[[अथ दशमप्रपाठके द्वितीयोऽर्धः]]
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
य꣡त्सोम꣢꣯मिन्द्र꣣ वि꣡ष्ण꣢वि꣣ य꣡द्वा꣢ घ त्रि꣣त꣢ आ꣣प्त्ये꣢। य꣡द्वा꣢ म꣣रु꣢त्सु꣣ म꣡न्द꣢से꣣ स꣡मिन्दु꣢꣯भिः ॥ 43:0384 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यत्सोम॑मिन्द्र॒ विष्ण॑वि॒ यद्वा॑ घ त्रि॒त आ॒प्त्ये ।
यद्वा॑ म॒रुत्सु॒ मन्द॑से॒ समिन्दु॑भिः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
य꣢त्। सो꣡म꣢꣯म्। इ꣣न्द्र। वि꣡ष्ण꣢꣯वि। यत्। वा꣣। घ। त्रिते꣢। आ꣣प्त्ये꣢। यत्। वा꣣। मरु꣡त्सु꣢। म꣡न्द꣢꣯से। सम्। इ꣡न्दु꣢꣯भिः। ३८४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- पर्वतः काण्वः
- उष्णिक्
- ऋषभः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में इन्द्र परमात्मा से प्रार्थना की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) जगत् के धारणकर्ता परमात्मन् ! (यत्) क्योंकि, आपने (विष्णवि) सूर्य में अथवा आत्मा में (सोमम्) तेजरूप अथवा ज्ञानरूप सोम को निहित किया है, (यत् वा) और क्योंकि, आपने (घ) निश्चय ही (आप्त्ये) प्राप्तव्य (त्रिते) पृथिवी, अन्तरिक्ष, द्युलोक तीनों स्थानों में व्याप्त होनेवाले अग्नि में अथवा मन में (सोमम्) दाहकगुणरूप अथवा संकल्परूप सोम को निहित किया है, (यद् वा) और क्योंकि (मरुत्सु) पवनों में अथवा प्राणों में (सोमम्) जीवनप्रदानरूप सोम को निहित किया है, इसलिए आप (मन्दसे) यशस्वी हैं। आप हमें भी (इन्दुभिः) पूर्वोक्त तेज, ज्ञान, दोषदाहकत्व, संकल्प एवं जीवनप्रदान रूप सोमों से (सम्) संयुक्त कीजिए ॥४॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वर ने सूर्य, अग्नि, वायु आदियों में और जीवात्मा, मन, प्राण आदियों में जो-जो उन-उनके विशिष्ट गुण निहित किये हैं, वे ही उनके सोमरस कहाते हैं। उन गुणों से हम भी संयुक्त हों ॥४॥ इस मन्त्र की व्याख्या में विवरणकार माधव ने त्रित और आप्त्य ये पृथक्-पृथक् दो ऐतिहासिक ऋषियों के नाम माने हैं। भरतस्वामी के मत में आप्त का पुत्र कोई त्रित है। सायण के अनुसार आपः का पुत्र त्रित नाम का राजर्षि है। इनका पारस्परिक विरोध ही ऐतिहासिक पक्ष के अप्रामाण्य को प्रमाणित कर रहा है ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथेन्द्रः परमात्मा प्रार्थ्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) जगद्धारक परमात्मन् ! (यत्) यस्मात्, त्वम् (विष्णवि२) विष्णौ आदित्ये, आत्मनि वा (सोमम्) तेजोरूपं ज्ञानरूपं वा सोमम्, अदधाः इति शेषः, (यद् वा) यस्मात् च त्वम्। वा इति समुच्चये। ‘अथापि समुच्चयार्थे भवति’ इति यास्कः (निरु० १।५)। (घ) निश्चयेन (आप्त्ये) आप्तव्ये। आप्त्यम् आप्त्यानाम् आप्तव्यम् आप्तव्यानाम् इति निरुक्ते श्रवणात्। निरु० ११।२०। (त्रिते) पृथिव्यन्तरिक्षद्युरूपत्रिस्थानव्यापिनि अग्नौ, अथवा दूरंगमत्वात् त्रिस्थानगामिनि मनसि (सोमम्) दाहकगुणरूपं संकल्परूपं वा सोमम् अदधाः, (यद् वा) यस्माच्च (मरुत्सु) पवनेषु प्राणेषु वा (सोमम्) जीवनप्रदानगुणरूपं सोमम् अदधाः। य꣢द꣣दो꣡वा꣢त ते गृ꣣हे꣢३मृतं꣣ नि꣡हि꣢तं꣣ गु꣡हा꣢ (साम० १८४२) इति श्रुतेः। तस्मात् त्वम् (मन्दसे) यशसा द्योतसे। मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु। त्वम् अस्मानपि (इन्दुभिः) पूर्वोक्तैः तेजो-ज्ञान-दोषदाहकत्व-संकल्प-जीवनप्रदान- रूपैः सोमैः। सोमो वा इन्दुः। श० २।२।३।