । “उत्तरर्चग्रन्थगततृच आद्यायाम् ऋचि समुत्पन्नं योनि-मन्त्र-गानं पूर्वार्चिकम् अन्नवद् अपौरुषेयम् । उत्तरयोर्चोस् तु योनि-मन्त्र-समुत्पन्नस्य साम्न आवापः क्रियत इत्यतस् तादृशस्यर्ग्-द्वयस्य गानम् अप्यपौरुषेयम् एव ।” इति मीमांसकानां मतं विस्तरेण विवेचितं पूर्वमीमांसायाम् । सुज्ञैस् तत् सर्वम् अत्रानुसन्धेयम् ।

सामशाखाविचारः

‘सहसवर्त्मा सामवेद ’ इति यद् उक्तं भगवता पतञ्जलिना व्याकरणमहाभाष्ये तस्मात् केचनैवम् अनुमिमते, यत् सामवेदस्य सहस्रसंख्यकाः शाखाः सन्तीति । तत्तु न सम्यग् इव प्रतिभाति । वर्त्मशब्दस्य शाखार्थत्वाभावात् । ‘सहस्रवर्त्मा सामवेद’ इति वचनं सामगानं गानपद्धतिभेदेन सहस्रधा विभिद्यत इत्येव दर्शयति, न तु सामवेदस्य सहस्र शाखाः सन्तीति । यतो यथा वेदान्तराणां शाखानामानि यत्र-कुत्रापि दृश्यन्ते, तथा सामवेदस्य शाखासहस्रं न कुत्रापि निर्दिष्टम् उपलभ्यते । त्रयोदशैव तु नामानि साम-तर्पण-विधौ सन्ति, यथा

राणायन - शाट्यमुग्र्य - व्यास - भागुरि - औलुण्डी - गोल्गुलवि - भानुमानौपमन्यव - काराटि-मशक-गार्ग्य – वार्षगव्य - कुथुम – शालिहोत्र - जौमनि - त्रयोदशैते मे सामगाचार्याः स्वस्ति कुर्वन्तु तर्पिताः । ( सामतर्पणम् )

सत्स्व् अप्य् एतेषु त्रयोदशसु नामसु, दुर्भाग्य-वशाद् अधुना अन्याः शाखासंहिता नोपलभ्यन्ते, केवलं “राणायनीय, कौथुमी, जैमिनीय” इति शाखात्रयस्यैव संहिताः समुपलभ्यन्ते । यत् तु चरणव्यूहे सहस्रं शाखाः सामवेदस्येत्य् उक्तं, तत् तु वङ्गीय-पण्डितैः सत्यव्रत-सामश्रमिभिः पौराणिकम् इति मत्वा त्यक्तुम् अर्हम् इति प्रतिपादितम् एव । पुराणेषु कतिपयान्य् अन्यान्य् अपि सामशाखा-नामानि समुपलभ्यन्ते । तेषां सर्वेषां समन्वयः संशोधकैर् अवश्यं कर्तव्यम् इति । पूर्वोपदर्शित-महाभाष्य-वचनं चरणव्यूह-वचनं च प्रमाणीकृत्य सहस्र-शब्दस्यानेकार्थकत्वम् अवलम्ब्य यावन्ति शाखानामानि प्रमाण-ग्रन्थेषु समुपलभ्यन्ते, तेषां गणनया इतर-वेदापेक्षया प्रभूत-शाखात्वं सामवेदस्याभ्य् उपेतुं शक्यत इति केचित् ।+++(4)+++

सामस्वरप्रयोगः

ऋग्यजुः-सामाथर्ववेदानां पठनसमये प्रायशः स्वर-त्रयम् एव प्रयुज्यते, क्वचिद् दीर्घ-स्वरिते चतुर्थ-स्वरोऽपि श्रूयते, यथा -

अ॒ग्निमी॑ळे पु॒रोहि॑तं
अ꣣ग्नि꣡मी꣢डे पु꣣रो꣡हि꣢तं
अउस्वप्र अउस्वप्र
नीसारेरे नीसारेरे
रे- मी ईळे …हितं
सा- ग्नि..रो …
नी- अ..पु ..

अत्र निषाद-षड्ज-प्रभाणां स्वराणां श्रवणं भवति । अनुदात्तस्तु क्वचिद्धवतेऽपि श्रूयते, यथा ‘संधां कर्मणां’ इत्यत्र ‘वां’ इत्यनुदात्तो धैवतो भवति । एवं घेदपाठसमये स्वरत्रयमेव विशेषेण प्रयुज्यते । स्वरास्तु निम्नमध्यमोश्चभेदेन विभिन्नसवनेषु उच्चनीचा भवेयुः, परन्तु सर्वत्र स्वर-त्रयस्यैव श्रवणं भवतीत्यत्र ज्ञातव्यम् । तथा च

उदात्तः स्वरितश् चर्चि
प्रचयो निहतः स्वरः ।
तत्र तु स्वरितात् पूर्वम्
उदात्तः प्रथमः स्वरः ॥
स्वरितोऽन्य उदात्तश् च
प्रचयश् च द्वितीयगः ।
द्वितृतीय-स्वरः कम्पो
ऽनुदात्तस् तु तृतीयगः ॥
स्वरितः कम्पते तत्र
यत्रोदात्तः परो भवेत् ।
एकोदात्तात् परः स्वारः
प्रचयश् चोच्चवद् भवेत् ॥
सर्वेऽवशिष्टाः स्वरिताः
स्मर्यन्ते साम-शाखिना॥

इति वचनेनार्चिक-स्वराणां लक्षण-विधानाद् आर्चिकेषु ऋग्वेदवद् एव स्वरनिर्णयः ।

सामगाने तु सप्तानाम् अपि स्वराणां संप्रयोगो ऽवरोह-क्रमेण प्रायशः श्रूयते । एतद् एव सामगानस्यान्येभ्यो वेद-पाठेभ्यो वैशिष्ट्यम् । ‘यः सामगानां प्रथमः स वेणोर् मध्यमः स्वरः।’ इति नारदीयशिक्षायां कथितं, तेन सामगानस्योपरिस्थितैर् अङ्कैः सप्त स्वरा एवं प्रकटीभवन्ति, यथा - १ मध्यमः, २ गान्धारः, ३ ऋषभः, ४ षड्जः, ५ निषादः, ६ धैवतः, ७ पञ्चमः । सामगाने लिखितानाम् अङ्कानाम् एष एव स्वर-निर्णयः, यम् आश्रित्य सामगान-स्थितान् अङ्कांश्च दृष्ट्वा स्वरज्ञा असंशयं सामगानं कर्तुं शक्ष्यन्ति । सामगानेषु ये त्व् अनङ्किताः स्वरास् ते पूर्व-स्वराङ्केन समा इति बोद्धव्यम् ।+++(5)+++ परन्तु साम-योनि-मन्त्रेषु तु अनङ्कितान्य् अक्षराणि प्रचय-स्वराणि प्रायशो भवन्ति यथा

स꣣ह꣡स्र꣢शीर्षाः꣣ पु꣡रु꣢षः सहस्रा꣣क्षः꣢

इत्यत्र ‘शी-षः-स-ह’ इत्येतेषाम् अक्षराणां प्रचयः स्वरो बोद्धव्यः, एवम् एवान्यत्रापि ज्ञातव्यम् ।

तथा रकार-ककार-उकाराः, सामचिह्नेषु विशिष्यन्ते ।

एवम् अन्तिम उदात्तः ‘२’ इति द्विसंज्ञकेनाङ्केन लिङ्गे्यत, यथा- गि꣣रा꣢ (साम० ८); ऋञ्जसे गि꣣रा꣢ (साम० १२ ); दि꣣वि꣢ (साम० २०); र꣣यि꣢म् (साम० २२); बृ꣣ह꣢त् (साम० ९८); इति ।+++(5)+++

यदा तु द्वाव् उदात्तौ समागच्छेताम् तदा तत्रत्यः प्रथम एवोदात ‘१’ इत्य् एतेनैकसंज्ञकेनाङ्केन लिङ्ग्यते ऽन्यस् तु वर्तत अलिङ्गित एव, परं तस्मात्परः स्वरितो ‘२र’ इति रकारसहितेन द्वयङ्गेन प्रदर्श्यते ।+++(5)+++ यथा - द्वि꣣षो꣡ मर्त्य꣢꣯स्य ( साम० ०६), पु꣡ष्क꣢रा꣣द꣡ध्यथ꣢꣯र्वा꣣ ( साम० ०९), दे꣣वो꣡ ह्यसि꣢꣯ ( साम० १०), वा꣣यो꣡रनी꣢꣯के ( साम० १३); प्र꣢ति꣣ त्यं꣡ चारु꣢꣯ ( साम० १६ ) ’ इति ।

अनुदात्तात् परः स्वरितोऽपि ‘२र’ इत्य् एवं रकारसहितेन द्वयङ्कन चिह्नितो भवति, किंतु तथा पूर्वोऽनुदातः ‘३’ इति ककारसहितेन त्र्यङ्केन लिङ्ग्यते+++(5)+++ यथा - त꣣꣬न्वा꣢꣯ (साम० ५२); दे꣣꣬व्ये꣢꣯तु ( साम० ५६ ); ब꣢लं꣣꣬ न्यु꣢꣯ब्जवी꣣꣬र्य꣢꣯म् ( साम० ९५ ); दू꣣꣬ढ्य꣢꣯म् (साम० १११), (००१-०५४) ( साम० ४९० ); वाजं꣢꣯ वा꣣꣬ज्य꣢꣯क्रमीत् ( साम० ६५५ )। ’ इति ।

यदा तु द्वावुदात्तौ समागच्छेतां, ताभ्यां परतश् चानुदात्तो यदि स्यात्, तदा प्रथम एवोदात्त: ‘२उ’ इति उकारसहितेन द्व्याङ्कन लिङ्ग्यते ऽन्यस् त्व् अचिह्नित एव रक्ष्यते,+++(5)+++ यथा- ‘ऊ꣣त्या꣢꣫ वसो꣣ (साम० ४१ ); त्व꣢꣫मित्स꣣प्र꣡था꣢ ( साम० ४२ ); यो꣢꣫ विश्वा꣣ (साम० ४४ ) आ꣣दित्यं꣢꣫ विष्णु꣣ꣳ ( साम० ९१ ); वो꣢च꣣द्ब्र꣢꣫ह्मेति꣣ ( साम० ९४); स्वध्व꣣रं꣢꣫ जनं꣣ ( साम० ९६ ); पू꣣र्व्यं꣢꣫ वचो꣣ (साम० ९८ ); इति ।

इत्येवं सर्वेषां स्वरचिह्नानां यथास्थानं सुविन्यासो दृश्यते सामवेदे साम-गानेषु च ।

सामपाठभदाः

क्वचिदेते सामवेदमन्त्राः पदभेदेन , क्वचित् शब्दव्युत्क्रमेण, क्वचित् स्वर भेदेन, क्वचिद् अक्षर-भेदेन, क्वचिच् च पादव्युत्क्रमेण ऋग्वेद-पाठाद् भिन्ना इव दृश्यन्ते । अभ्यसनीयोऽयं ऋक्-साम-पाठ-भेद-विषयः । साङ्ख्यायनादिपु ऋग्वेदीय-शाखास्व् अन्यासु पाठ-भेद-भिन्ना एते मन्त्रा भवेयुर् इति यत् कैश्चिन् मन्यते, तदेव समीचीनम् इव प्रतिभाति । सर्वेऽपि पाठभेदा एवम् अन्त्रिप्य शाखान्तरषु द्रष्टव्याः इति ।

सामवेदे वालखिल्य-मन्त्रा अपि संगृहीताः सन्ति । अतो वालखिल्यमन्त्राणां शाकलके ऋग्वेदे संग्रहकरणाद् ऊर्ध्वम् एव सामवेदरचना संजाता इत्य् अनुमातुं शक्यते; अथवा यस्यां ऋक्शाखायां वालखिल्यमन्त्राः मूलतः सन्ति, तस्याः शाखासंहिताया एवैते साममन्त्राः संगृहीता भवेयुर् इति मतं समीचीन-तरम् । शाकलीये ऋग्वेदे ’ अथ वालखिल्यं, इति वालखिल्यम्’ इति परिधी-करणाद् अनुमीयते, यद् एते वालखिल्यमन्त्राः पूर्व ऋग्वेदीय-शाकल-संहितायां नासन्न् इति ।+++(5)+++ अन्यथा ’ अथ-इति ’ करणस्य न किञ्चिद् अपि संभाव्यते प्रयोजनान्तरम् । सामवेदे तु वालखिल्य-मन्त्राणां संग्रहाद् एवानुमीयते यद् एतद् ऋग्वेदे शाकलके वालखिल्य-सूक्तसंग्रहः सामवेदात् प्राचीन एवेति ।