२३। (सम्) संसृज ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वरेण सूर्याग्निवाय्वादिषु जीवात्ममनःप्राणादिषु च ये तत्तद्विशिष्टगुणा निहितास्त एव तेषां सोमरसा उच्यन्ते। तैर्गुणैर्वयमपि संसृज्येमहि ॥४॥ अत्र ‘त्रिते आप्त्ये’ इत्यस्य व्याख्याने विवरणकारः त्रितम् आप्त्यम् च पृथक् पृथग् ऋषिनाम्नी मन्यते—“यस्मात् हे इन्द्र ! त्वम्, त्रितेन च ऋषिणा सह, आप्त्येन च ऋषिणा सह (सोमं पिबसि)” इति। भरतस्वामिमते च आप्तस्य पुत्रः कश्चित् त्रितो नाम—‘त्रिते आप्त्ये आप्तस्य पुत्रे’ इति। सायणीयव्याख्याने च अपां पुत्रः त्रितो नाम राजर्षिः—‘आप्त्ये अपां पुत्रे त्रिते एतत्संज्ञके राजर्षौ यजमाने’ इति। तदेतेषां पारस्परिको विरोध एवैतिहासिकपक्षस्याप्रामाण्यं प्रमाणयति ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।१२।१६, अथ० २०।११।१। २. ह्रस्वस्य गुणः। (पा० ७।३।१०८), जसि च (पा० ७।३।१०९) इति सूत्रे ‘जसादिषु छन्दसि वा वचनं प्राङ्णौचङ्युपधायाः’ इति कात्यायनोक्तेरिह गुणः इति सत्यव्रत सामश्रमिणः।
43_0384 यत्सोममिन्द्र विष्णवि - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३८४-१। त्रैतानि चत्वारि॥ चतुर्णां त्रित उष्णिगिन्द्रः॥
य꣥त्सो꣯ममिन्द्रविष्णा꣤वी꣥॥ य꣡द्वा꣯घत्रितआ꣯प्तियाइ। य꣢द्वा꣯मरुत्सुमऽ३न्दा꣡सोऽ२३४हा꣥इ॥ सा꣡ऽ२᳐मा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ए꣢ऽ᳐३। दु꣡भी꣣ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥
43_0384 यत्सोममिन्द्र विष्णवि - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
३८४-२।
य꣤त्सो꣯ममाऽ५इन्द्रविष्ण꣤वाइ॥ य꣢द्वा꣡꣯घात्रितआ꣯प्ताऽ᳒२᳒या꣡इ॥ य꣢द्वा꣡꣯माऽ᳒२᳒रु꣡त्सुमा॥ दासाये꣢ऽ३। सा꣡ऽ२᳐मा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ दू꣣ऽ२३४भीः꣥॥
43_0384 यत्सोममिन्द्र विष्णवि - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
३८४-३।
हा꣥꣯ओ꣯हा꣯यत्सो꣯ममा॥ द्रा꣡ऽ२᳐वा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा। ष्णा꣣ऽ२३४वी꣥। य꣡द्वा꣰꣯ऽ२घत्रित꣡आ꣰꣯ऽ२प्तिये꣡꣯। यद्वा꣯मरुत्सुमाऽ२३हो꣡। द꣪साऽ᳒२᳒इ॥ स꣡माऽ२३हो꣡ये꣢ऽ३॥ दु꣢भिरो꣣ऽ२३४५इ॥ डा॥
43_0384 यत्सोममिन्द्र विष्णवि - 04 ...{Loading}...
लिखितम्
३८४-४।
औ꣣꣯हो꣢ऽ३१इ। औऽ२᳐हो꣣ऽ२३४वा꣥। य꣢त्सो꣯ममीऽ३न्द्रा꣤ऽ३वि꣢ष्ण꣣वा꣥इ॥ औ꣣꣯हो꣢ऽ३१इ। औऽ२᳐हो꣣ऽ२३४वा꣥। य꣢द्वा꣯घत्रीऽ३ता꣤ऽ३आ꣢꣯प्ति꣣या꣥इ॥ औ꣣꣯हो꣢ऽ३१इ। औऽ२᳐हो꣣ऽ२३४वा꣥। य꣢द्वा꣯मरूऽ३त्सू꣤ऽ३म꣢न्द꣣सा꣥इ॥ औ꣣꣯हो꣢ऽ३१इ। औऽ२᳐हो꣣ऽ२३४५वाऽ६५६॥ स꣡मिन्दुभी꣣ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ए꣢दु꣣ म꣡धो꣢र्म꣣दि꣡न्त꣢रꣳ सि꣣ञ्चा꣡ध्व꣣र्यो꣣ अ꣡न्ध꣢सः। ए꣣वा꣢꣫ हि वी꣣र꣡स्तव꣢꣯ते स꣣दा꣡वृ꣢धः ॥ 44:0385 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
एदु॒ मध्वो॑ म॒दिन्त॑रं सि॒ञ्च वा॑ध्वर्यो॒ अन्ध॑सः ।
ए॒वा हि वी॒रः स्तव॑ते स॒दावृ॑धः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
आ꣢। इत्। उ꣣। म꣡धोः꣢꣯। म꣣दि꣡न्त꣢रम्। सि꣣ञ्च꣢। अध्व꣣र्यो। अ꣡न्ध꣢꣯सः। ए꣣व꣢। हि। वी꣣रः꣢। स्त꣡व꣢꣯ते। स꣣दा꣡वृ꣢धः। स꣣दा꣢। वृ꣣धः। ३८५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- विश्वमना वैयश्वः
- उष्णिक्