“वेदानां सामवेदोऽस्मि ” इति भगवद्गीतावचन-बलेन भगवद्गीता-कालात् पूर्वम् एव सामवेदस्यास्येदृङ् माहात्म्यं विभूति-रूपत्वं च महापुरुषैः स्वीकृतम् इति प्रतिभाति । भगवद्वीताकालश् च वर्षाणां सहस्त्रद्वयाद् अर्वाचीनस् तु न कथम् अपि संभाव्यते । सामवेदस्य विभूतिमत्त्वस्वीकारायापि समुचितकालखण्डस्य व्यतिगमनम् आवश्यकमेव ।

ननु सन्त्यस्मिन् सामवेदे १०५ मन्त्राः (अथवा विहायारण्यकं महानाम्न्यार्चिकं च ७६ मन्त्राः ) ये समुपलभ्यमानायां ऋग्वेदस्य शाकलशाखायां नोपलभ्यन्ते, कथं कुतो वा तेषामस्सिन् सामवेद आगमः ? उच्यते, यद्य् अपि शाकलसंहितायाम् एतेषां मन्त्राणाम् अदर्शनं, तथापि सांख्यायन-संहितायां तेषां दर्शनं भवेद् इति यत् कैश्चित् तर्क्यते तद् युक्तियुक्तम् इति वयम् उत्पश्यामः ।

ऋग्वेदादिषु सामप्रशंसा

वेदमन्त्रेषु बहुविधा सामप्रशंसा श्रूयते, ऋग्वेदमन्त्रेषु शंसितं बहुशोऽङ्गिरसां साम, यथा

( देवाः) अङ्गिरसां सामभिः स्तूयमानाः । ( ऋ. १।१०७।२)
अङ्गिरसो न सामभिः (ऋ. १०१७८१५ ) इत्यादि ।

शकुनि-पक्षि-गानं सामगानम् इव प्रतिभातीत्य् उक्तम्–

उभौ वाचौ वदति सामगा इव गायत्रं च त्रैष्टुभं चानु राजति ॥
उद्गातेव शकुने साम गायसि ब्रह्मपुत्र इव सवनेषु शंससि ॥ (३० २।४३।१-२)

शकुनि-स्वर-वत् सामगाने स्वरप्रयोगो भवतीत्य् अनुमीयत एतस्मान् मन्त्रवर्णात् ।

यो जागर्ति, तम् एव विद्वांसं सामानि यन्ति, यस्तु निद्राति, स सामगाने न शक्यो भवितुं प्रवीण इति प्रदर्शयन्न् आह-

‘यो जागार तम् ऋचः कामयन्ते, यो जागार तम् उ सामानि यन्ति’। (ऋ० ५/४४।१४ )

इति।

तथा च सर्वे विद्वांस सामगायकम् एव प्रशंसन्तीति कथयति–

‘तमेव ऋषि तम् उ ब्रह्माणम् आहुर् यज्ञन्यं साम-गाम् उक्थशासम् ’ (ऋ. १०११०७।६ )

तथैव गीयमानं साम गायकम् अवतीति प्रदर्शयति

उपगासिषत् श्रवत् साम गयिमानम् (ऋ. ८1८१॥५)
यूयम् ऋषिम् अवथ साम-विप्रं (ऋ. ५/५/१४ )

सामविप्रं सामकुशलं सामगानप्रवीणं वा देवा अवन्तीति ।

तथा च शुद्धां देवतां शुद्धेनैव साम्ना स्तोता स्तोत्विति निदर्शयन्नाह

‘एतो विन्द्रं स्तवाम शुद्धं शुद्धेन लाम्ना ।’ (ऋ. ८1९५७ )
इन्द्राय साम गायत विप्राय बृहते बृहत्। (ऋ. १९४१, अथर्व. २०६२।५) बृहस्पतिः सामभिः ऋक्वो अर्चतु। (*. १०३६।५) अर्चन्त एके महि साम मन्वत (र. ८।२९।१०)

तथा चान्यापि सामप्रशंसा

आङ्गूष्यं शवसानाय साम। (ऋ. ११६२।२)
ऋतस्य साम व्रणयन्त देवाः। (ऋ. ११४७११)
गायत्रेण प्रति मिमीते अर्कमर्केण साम त्रैष्टुभेन वाकम् । (र. ११६४१२४, अथर्व. ९।१०।१२)
येन परः सानो विदुः। (ऋ० २।२३।१६)
स्वष्टाजनत् साम्नः साम्नः कविः। (ऋ. २।२३।१७)
साम कृण्वन् सामन्यो विपश्चित् क्रन्दन्नेति । (ऋ. ५।९६।२२)
परावतो न साम तद्यत्रा रणन्ति धीतयः। (ऋ. ९।१११।२) स हि द्युता विद्युता वेति साम (ऋ. १०.९९।२)

ईदृग्विधानि सामानि परस्मात् पुरुषाद् एव समुद्भूतानीत्य् उच्यते, यथा

तस्माद् यज्ञात् सर्वहुत
ऋचः सामानि जज्ञिरे। (१०९०९) इति ।

एवं विधा अनेके सामप्रशंसापरा मन्त्रा यथर्ग्वेदे तथैव यजर्वेदे ऽथर्ववेदे ऽपि दृश्यन्ते । यथा

… सामगेभिः आदित्येभिः ……। इष्टापूर्तम् अवतु नः ……। (अधर्व. २।१२।४)
ऋचं साम यजामहे याभ्यां कर्माणि कुर्वते । (अथर्व. ७५४१)
बृहतः परि सामानि । (अथर्व. ८।९।४)
षड् जाता भूता प्रथमजर्तस्य
षडु सामानि षडहं वहन्ति ।
षड् योगं सीरम् अनु सामसाम
षडाहुर् द्यावा-पृथिवीः षड् उर्वीः। (अथर्व. ८।९।१६)
सामानि यस्य लोमानि। (अथर्व. ९।६।२)
…… सपत्नह ऋक्-संशितः साम-तेजाः। (अथर्व. १०५।३०)
यत्र ऋषयः प्रथमजा
ऋचः साम यजुर् मही। (अथव. 101011४)
सामानि यस्य लोमानि …… स्कम्भ तं ब्रूहि कतमः स्विद् एव सः। ( अथर्ष. १०७।२०)
साम्ना ये साम संविदुर् अजस् तद् ददृशे क्व। ( अथव. १०१८४१)
………सामानि बिभ्रती। (अथर्व. १०।१०।१४)
ब्रह्मणा परिगृहीता साम्ना पर्यूढा। (अथर्व, ११।३।१५)
ऋक् साम यजुर् ऊच्छिष्ट
उद्गीथः प्रस्तुतं स्तुतम् ।
उच्छिष्टे स्वरः साम्नो
मेडिश्च तन्मयि। (अथवं. ११७१५)
ऋचः सामानि भेषजा ॥ (अथर्व. ११७॥२४ )
शरीरं ब्रह्म प्राविशद् ऋचः सामाथो यजुः । (अथर्व. ११३८।२३)
ऋचः सामानि छन्दांसि…… उच्छिष्टाज्जज्ञिरे सर्वे। (अथर्व. ११।७१२४)
ब्रह्माणो यस्याम् अर्चन्त्य् ऋग्भिः साम्ना यजुर्वेदः। (अर्थव. १२१११३८)
तमृचश् च सामानि च यजूंषि च ब्रह्म चानुव्यचलन् । ( अथर्व. १५/६८)
ऋचां च वै स साम्नां च…… ब्रह्मणश् च प्रियं धाम भवति । (अथर्व, १५।६।९)

एतमन्त्रैर् असंशयं सूच्यते यद् अगथर्व-समये सामगानं समृद्धम् एवासीदिति । ऋग्-वेदे दृश्यन्त एतानि साम्नां नामानि वैरूपं, बृहत् , गौरिवीति, रैवतं, अर्कं, गायत्रं, श्लोकं, भद्रं, इत्यादीनि । एवम् एव वेदे ऽथर्वणेऽपि सामनामानि दृश्यन्ते ।

यजुर्वेदे रथन्तरं (वा. य. १०।१० ), बृहत् ( य. १०.११ ), वैरूपं ( य, १०/१२), वैराजं ( य. १०।१५), वैखानसं, वामदेव्यं, यज्ञायज्ञियं, ( य. १२।४ ), शाक्वरं, रैवतं ( य. १०१४ ), गायत्रं, गौरिवीतं, अभीवर्तं, क्रोशं, सव्यस्यर्धि, प्रजापतेर् हृदयं, श्लोकं, अनुश्लोकं, भद्रं, राजन् , अर्क्यं, इलान्दम् इत्यादीनि ।

ऐतरेये ब्राहाणेऽपि- बृहत्, रथन्तरं, वैरूपं, वैराजं, शाक्वरं, रैवतं, गायत्रं, श्यैतं, नौधसं, रौरवं, यौधाजयं, अग्निष्टोमीयं, भासं, विकर्णम् इत्यादीनि दृश्यन्ते ।

एतानि साम्नां वैशिष्ठ्य-बोधकानि नामानि सूचयन्ति, यद् ऋग्-वेद-समयेऽपि विविधानि सामगानान्य् आसन्न् इति । यजुर्वेदस्याथर्ववेदस्यैतरेयस्य ब्राह्मणस्य च समये तु यज्ञस्य समृद्धत्वात् साम-समृद्धिर् एवासीद् इति स्पष्टम् । ये तु साम-गानम् आधुनिकम् एवेति वदन्ति, तेषां निर्मूलम् एव तत् कथनम् इत्य् एतेन सिद्धयति ।

सामवेद-ग्रन्थाः

एतान् सामयोनि-मन्त्रान् आश्रित्य यानि गानानि ऋषिभी रचितानि, तेषां गानग्रंथाः

(१)(ग्राम) गेयगानं, वा प्रकृति गानं, वा
( २) आरण्यक (गेय) गानं,
(३ ) ऊहगानं,
(४) ऊह्यगानं, रहस्यगानं वेति

प्रसिद्धाः । अनेक-विधानि तेषु पर्वाण्य् उपप्रकरणरूपाणि सन्ति । तेषां मध्ये गानसंख्या जैमिनीय शाखानुसारेण ३६८१ इति, कौथुमी राणायनीय-शाखयोर् गानानुसारेण २७२२ इति च भवति । यथा

	जैमिनीय -गानानि	कौथुमीय -गानानि
ग्रामगेय -गानानि	१२३२	११९७
आरण्यगेय -गानानि	२९१	२९४
उह -गानानि	१८०२	१०२६
उह्य -गानानि	३५६	२०५
	३६८९	२७२२

सर्वाण्येतानि गानानि सविस्तरेण गानग्रन्थेषु मुद्रापयिष्यन्तेऽस्माभिः । गानविषये यत्किञ्चिद् वक्तव्यं तत् सर्वं गानग्रन्थस्य भूमिकायाम् एव वक्ष्यामः ।

कौथुमीय-शाखापेक्षया १८२ संख्यया न्यूना मन्त्राः जैमिनीय-शाखायां वर्तन्ते । यथा

	जैमिनीयाः	कौथुमीयाः
पूर्वाचिके	५८७	५८५
आरण्यके	५९	५९
उत्तरार्चिके	१०४१	१२२५
	१६८७	१८५९
महानाम्नी मन्त्राः	६	६
	१६९३	१८७५

परं जैमिनीयानां गानानि कौथुमेभ्यः सहस्राधिकानीति जैमिनीयानां विशेषः । जैमिनीय-शाखायाः मन्त्र-क्रम-पाठ-विशेषश् चात्र परिशिष्टे परिदर्शितः ।

सामब्राह्मणानि

(१) ताण्ड्य-ब्राह्मणं (प्रौढ-ब्राह्मणं, पञ्चविंशबाह्मणं वा)
(२) षड्विंश-ब्राह्मणं,
(३) सामविधान-ब्राह्मणं,
(४) आर्षेय-ब्राह्मणं,
(५) देवताध्याय-ब्राह्मणं,
(६) उपनिषद्-ब्राह्मणं (संहितोपनिषद्-ब्राह्मणं, मंत्रब्राह्मणं वा ),
(७) वंशब्राह्मणम्,