- ऋषभः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में अध्वर्यु को सम्बोधित किया गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अध्वर्यो) यज्ञ-निष्पादन के इच्छुक मानव ! तू समाज, राष्ट्र और जगत् में (मधोः अन्धसः) मधुर ज्ञान-कर्म-उपासनारूप सोम के (मदिन्तरम्) अतिशय तृप्तिकारक रस को (इत्) निश्चय ही (आसिञ्च उ) सींच। (एव हि) इसी प्रकार (वीरः) वीर, (सदावृधः) सदा समृद्ध वह इन्द्र परमेश्वर (स्तवते) स्तुति किया जाता है ॥५॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वर की स्तुति का यही मार्ग है कि स्तोता मधुरातिमधुर ज्ञान, कर्म, उपासना के रस को जगत् में प्रवाहित करे। सदा समृद्ध, पूर्णकाम परमेश्वर पत्र, पुष्प, फल आदि का उपहार नहीं चाहता ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथाध्वर्युः सम्बोध्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अध्वर्यो) यज्ञनिष्पादकेच्छो मानव ! अध्वर्युः अध्वरयुः, अध्वरं युनक्ति, अध्वरस्य नेता, अध्वरं कामयते इति वा। अपि वाऽधीयाने युरुपबन्धः। निरु० १।७। त्वं समाजे राष्ट्रे जगति वा (मधोः अन्धसः) मधुरस्य ज्ञानकर्मोपासनारूपस्य सोमस्य (मदिन्तरम्) अतिशयेन तृप्तिकरं रसम्। अतिशयेन मदी इति मदिन्तरः, नलोपाभावश्छान्दसः। (इत्) निश्चयेन। (आसिञ्च उ) प्रवाहय खलु। (एव हि) एवमेव। एवा इत्यत्र संहितायां ‘निपातस्य च’ अ० ६।३।१३६ इति दीर्घः। (वीरः) विक्रमपरायणः (सदावृधः) नित्यं समृद्धः स इन्द्रः परमेश्वरः (स्तवते) स्तूयते ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वरस्तुतेरयमेव मार्गो यत् स्तोता मधुरमधुरं ज्ञानकर्मोपासनारसं जगति प्रवाहयेत्। सदा समृद्धः पूर्णकामः परमेश्वरः पत्रपुष्कफलाद्युपहारं न कामयते ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।२४।१६ ‘मधोर्’, ‘सिञ्चाध्वर्यो’, ‘वीर’, इत्यत्र क्रमेण ‘मध्वो’, ‘सिञ्च वाध्वर्यो’, ‘वीरः’ इति पाठः। अथ० २०।६४।४ ‘वीर’ इत्येव पाठः, शिष्टम् ऋग्वेदवत्। साम० १६८४।
44_0385 एदु मधोर्मदिन्तरम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३८५-१। सुराधसम्॥ सुराधस उष्णिगिन्द्रः॥
ए꣣꣯दु꣤मधोः꣥꣯। म꣣दा꣢ऽ᳐३२इन्ता꣣ऽ२३४रा꣥म्॥ सि꣢ञ्चा꣡꣯ध्वर्यो꣯अन्धसाऽ२ः᳐। धा꣣ऽ२३४साः꣥॥ ए꣢꣯वा꣡꣯हिवी꣯रस्तवताऽ२᳐इ। वा꣣ऽ२३४ता꣥इ॥ स꣣दा꣢ऽ३वा꣤ऽ५र्द्धा"ऽ६५६ः॥
44_0385 एदु मधोर्मदिन्तरम् - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
३८५-२। प्रराधसम्॥ प्रराधस उष्णिगिन्द्रः॥
ए꣤꣯दुमधौ꣯होऽ५र्मदिन्त꣤राम्॥ सि꣢ञ्चा꣡होऽ᳒२᳒इ। अ꣡ध्वर्योअं꣪धासाऽ᳒२ः᳒॥ आ꣡इवा꣢ऽ१हिवीऽ᳒२᳒॥ राऽ᳒२᳒स्त꣡वताइ। स꣢दा꣡꣯वृ। धा। औ꣢ऽ३हो꣤वा꣥। हो꣤ऽ५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ए꣢न्दु꣣मि꣡न्द्रा꣢य सिञ्चत꣣ पि꣡बा꣢ति सो꣣म्यं꣡ मधु꣢꣯। प्र꣡ राधा꣢꣯ꣳसि चोदयते महित्व꣣ना꣢ ॥ 45:0386 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
एन्दु॒मिन्द्रा॑य सिञ्चत॒ पिबा॑ति सो॒म्यं मधु॑ ।
प्र राध॑सा चोदयाते महित्व॒ना ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
आ꣢। इ꣡न्दु꣢꣯म्। इ꣡न्द्रा꣢꣯य। सि꣣ञ्चत। पि꣡बा꣢꣯ति। सो꣣म्य꣢म्। म꣡धु꣢꣯। प्र। रा꣡धाँ꣢꣯सि। चो꣣दयते। महित्वना꣢। ३८६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- विश्वमना वैयश्वः
- उष्णिक्