इत्यादीनि ब्राह्मणानि ।

पञ्चविंशं ताण्ड्यब्राह्मणस्यैव षड्विंशोऽध्यायः । अत एव पूर्वो भागः पञ्चविंश-ब्राह्मणम् इत्य् उच्यते ऽपरं षड्विंशम् इति । पञ्चविंशं षड्विंशं ब्राह्मणं च छान्दोग्योपनिषच् च मिलित्वा ताण्ड्य-महा-ब्राह्मणं भवति ।+++(5)+++ षड्विंशेऽद्भुत-कथानां सद्भावात् तद् अद्भुत-ब्राह्मणम् इत्य् अप्य् उच्यते+++(5)+++, अन्यानि त्व् अनु-ब्राह्मणानीति कथ्यन्ते ।

जैमिनीयोपनिषद्-ब्राह्मणे केनोपनिषद् वर्तते । अतः जैमिनीय-शास्त्राया अपरं नाम तलवकार-शाखा इति भवेत् , यतस् तलवकारीया केनोपनिषद् इति प्रसिद्धैव ।

सामसूत्राणि तु

( १) मशक-कल्प-सूत्रं,
(२) क्षुद्रसूक्तं,
(३) लाट्यायन श्रौतसूत्रं,
( ४ ) गोभिलगृह्यसूत्रं,
राणायणीय-शाखायाः
- द्राह्यायण-श्रौत-सूत्रं,
- खादिरगृह्यसूत्रं,
- पुष्पसूत्रं,
- इत्य् एवम् आदीनि सन्ति ।

पुष्पसूत्रं सामवेदस्य प्रातिशाख्यम् इति प्रसिदिः।

सर्वेऽप्येते ग्रन्था यथाकालं मुद्रापयिष्यन्ते ।+++(5)+++ एतेषाम् अध्ययनेन विना न सामवेदस्याध्ययनं साङ्गं भवितुम् अर्हतीति ।

अनुनासिक-निदर्शनम्

सामवेद-संहितामुद्रणं कैश्विद् अनुनासिक-चिह्नन-सहितम् अन्यैश् चानुनासिकचिह्न-रहितं कृतम् । यथा

सामवेद-मन्त्रक्रमाङ्कम्, अनुनासिकचिह्न-रहितम्, अनुनासिकचिह्न-सहितम्, उत्तरवर्णः
१५, स्तोमं रुद्राय, स्तोमꣳ रुद्राय, र
२७, अपां रेतांसि, अपाꣳ रेताꣳसि, र स
२७८, शतं शतं, शतꣳ शतं, श
२८१ त्रिंशत्, त्रिꣳशत्, श
९८, ज्योतींषि, ज्योतीꣳषि, ष
८८१, ज्योतींष्यायवे, ज्योतीꣳष्यायवे, ष
१९, धियं सचन्ते, धियꣳ सचन्ते, स
८७१ , आ वंसते, आ वꣳसते, स
२, यज्ञानां होता, यज्ञानाꣳ होता, ह
२, विश्वेषां हितः, विश्वेषाꣳ हितः, ह

एवमन्यत्रापि द्रष्टव्यम् । अनुनासिक-चिरहित-मुद्रणे प्रमुखाः पं भवभूति-भट्टाचार्याः, पं. नरेन्द्र-चन्द्र-वेदान्त-तीर्थाः कलकत्ता-निवासिनश् चैवमादयः । अनुनासिक-चिह्न-सहित-मुद्रणे प्रमुखा म० स्टिवेनसन, अन्ये योरोपीयाः, पं. सत्यव्रतसामश्रमिणः कलकत्ता-निवासिनश् चैवमादयः ।

लिखित-ग्रन्थेष्व् अपि द्विविधा ग्रन्थाः समुपलभ्यन्ते । एवं द्विविधायां संमत्याम् अस्मिन् सामवेदसंहितायां योनिमन्त्र-मुद्रण-समये ऽनुनासिकस्य ‘ꣳ’ रंगचिह्नं संप्रयोक्तव्यं न वेति विचारणीयम् । ‘या ऋक तत् साम’ इति छान्दोग्योपनिषद्-वचन-बलेन ऋङ्-मन्त्र एव सामयोनि-मन्त्र इति निश्चितमेष । ऋग्विलक्षणः साममन्त्रो नैव भवितुं शक्य इति सिद्धान्तः। ऋग्वेदे तु ‘य-रल-वेभ्योऽन्तस्थेभ्य उष्मभ्यश्च श-ष स-हेभ्यः पूर्वोऽनुस्वारो बिन्दु-रूपेणैव ‘वंसते ’ इतिवल् लिख्यते, न तु ‘वꣳसते’ इतिवद् रङ्ग-चिह्नन सहितः । अथर्व-वेदिनोऽपि ऋग्-वेदवद् एव लिखन्ति । सामयोनि-मन्त्रास् तु समुद्धता ऋग्वेदादेव अतस्ते समुल्लेखनीया ऋग्वेदवदेवेति विमृश्यास्माभिरत्रास्मिन्प्रन्थे सर्वत्रानुनासिक-चिह्न-रहितमेव कर्तव्यं, परं सामपाठिनां पद्धतिमनुसृत्य सर्वत्रानुनासिक-चिन्ह-सहितम् एव मुद्रणं कृतम् । ऋग्वेदे तु स्वरात् पूर्वोऽनुनासिको रङ्गचिह्नेनैव सर्वत्र प्रदर्श्यते, अतः सोऽस्माभिर् अत्रापि ऋग्वेदवद् एव संमुद्रितः यथा ‘महाँ इंदः’ इति, परं शषसहरेफ-पूर्वोऽनुनासिको बिन्दुरूपेणैव प्रदर्शित ऋग्-वेदवत् , यथा ‘स्तोमं रुद्राय ’ इत्यादिः।

सामगानानि तु योनि-मन्त्राश्रितान्य् अपि सर्वथा विकार-विश्लेषणादिभिः पृथक्-तराण्य् एवातस् तत्रत्यो रङ्गः ‘ꣳ’ इति चिह्ननैव सर्वत्र प्रदर्शयिष्यते ।

अनुस्वारपदे पूर्वे
विकारम् उपगच्छति ।
वेष्टितं बिन्दुु-मात्रं च
तल्लिखित्या प्रकीर्तितम् ॥

रेफोष्मसु प्रत्ययेषु
निदर्शनम् अथोच्यते ।
चित्रं राधोंशुर् मदाय
हवींषितो धियं सचे।
व होतेति च पञ्चानां
निदर्शनम् इतीरितम् ।

ऊष्माणस्तु यदान्येन
व्यञ्जनेन समन्विताः ।
स्थिताश् च प्रत्यये तेषां
वैकृतं तुल्यम् उच्यते ।
सोमँ श्रीणन्ति नॄँष् पाहि
सँस्थे त्वं ह्यङ्गदेति च ॥

मात्रा द्विमानो ऽनुस्वारो
द्विमात्रान् मात्र एव च।
मात्रिकाद् अपि संयोगे
मात्रिकस् तु द्वि-रूपवत् ॥

“एतेन वचन-जातेन अनुनासिक-चिह्न-सहित-लेखनमेव सप्रमाणं भवति ।” इति रङ्गविधायकाः ब्रुवन्ति ।

रङ्गस्य व्याहरणम्

रङ्गचिह्नं लिखितेऽलिखितेऽपि वा, अनुनासिकस्य व्याहरणं कथं वा कर्तव्यम् इति मुख्यः प्रश्नोऽत्र वर्तते । अस्यास्य देशभेदेन विभिद्यते समभिन्याहरणम् । ‘गँ, गुँ, ग्वं, ग्वँ,’ इत्येवम् आदीनि क्रियन्तेऽस्योदीरणानि । एतान्य् असमीचीनान्य् एवेति प्रतिभाति, यतस् तत्र गकारस्य कण्ठ्यस्य, उकार-वकारयोर् ओष्ठ्य-योग-दने नास्ति प्रमाण-लेशोऽपि । अनुस्वारस्य नासिकैव स्थानम् , अनुनासिकस्य तु मुखनासिके ।+++(5)+++ एवं सति स्थानान्तरयोः कण्ठ्यौष्ठयोवर्णयोर् भाषणं नैव कथंचिद् अपि प्रमाणयितुं शक्यते । व्याहरण-शुद्धाशुद्धत्व-विनिर्णये स्थानविचार एव बलवत्तरं प्रमाणं भवति । तद् यथा

अनुस्वार-यमानां च
नासिकास्थानम् उच्यते ॥२२॥
यथा सौराष्ट्रिका नारी
तक्रँ इत्य् अभिभाषते ।
एवं रङ्गाः प्रयोक्तव्याः
खे अराँ इव खे दया ॥२६॥
रङ्गवर्णं प्रयुञ्जीरन्
नो ग्रसेत् पूर्वम् अक्षरम् ।
दीर्घस्वरं प्रयुजीयात्
पश्चान् नासिक्यम् आचरेत् ॥२७॥
हृदये चैक-मात्रस् तु
अर्धमात्रस्तु मूर्धनि ।
नासिकायां तथार्धं च
रङ्गस्यैव द्विमात्रता ॥२८॥
हृदयाद् उत्करे तिष्ठन्
कांस्येन समनुस्वरन् ।
मार्दवं च द्विमानं च
जघन्याँ इति निदर्शनम् ॥२९॥
(पाणिनीय-शिक्षा)

नासिकास्थानीयो ऽनुस्वारः स्पर्शषु य-व-लेषु च परेषु सत्सु पर-सवर्णताम् अभ्येति । ‘अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः । वा पदान्तस्य ।’ (पा. आ. ८.५.५८-५९ ) अपदान्तस्यानुस्वारस्य नित्यं परसवर्णो भवति, पदान्तस्य तु वैकल्पिकः । यथा– ओङ्कारः, पञ्चागं, घण्टा, मन्त्रः, अम्बा । त्वं करोषि-त्वङ्करोषि, संयन्ता-सय्ँयन्ता, संवत्सरः सव्ँवत्सरः, यं लोक-यल्ँ लोक। परखवणे कृतेऽकृते वा, लिखितेऽलिखिते वा, व्याहरण त्व् एतेषां समानम् एव भवति, परवर्णानुयायित्वाद् अनुस्वारस्य ।

श-प-स-ह-रेफेषु परेषु सत्सु संपूर्णतयानुस्वारो नैव परसवर्णतां भजते, तदा तस्थानुनासिको भवति -

अनुस्वारस्य इत्य् आदेशः शपसह-रेफेषु (प्रतिज्ञापरिशिष्टसूत्रे ३१)
नश् चापदान्तस्य झलि (पा. अ. ८।३।२४ )

नस्य मस्य चापदान्तस्य झल्य् अनुस्वारः । ‘यशांसि, आक्रंस्यते’।

एवं अनुस्वारस्य रङ्गादेशो भवति वैकल्पिकः । ‘आतोऽटि नित्यं ’ (पा. सू.) इति सूत्रेण नित्यादेशेऽपि तैत्तिरीयाः ‘महां इन्द्रः’ इति, ऋग्वेदिनस् तु ‘महाँ इन्द्रः’ इति पठन्ति । अत एष आदेशो नित्योऽपि छन्दसि वैकल्पिक सञ्जातः। एवम् एव उष्म-पूर्वम् अनुस्वार ऋग्वेदिनो ऽनुस्वार बिंदुरूपं लिखन्ति, तम् एव वाजसनेयिनो ऽनुनासिक रङ्गचिह्नयुतं लिखन्ति एवम् एष वैकल्पिकः पाठो छन्दसि दृश्यते ।

यदा तु रङ्गो भवति तदा तस्यानुनासिकस्य व्याहरणं कथं कर्तव्यम् इति प्रश्नो ऽत्र व्यथयति संशोधकं, यतस् तस्य भिद्यते ऽनेकधा निगदगम् । ‘मुखनासिकावचनोऽनुनासिकः’ (पा. सू.) इत्याद भगवान् पाणिनिः । मुखसहित-नासिकयोच्चार्यमाणो वर्णोऽनुनासिकसंज्ञो भवति, अस्यैव रङ्ग इति शिक्षायां, प्रातिशाख्ये च ‘रक्त, राग’ इति च संज्ञा भवन्ति ।+++(5)+++ स ह्रस्व-दीर्घ-गुरु-भेदैस् त्रिधा विभिद्यते ।