- ऋषभः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में इन्द्र को सोममिश्रित मधु समर्पित करने की प्रेरणा की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे मनुष्यो ! तुम (इन्द्राय) परमैश्वर्ययुक्त जगत्पति परमात्मा के लिए (इन्दुम्) ज्ञान-कर्म-रूप सोमरस को (आ सिञ्चत) सींचो, समर्पित करो। वह (सोम्यम्) ज्ञान-कर्म-रूप सोम से युक्त (मधु) उपासनारूप मधु को (पिबाति) पीता है। इस प्रकार पूजा किया हुआ वह, पूजक को (महित्वना) अपनी महिमा से (राधांसि) सफलताएँ (चोदयते) प्रदान करता है ॥६॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे यज्ञ में सोमरस को मधु में मिलाकर होम करते हैं, वैसे ही हमें अपने ज्ञान-कर्मरूप सोमरस को उपासनारूप मधु में मिलाकर परमेश्वर के प्रति उसका होम करना चाहिए। उससे वह अपने उपासक को बल प्रदान करके उसे सफलता की सीढ़ी पर चढ़ा देता है ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथेन्द्राय सोममिश्रितं मधु समर्पयितुं प्रेरयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे मानवाः ! यूयम् (इन्द्राय) परमैश्वर्ययुक्ताय जगत्पतये परमात्मने (इन्दुम्) ज्ञानकर्मरूपं सोमरसम् (आ सिञ्चत) प्रक्षारयत, समर्पयत। सः (सोम्यम्) ज्ञानकर्मरूपसोममयम्। अत्र ‘सोममर्हति यः। अ० ४।४।१३७’ इति प्रकरणे ‘मये च। अ० ४।४।१३८’ इत्यनेन सोमशब्दान्मयडर्थे यः। (मधु) उपासनारूपं मधुरं माक्षिकम् (पिबाति) पिबति। पा धातोर्लेटि रूपम्। एवं पूजितः स पूजकाय (महित्वना) स्वमहिम्ना राधांसि साफल्यानि। राध संसिद्धौ धातोः असुन् प्रत्ययः। (प्र चोदयते) प्रेरयति, प्रयच्छति ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा यज्ञे सोमरसं मधुनि संमिश्र्य। तस्य होमं कुर्वन्ति तथैवास्माभिः स्वकीयं ज्ञानकर्माख्यं सोमरसम् उपासनारूपे मधुनि संमिश्र्य परमेश्वराय तद्धोमः कार्यः। तेन स स्वोपासकाय बलं प्रदाय तं सफलतायाः सोपानमधिरोहयति ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।२४।१३, ‘प्र राधांसि चोदयते’ इत्यत्र ‘प्र राधसा चोदयाते’ इति पाठः। साम० १५०९।
45_0386 एन्दुमिन्द्राय सिञ्चत - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३८६-१। विकल्पमारुतम्॥ मरुतः उष्णिगिन्द्रः॥
ए꣣ऽ५न्दुमि। द्रा꣤ऽ३या꣢ऽ३सि꣤ञ्चता꣥॥ पि꣡बा꣰꣯ऽ२तिसो꣯म्यं꣡मधु꣢। प्ररा꣡꣯धाऽ२३ꣳसी꣢॥ चो꣡꣯दयताइमा꣢ऽ३ही꣢॥ त्वना꣡। औ꣢ऽ३हो꣤वा꣥। हो꣤ऽ५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ए꣢तो꣣ न्वि꣢न्द्र꣣ꣳ स्त꣡वा꣢म꣣ स꣡खा꣢यः꣣ स्तो꣢म्यं꣣ न꣡र꣢म्। कृ꣣ष्टी꣡र्यो विश्वा꣢꣯ अ꣣भ्य꣢꣫स्त्येक꣣ इ꣢त् ॥ 46:0387 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
एतो॒ न्विन्द्रं॒ स्तवा॑म॒ सखा॑यः॒ स्तोम्यं॒ नर॑म् ।
कृ॒ष्टीर्यो विश्वा॑ अ॒भ्यस्त्येक॒ इत् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
आ꣢। इ꣣त। उ। नु꣢। इ꣡न्द्र꣢꣯म्। स्त꣡वा꣢꣯म। स꣡खा꣢꣯यः। स। खा꣣यः। स्तो꣡म्य꣢꣯म्। न꣡र꣢꣯म्। कृ꣣ष्टीः꣢। यः। वि꣡श्वाः꣢꣯। अ꣣भ्य꣡स्ति꣢। अ꣣भि। अ꣡स्ति꣢꣯। ए꣡कः꣢꣯। इत्। ३८७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- विश्वमना वैयश्वः
- उष्णिक्
- ऋषभः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में सखाओं को इन्द्र परमेश्वर की स्तुति के लिए बुलाया जा रहा है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (सखायः) मित्रो ! तुम (नु) शीघ्र ही (एत उ) आओ। हम-तुम मिलकर (स्तोम्यम्) स्तुति के योग्य, (नरम्) नेता, (इन्द्रम्) राजाधिराज परमेश्वर की (स्तवाम) उपासना करें, (यः) जो (एकः-इत्) अकेला ही (विश्वाः कृष्टीः) सब मानवी प्रजाओं से (अध्यस्ति) महिमा में अधिक है ॥७॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जो अकेला होता हुआ भी करोड़ों-करोड़ों की संख्याओं में विद्यमान मनुष्यों से महिमा में अधिक है, उसी सकल ब्रह्माण्ड के अधीश्वर की सबको स्तुति और आराधना करनी चाहिए ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ सखाय इन्द्रं परमेश्वरं स्तोतुमाहूयन्ते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (सखायः) सुहृदः ! यूयम् (नु) क्षिप्रम् (एत उ) आगच्छत खलु, यूयं वयं च संभूय (स्तोम्यम्) स्तोमार्हम्, (नरम्) नेतारम् (इन्द्रम्) राजाधिराजं परमेश्वरम् (स्तवाम) उपासीमहि। स्तौतेर्लेटि रूपम्। (यः एकः इत्) यः एकलोऽपि (विश्वाः कृष्टीः) समस्ताः मानवीः प्रजाः (अभ्यस्ति) अभिभवति, महिम्ना अतिशेते ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - य एकोऽपि सन् कोटिकोटिसंख्यासु विद्यमानान् मानवान् स्वमहिम्नाऽतिशेते स एव सकलब्रह्माण्डाधीश्वरः सर्वैरपि स्तोतव्य आराधनीयश्च ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।२४।१९। अथ० २०।६५।१ ‘सखायः स्तोम्यं’ इत्यत्र ‘सखाय स्तोम्यं’ इति पाठः।
46_0387 एतो न्विन्द्रम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३८७-१। वैश्वमनसम्॥ विश्वमना उष्णिगिन्द्रः॥
ए꣥꣯तो꣯न्विन्द्रꣳस्तवाऽ६मा꣥॥ सा꣡खा꣢꣯यस्स्तो꣡ऽ२᳐। मि꣣या꣢ऽ३४५म्। न꣡रमा꣯कृ꣢ष्टी꣡꣯र्यो꣯विश्वा꣢꣯अ꣡भि꣢॥ आ꣡॥ स्तियाये꣢॥ का꣡ईऽ२᳐दा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ऊ꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इ꣡न्द्रा꣢य꣣ सा꣡म꣢ गायत꣣ वि꣡प्रा꣢य बृह꣣ते꣢ बृ꣣ह꣢त्। ब्र꣣ह्मकृ꣡ते꣢ विप꣣श्चि꣡ते꣢ पन꣣स्य꣡वे꣢ ॥ 47:0388 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इन्द्रा॑य॒ साम॑ गायत॒ विप्रा॑य बृह॒ते बृ॒हत् ।
ध॒र्म॒कृते॑ विप॒श्चिते॑ पन॒स्यवे॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
इ꣡न्द्रा꣢꣯य। सा꣡म꣢꣯। गा꣣यत। वि꣡प्रा꣢꣯य। वि। प्रा꣣य। बृहते꣢। बृ꣣ह꣢त्। ब्र꣣ह्मकृ꣡ते꣢। ब्र꣣ह्म। कृ꣡ते꣢꣯। वि꣣पश्चि꣡ते꣢। वि꣣पः। चि꣡ते꣢꣯। प꣣नस्य꣡वे꣢। ३८८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- नृमेध आङ्गिरसः
- उष्णिक्
- ऋषभः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में मनुष्यों को सामगान के लिए प्रेरित किया गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे मित्रो ! तुम (विप्राय) विशेषरूप से क्षतिपूर्ति करनेवाले अथवा ब्राह्मण के समान श्रेष्ठ ज्ञान का उपदेश करनेवाले, (बृहते) महान् (ब्रह्मकृते) वेदकाव्य के रचयिता, (विपश्चिते) सकल विद्याओं में पारंगत, (पनस्यवे) दूसरों की प्रशंसा और कीर्ति चाहनेवाले (इन्द्राय) राजराजेश्वर परब्रह्म परमेश्वर के लिए (बृहत्) बहुत अधिक (साम गायत) सामगान करो ॥८॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - मन्त्रोक्त गुण-कर्म-स्वभाववाले, महामहिमाशाली, विराड् ब्रह्माण्ड के अधिपति परमेश्वर की सस्वर सामगान की विधि से सबको उपासना करनी चाहिए ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ जनान् सामगानाय प्रेरयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे सुहृदः ! यूयम् (विप्राय) विशेषेण क्षतिपूर्तिकराय। विशेषेण प्राति पूरयतीति विप्रः। यद्वा ब्राह्मणवत् सज्ज्ञानोपदेशकाय, (बृहत्) महते, (ब्रह्मकृते) वेदकाव्यस्य रचयित्रे (विपश्चिते) विदुषे, सकलविद्यासु पारंगताय (पनस्यवे२) पनः स्तुतिं प्रशंसां कीर्तिं वा परेषामिच्छतीति तस्मै। पण व्यवहारे स्तुतौ च। पनस् प्रातिपदिकात् परेच्छायां क्यचि, ‘क्याच्छन्दसि। अ० ३।२।१७०’ इति उः प्रत्ययः। (इन्द्राय) राजराजेश्वराय परब्रह्मणे (बृहत्) प्रचुरप्रचुरं यथा स्यात् तथा (साम गायत) सामगानं कुरुत ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - मन्त्रोक्तगुणकर्मस्वभावो महामहिमशाली विराड्ब्रह्माण्डाधिपतिः परमेश्वरः सस्वरसामगानविधिना सर्वैरुपासनीयः ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।९८।१, अथ० २०।६२।५। उभयत्र ‘ब्रह्मकृते’ इत्यत्र ‘धर्मकृते’ इति पाठः। साम० १०२५। २. पनस्यवे पनस्यायाऽर्च्याय। पनस्यतिरर्चतिकर्मा। निघं० ३।१४। व्यत्ययेन कृत्यार्थे उः—इति तुलसी स्वामी।