अनुनासिकोच्चारण-विषये यद् उक्तं पाणिनीयायां शिक्षायां तत् तु तत्वतो ऽनुसन्धेयम् अत्र । पूर्व-स्वरं दीर्घं प्रयुजीयात् , पश्चान्-नासिक्यं व्याहरणम् आचरेद् इति, अनुनासिको हृदय एकमात्रो ऽर्धमानो मूर्धनि, नासिकायां चार्धमात्रः, एवं रङ्गो द्विमात्रकः । यथा सौराष्ट्रिका नारी ‘तक्रँ’ इत्य् अभिभाषते, यथा च कांस्यस्य झङ्कारो भवति समभिघाताद् ऊर्ध्वं, तथैव मार्दव-पूर्वकं रङ्गम् अभिभाषेत। एवं रङ्गविषये पाणिनीयानुशासनम् । रङ्गचिन्हे लिखितेऽलिखितेऽपि तस्य व्याहरणं समानमेव भवति, यथा जिह्वामूलीयोपध्मानीयौ विसर्गौ चिह्नेन सहितौ लिखितौ चिह्नरहितौ वापि, तथापि द्वयोरपि तुल्यम् एव भवति समुच्चारणम् । यथा- ‘कः पदार्थः =कᳶ पदार्थः । रामः कः = रामᳵ कः । एवम् एवास्य रङ्गस्य चिह्न-रहितस्य सहितस्य वा तुल्यम् एव पाणिनीयानुशासनानुसारेण व्याहरणं भवतीति ज्ञातव्यम् ।

एवं सति, तस्य रङ्गस्य ‘ग्वँ, ग्वं, गुं, ’ इत्यादीनि मार्दवहीनानि कठोराणि स्थानव्यभिचार-दोष-दुष्टानि व्याहरणानि, सर्वथा त्याज्यान्य् एवेति । एवं शषसहरेफेषु परेषु सत्सु अनुनासिक-पूर्वं स्वरं दीर्घम् उच्चार्य नासिकायाम् एवानुनासिक गुञ्जयित्वा,+++(5)+++ तदूर्ध्वम् अग्रेवासिनं वर्णं प्रयुञ्जीयात्, यथा ’ वसते’ इत्यस्य ’ वा अंसते ’ इति । न तु ‘वग्वँसते ’ इति ।

यथा हिन्दी भाषायां ‘नहीं, कहाँ, ’ इति, मराठिभाषायामपि — ‘काँहीँ ’ इत्यादीनां व्याहरणानि मुख-सहित-नासिकायां भवन्ति, तथैव वेदेषु रङ्गस्योच्चारणं भवितुम् अर्हति । परतस् तु विद्वांस एव प्रमाणम् इत्य् अलं पल्लवितेन ।

परिचय-ग्रन्थाः

मुद्रित-ग्रन्थाः

सामवेदस्यास्य मुद्रणसमये ये ग्रन्था अवलोकितास्तेषां मध्ये प्रमुखा मुद्रितग्रन्था एते

(१) लन्दनपूर्यां श्रीमता रेवरण्ड जे. स्तीवेन्सन ( Rev. J. Stevenson ) महोदयेन सम्पादितं, तच्च श्रीमता एच. एच. विलसन ( H. H. Wilson. M. A., F. R. S. ) महाशयानां निरीक्षणेन सन १८४३ स्रिष्टाब्दे मुद्रितं, सामवेदस्य पुस्तकम् । अस्मिन् ग्रन्थे आरण्यकं पर्व, महानाम्न्य्-आर्चिकं च नास्ति । नापि स्वरचिह्नानि प्रदर्शितानि । स्वरचिन्हाभावात् धारी-गणनात्र मुद्रितापि निष्प्रयोजनैव संजाता । अत्र मुद्रिता मन्त्रा अशुद्ध-पद-च्छेद-दोषेणान्यैश् च बहु-विधैर् मुद्रण-प्रमादैर् दोषपूर्णा एव सन्ति । वर्ष-शतात् पूर्वं लन्दननगरे मुद्रितम् इत्य् अर्थमेव ते सम्पादक-निरीक्षक-मुद्रकाः प्रशंसाम् अर्हन्ति । अत्रैक एव गुणो दृश्यते यन् मन्त्रा असंकीर्णतया पृथक् पृथक् मुद्रिताः । अन्ते परिशिष्टरूपेण बहवः पाठभेदा अपि संकलिताः सन्ति ।
(२) शार्मण्यदेशे बर्लिननगरे सन १८४८ खिष्टाब्दे श्री. बेन्फे महाशयैः प्रकाशितं सामवेदस्य पुस्तकं, प्रायशः शुद्धं, स्वराङ्क-संयुतं, बहुभिः पाठभेदैः सहितं, महत्या पाठ-भेद-विचिकित्सात्मक्या भूमिकया युतं, संशोधन-कर्मणि संपादकस्य प्रवीणत्वम् असंशयं प्रकटयति । समस्तेषु मुद्रित-ग्रन्थेषु वर्तत एतद् एवादर्श-पुस्तकम् ।+++(5)+++ अत्र धारी-गणना मुद्रिता परिशिष्ट-विभागे, परं सा सदोषैवेति प्रतिभाति ।+++(4)+++
(३) डा. डब्ल्यु. कलान्देन ब्रेस्लौ-नगरे सन १९०७ स्रिष्टाब्दे सामवेदस्य जैमिनीय-संहितायाः पुस्तकं रोमनाक्षरैर् मुद्रितम् । पाठभेद-सहितं विस्तृतया भूमिकया च शोभितम् अतीव शुद्धं पुस्तकं वर्तते ।+++(4)+++
(४) कालिकातानगरे पूज्यपादैः सत्यव्रत-सामाश्रमिभिर् महता प्रयत्नेन संशोध्य, सायण-भाष्य-सहिता, सामवेदसंहिता, पदपाठेन सामगानादिभिः, सर्वैः स्तोभपाठैश् च संयुता ‘रायल एशियाटिक सोसायटी’ द्वारा मुद्राप्य प्रकाशिता ।
(५) कालिकातानगरे सन १९३६ ख्रिष्टाब्दे श्री नरेन्द्र-चन्द्र वेदान्त-तीर्थैः एम्. ए. उपाधि-धारिभः सांख्य-तीर्थ-मीमांसा-तीर्थ- तत्त्व-रत्न-शास्त्रिभिः साम-वेद-संहिता सायण-भाष्य-भाष्यसार-पदपाठ-टिप्पण्य्-आदिभिः सहिता, श्रीभव-भूति-भट्टाचार्यैः विद्या-भूषणैः एम्. ए. इत्य् उपपद-धारिभिः संस्कृता प्रकाशिता च । एभिर् एव सामवेदस्य केवलं संहिता-पाठोऽपि पृथक्तया मुद्राप्य प्रकाशितः । अत्र सामवेदस्य पूर्वार्ध एव संगृहीतः ।
(६ ) लवपुरे (लाहौरे ) श्रीमद्भिः पण्डितवरैः (डाक्टरेत्य्-उपपद-धारिभिः) आचार्य रघुवीर-शर्मभिः सुसंपाद्य प्रकाशिता जैमिनीया सामवेद-संहिता । एषा स्वर-चिह्न-रहिताऽस्ति ।
(७) अजमीर-नगरे वैदिक-यन्त्रालयस्थैः पण्डितैर् मुद्रिता सामवेद-संहिता मूलमात्रैव ।
(८) अजमीर-नगरे आर्य-साहित्य-मण्डलेन प्रकाशिता पण्डित-जय-देव-शर्मणा हिंदी-भाषायाम् अनूदिता सामवेद-संहिता। एतानि मुद्रितानि पुस्तकानि पाठ-भेद-निश्चयार्थं संप्रयुक्तानि ।