47_0388 इन्द्राय साम - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३८८-१। सौमित्राणि त्रीणि॥ त्रयाणां सुमित्र उष्णिगिन्द्रः॥
इ꣥न्द्रा꣯यसा॥ मा꣡गा꣯य꣢त। वा꣡इप्रा꣢ऽ१याबॄऽ᳒२᳒। हा꣡ते꣯बृ꣢हत्॥ ब्रा꣡ह्म꣪कृतेऽ᳒२᳒॥ विपा꣡ऽ२३ः। चा꣡ऽ२᳐इता꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ प꣢नस्य꣡वेऽ२३꣡४꣡५꣡॥
47_0388 इन्द्राय साम - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
३८८-२।
इ꣣न्द्रा꣢ऽ३४। यसा꣯म। गा꣥꣯याऽ६ता꣥॥ वा꣡इप्रा꣢꣯यबॄ꣡ऽ२᳐। ह꣣ता꣢ऽ३४५इ। बॄ꣣ऽ२३४हा꣥त्। ब्र꣢ह्मकृ꣡ते꣰꣯ऽ२विपश्चि꣡ते꣰꣯ऽ२॥ ओ꣡ये꣢ऽ३। पा꣡ऽ२᳐ना꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ स्या꣣ऽ२३४वे꣥॥
47_0388 इन्द्राय साम - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
३८८-३। सौमित्रम्॥
औ꣢꣯हौ꣡꣯होइ। औ꣢ऽ३हो꣤ऽ३इ। ओ꣢ऽ᳐३२३४५वाऽ६५६। इ꣡न्द्रा꣰꣯ऽ२यसा꣡꣯मगा꣢꣯यत॥ वि꣡प्रा꣰꣯ऽ२यबृहते꣡꣯बृ꣢ह꣡त्॥ ब्र꣢ह्मकृ꣡ते꣰꣯ऽ२विपश्चि꣡ते꣰꣯ऽ२॥ औ꣯हौ꣡꣯होइ। औ꣢ऽ३हो꣤ऽ३इ। ओ꣢ऽ᳐३२३४५वाऽ६५६॥ ए꣢ऽ᳐३। प꣢नस्य꣡वेऽ२३꣡४꣡५꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
य꣢꣫ एक꣣ इ꣢द्वि꣣द꣡य꣢ते꣣ व꣢सु꣣ म꣡र्ता꣢य दा꣣शु꣡षे꣢। ई꣡शा꣢नो꣣ अ꣡प्र꣢तिष्कुत꣣ इ꣡न्द्रो꣢ अ꣣ङ्ग꣢ ॥ 48:0389 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
य एक॒ इद्वि॒दय॑ते॒ वसु॒ मर्ता॑य दा॒शुषे॑ ।
ईशा॑नो॒ अप्र॑तिष्कुत॒ इन्द्रो॑ अ॒ङ्ग ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
यः꣢। ए꣡कः꣢꣯। इत्। वि꣣द꣡य꣢ते। वि꣣। द꣡य꣢꣯ते। व꣡सु꣢꣯। म꣡र्ता꣢꣯य। दा꣣शु꣡षे꣢। ई꣡शा꣢꣯नः। अ꣡प्र꣢꣯तिष्कुतः। अ। प्र꣣तिष्कुतः। इ꣡न्द्रः꣢꣯। अ꣣ङ्ग꣢। ३८९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- गोतमो राहूगणः
- उष्णिक्
- ऋषभः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमेश्वर के धन-प्रदाता रूप का वर्णन है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (यः) जो (एकः इत्) एक ही है, और जो (दाशुषे मर्त्याय) अपना धन दूसरों के हित के लिए जिसने दान कर दिया है, ऐसे मनुष्य को (वसु) धन (विदयते) विशेष रूप से प्रदान करता है, (अङ्ग) हे भाई ! वह (ईशानः) सकल ब्रह्माण्ड का अधीश्वर (अप्रतिष्कुतः) किसी से प्रतिकार न किया जा सकनेवाला अथवा कभी न लड़खड़ानेवाला (इन्द्रः) इन्द्र नामक परमेश्वर है ॥९॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वर एक ही है, उसके बराबर या उससे अधिक अन्य कोई नहीं है। धनदाता वह परोपकारार्थ धन का दान करनेवाले को अधिकाधिक धन प्रदान करता है ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमेश्वरस्य धनदत्वं वर्ण्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (यः एकः इत्) एक य एव विद्यते, किञ्च, यः (दाशुषे मर्त्याय) स्वकीयं धनं परेषां हिताय दत्तवते मनुष्याय (वसु) धनम् (विदयते) विशेषेण ददाति। दय दानगतिरक्षणहिंसादानेषु भ्वादिः। (अङ्ग२) हे भद्र ! सः (ईशानः) सकलब्रह्माण्डस्याधीश्वरः (अप्रतिष्कुतः३) अप्रतिष्कृतः अप्रतिस्खलितो वा। अप्रतिष्कुतः अप्रतिष्कृतोऽप्रतिस्खलितो वा। निरु० ६।१६। (इन्द्रः) इन्द्रनामा परमेश्वरोऽस्ति ॥९॥४