लिखित-ग्रन्थाः

लिखित ग्रन्थेषु आदर्शग्रन्था अतीव शुद्धा एते संमिलिता-

(१) वटोदर-नगराद् आनीता श्रीमतां नरहरि-शंकर–भाइशंकर–शास्त्रिणां ग्रंथ-संग्रहात् संप्राप्ता साम-वेद-संहिता। एतत् पुस्तकं वैदिकानां सामपाठिनां पठन-पाठन-परम्परया शोधितम् अतीव शुद्धं शोभनाक्षरैश् च लिखितम् अस्ति ।
(२) अष्टे-नगराद् आनीता श्री. शम्भुराव-गोविन्दराव-लिमये इत्येतेषां ग्रन्थ-संग्रहात् संप्राप्ता सामवेद-संहितातीव शुद्धा।
(३) जुनागढात् प्राप्ता श्रीमतां जयन्ती-लाल-दयाराम-त्रिपाठिनां कौथुमी-शास्त्रीयानां संग्रहाद् आनीता परि-शुद्धा सामवेद-संहिता।
(४) वरगुर-नगरे तंजावरप्रान्ते श्री. नागेश-राव-द्वारा ग्रन्थ-लिपिकायां मुद्रापितः संहिताग्रन्थो गान-ग्रन्थाश् च । सर्वे एते ग्रन्थाः कौथुमी-शाखाया दाक्षिणात्य-पाठ-प्रणालिकया मुदिताः शुद्धाः सन्ति ।
(५) श्रीमतां लक्ष्मण-शंकर-द्रविडानां पुण्य-पत्तन-निवासिनां राणायणीय-शाखाध्यायिनां ग्रंथ-संग्रहाद् आनीता सामवेद-संहिताऽतीव शुद्धा सुपाठा सुपाठ्या च ।

एतान् ग्रन्थान् अवलोक्य साम-वेदस्यास्य कृतं मुद्रणम् ।

वेदादि-धर्मग्रन्थानां अल्पमूल्येन वितरणम्

आसीत् कच्छ-देशीय एकः श्रेष्ठी “नारायणजी पुरुषोत्तम”-नामा सत्यवाक्, उदारधीर् धर्मनिष्ठश् च । स आर्य-समाजस्य परमो भक्त आसीत् । आर्य-ग्रन्थानां वेदादि-ग्रन्थानां च प्रचारार्थं स यत्नवान् प्रचार-चिन्तन-परश् चाहर्निशम् आसीत् । यदा तस्य स्वर्गारोहणस्य समयः समागतः, तदा स्वकीया सर्व संपत् तेन आर्य-ग्रन्थानां प्रकाशनार्थं समर्पिता । एतेन धनेन “नारायणजी पुरुषोत्तम निधिः” निर्मितः ।

कञ्चित् कालात् पूर्व चतुर्णाम् अपि वेदानां विनामूल्येन प्रदानं वेदाभ्यासिनाम् अध्ययनार्थं कृतम् आसीद् अस्मान् निधेर् धनेन । तदनंतरं श्रीमताचार्येण मयाशंकरेण कृतः पूर्वमीमांसाया गुर्जर-भाषायाम् अनुवादो मुद्राप्य प्रकाशितो मीमांसाध्येतृभ्यो वितीर्यते विनामूल्येन, तद् अपि अस्य निधेर् धनेनैव क्रीयते।

अस्य निधेर् विश्वस्तैर् इदानीम् एव निश्चयः कृतः, यद् अस्य निधेः पञ्चसहस्त्र-रूप्यक-मितं धनं साम-वेद-प्रकाशनार्थं स्वाध्यायमण्डलाय देयम् । एतेन धनेन सामवेदस्य मुद्रणं भवतु, स च सामवेदो ऽल्पेनैव मूल्येन वेदाध्येतृभ्यः प्रदेयः। अस्मिन् प्रकाशन-कर्मणि या हानिर् भवेत् तस्या भारं निधि-विश्वस्ताः सहिष्यन्ति । सामवेद-प्रेमिभ्य एष वेद-ग्रंथोऽल्पेन मूल्येन प्राप्स्यतु इत्येष प्रशस्ततम उद्देशो विश्वस्तानां वर्तते । अन्येषाम् अपि वेदानाम् एवम् एव मुद्रण-व्यवस्थां चिकीर्षन्ति निधेर् विश्वस्ताः ।

वेदपाठकानां वेदाध्येतॄणां हितार्थं निधि-विश्वस्तानाम् एष निश्चयो वर्तते । सर्वजगन्नाथः परमेश्वरः आर्य-धर्म-ग्रन्थानाम् एवं प्रकाशनं कर्तुं विश्वस्तानां बलं संवर्धयतु, तथा च ’ कृण्वन्तो विश्वम् आर्यम् ’ इति वेदादेशस्य साफल्यार्थम् एष निधिः सदैव एवम् एव विविधानि आर्य-धर्म-ग्रंथानां प्रकाशन-कार्याणि करोतु इति आशासते विश्वस्ताः ।

पारडी, जि. सूरत
१६ । २। ५६
श्रीपाद दामोदर सातवळेकरः
माघ शु.५, सं. २०१२
अध्यक्षः- स्वाध्यायमण्डलस्य