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वर एक एव वर्तते, तत्समस्तदधिको वाऽन्यः कश्चन नास्त्येव। धनदः स परोपकाराय धनदात्रेऽधिकाधिकं धनं प्रयच्छति ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १।८४।७, अथ० २०।६३।४, साम० १३४१। २. अङ्गेति निपातः पदपूरणः—इति वि०। अङ्ग सत्यम्—इति भ०। अङ्गेति क्षिप्रनाम—इति सा०। अङ्गेति क्षिप्रनाम, अञ्चितमेवाङ्कितं भवति। निरु० ५।१७। ३. ष्कु आप्रवणे। आप्रवणम् आगमनम्, प्रवतेर्गत्यर्थत्वात्। अन्येन अप्रतिगतः अप्रतिष्कुतः। युद्धेऽभियुञ्जानः अन्येन अप्रत्यभियुक्तः, अपूर्वाभियोद्धा इत्यर्थः—इति वि०। अप्रत्यागतः केनापि—इति भ०। परैरप्रतिशब्दितः प्रतिकूलशब्दरहितः इत्यर्थः—इति सा०। तत्र कु शब्दे इति धातुर्ज्ञेयः, मध्ये सुडागमः। ‘असंचलितः’—इति ऋ० १।८४।७ भाष्ये द०। ४. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिर्मन्त्रमिमं सभासेनाद्यध्यक्षविषये व्याख्यातवान्। “हे मनुष्याः, यूयं यः सहायरहितोऽपि निर्भयो युद्धादपलायनशीलोऽतिशूरो भवेत् तमेव सेनाध्यक्षं कुरुत” इति तत्कृतो भावार्थः।
48_0389 य एक - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३८९-१। त्रैककुभानि त्रीणि॥ त्रिककुबुष्णिग्वस्वीशानेन्द्रः॥
य꣥ए꣯कइदिहा꣯हाउ॥ वि꣢द꣡यताइ। वसुमाऽ२३र्ता꣢। यदा꣡꣯शुषाइ। ई꣯शा꣯नोऽ२३आ꣢॥ प्रा꣯ति꣡ष्कुता꣢ऽ३१उवाऽ२३। ईऽ२३४न्द्राः꣥। अं꣢गा꣡। औ꣢ऽ३हो꣤वा꣥। हो꣤ऽ५इ॥ डा॥
48_0389 य एक - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
३८९-२।
या꣣ऽ२३४ए꣥। का꣣ऽ२३४ई꣥त्॥ वी꣢दा᳐या꣣ऽ२३४ता꣥इ। वा꣡सु꣢मर्ता꣡ऽ२३हा꣢ऽ३। या꣡दा꣢᳐शू꣣ऽ२३४षा꣥इ। आ꣡इशा꣢꣯नो꣯अ꣡। प्रताऽ२३हा꣢᳐इ॥ ष्कू꣣ऽ२३४ताः꣥॥ आ꣡इन्द्रो꣢꣯अ। गा꣡ऽ२᳐। या꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ई꣣ऽ२३४न्द्राः꣥॥
48_0389 य एक - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
३८९-३। त्रैककुभम्॥
य꣥ए꣯कइद्विदा꣯याऽ६ता꣥इ॥ वा꣡सुमर्त्ताया꣢ऽ३दा꣢। हि꣡म्। शू꣣ऽ२३४षा꣥इ। आ꣡इशा꣢꣯नो꣯अ꣡प्रति꣢ष्कुतः। आ꣡इशा꣢꣯। नो꣣꣯अप्र꣢ता꣡इ॥ ष्कू꣣ऽ२३४ताः꣥॥ आ꣡इन्द्रो꣢꣯अ। गा꣡ऽ२᳐। या꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ई꣣ऽ२३४न्द्राः꣥॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स꣡खा꣢य꣣ आ꣡ शि꣢षामहे꣣ ब्र꣡ह्मेन्द्रा꣢꣯य व꣣ज्रि꣡णे꣢। स्तु꣣ष꣢ ऊ꣣ षु꣢ वो꣣ नृ꣡त꣢माय धृ꣣ष्ण꣡वे꣢ ॥ 49:0390 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
सखा॑य॒ आ शि॑षामहि॒ ब्रह्मेन्द्रा॑य व॒ज्रिणे॑ ।
स्तु॒ष ऊ॒ षु वो॒ नृत॑माय धृ॒ष्णवे॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
स꣡खा꣢꣯यः। स। खा꣣यः। आ꣢। शि꣣षामहे। ब्र꣡ह्म꣢꣯। इ꣡न्द्रा꣢꣯य। व꣣ज्रि꣡णे꣢। स्तु꣣षे। उ꣣। सु꣢। वः꣣। नृ꣡त꣢꣯माय। धृ꣣ष्ण꣡वे꣢। ३९०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- विश्वमना वैयश्वः
- उष्णिक्
- ऋषभः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमात्मा को स्तोत्र अर्पित करने के लिए सखाओं को बुलाया जा रहा है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (सखायः) मित्रो ! आओ, हम-तुम मिलकर (वज्रिणे) दुष्टों वा दुष्टवृत्तियों के प्रति दण्डधारी (इन्द्राय) जगत् के शासक परमात्मा के लिए (ब्रह्म) स्तोत्र को (आ शिषामहे) इच्छापूर्वक समर्पित करें। आगे प्रत्यक्ष स्तुति है—हे परमात्मन् ! (नृतमाय) वरिष्ठ नेता, (धृष्णवे) पापों को धर्षण करनेवाले, (वः) आपके लिए (सु स्तुषे उ) मैं भली-भाँति स्तुति करता हूँ ॥१०॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - सब मनुष्यों को चाहिए कि परस्पर मिलकर सार्वजनिक रूप से राजराजेश्वर परमात्मा के लिए उसके महिमागानसम्बन्धी स्तुतिगीत गायें ॥१०॥ इस दशति में इन्द्र जगदीश्वर के महिमागानपूर्वक उसके प्रति स्तोत्र अर्पित करने की प्रेरणा होने से इस दशति के विषय की पूर्व दशति के विषय के साथ संगति है ॥ चतुर्थ प्रपाठक में द्वितीय अर्ध की पाँचवीं दशति समाप्त ॥ यह चतुर्थ प्रपाठक समाप्त हुआ ॥ चतुर्थ अध्याय में चतुर्थ खण्ड समाप्त ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्मने स्तोत्रमर्पयितुं सखीनाह्वयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (सखायः) सुहृदः ! आगच्छत, यूयं वयं च संभूय (वज्रिणे) दुष्टेषु दुष्टवृत्तिषु वा दण्डधराय (इन्द्राय) जगच्छासकाय परमात्मने (ब्रह्म२) स्तोत्रम् (आशिषामहे) इच्छेम, समर्पयेमेत्यर्थः। आङः शासु इच्छायाम् इति धातोर्लेटि रूपम्। धातोरुपधाया इकारादेशश्छान्दसः। अथ प्रत्यक्षस्तुतिः—हे परमात्मन् ! (नृतमाय) नेतृतमाय, (धृष्णवे) पापानां धर्षणशीलाय (वः) तुभ्यम् (सु स्तुषे उ) सम्यक् स्तौमि खलु। स्तुषे इति स्तौतेर्लेटि उत्तमैकवचने रूपम्, मध्ये ‘सिब्बहुलं लेटि। अ० ३।१।३४’ इति सिबागमः। संहितायाम् ‘ऊ’ इत्यत्र ‘इकः सुञि। अ० ६।३।१३४’ इति दीर्घः। ‘सुञः। अ० ८।३।१०७’ इति सोः षत्वम् ॥१०॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - सर्वैः सखिभिः परस्परं संभूय सार्वजनिकरूपेण राजराजेश्वराय परमात्मने तन्महिमगानपराणि स्तुतिगीतानि गेयानि ॥१०॥ अत्रेन्द्रस्य जगदीश्वरस्य महिमगानपूर्वकं तं प्रति स्तोत्रमर्पयितुं प्रेरणादेतद्दशत्यर्थस्य पूर्वदशत्यर्थेन सह संगतिरस्ति ॥ इति चतुर्थे प्रपाठके द्वितीयार्द्धे पञ्चमी दशतिः ॥ समाप्तश्चायं चतुर्थः प्रपाठकः ॥ इति चतुर्थेऽध्याये चतुर्थः खण्डः ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।२४।१ ‘शिषामहि’ इति पाठः। अथ० १८।१।३७, ऋषिः अथर्वा। २. ब्रह्म अन्नं हविः स्तोत्रं वा—इति भ०।
49_0390 सखाय आ - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३९०-१। औक्ष्णोरन्ध्राणि नियानानि वा त्रीणि॥ त्रयाणामुक्ष्णोरन्ध्रो उष्णिगिन्द्रः॥
स꣥खा꣯यआ꣯हाउ॥ शि꣣षा꣢ऽ३म꣤हेहा꣥उ। ब्र꣡ह्मा꣢ऽ३इन्द्रा꣤हा꣥उ। य꣢व꣡ज्रिणाइ। स्तूषऊषू꣢ऽ३हा꣢इ। वो꣡नृ꣪तमाऽ२३हा꣢॥ यधा꣡ऽ२३॥ ष्णा꣡ऽ२᳐वा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ऊ꣣ऽ२३४पा꣥॥
49_0390 सखाय आ - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
३९०-२।
स꣤खा꣥꣯यआ꣤꣯शि꣥षा꣯म। हा꣤इ। ब्र꣥ह्मे꣯न्द्रा꣯यवज्रिणो꣤वा꣥॥ आ꣡इती꣢ऽ३वा꣢ऽ३। हो꣡वा꣢ऽ३हा꣢ऽ३। हा꣢᳐इ। स्तु꣣षऊ꣢꣯षू꣡ऽ२३४। वोहोहा꣥इ॥ ना꣡र्ता꣢ऽ३मा꣢ऽ३। हो꣡वा꣢ऽ३हा꣢ऽ३। हा꣢॥ यधा꣡ऽ२३॥ ष्णा꣡ऽ२᳐वा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ई꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
49_0390 सखाय आ - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
३९०-३।
सा꣣ऽ४खा꣥꣯यः। आ꣣꣯शि꣤षा꣥꣯। मा꣢ऽ३हा꣤इ। ब्रह्मे꣯न्द्रा꣥꣯यवज्रि꣤णो। हाइ॥ स्तु꣢षऊ꣯षुवो꣯ऽ३ना꣡र्त्तामा꣢᳐। या꣣ऽ२३४धॄ꣥। हा꣢ऽ३हा꣢इ। वो꣯ना꣡र्त्तामा꣢᳐। या꣣ऽ२३४धॄ꣥। हा꣢ऽ३हा꣢॥ ष्ण꣡वा꣭ऽ३इ। औ꣢ऽ३हो꣢᳐। औ꣣꣯हो꣯वा꣢॥ ष्णवा꣭ऽ३इ। औ꣢ऽ३हो꣢᳐। औ꣣꣯हो꣯वा꣢ऽ३४। औ꣥꣯हो꣯वा॥ ऊ꣢ऽ᳐३२᳐३४पा꣥॥
[[अथ पञ्चम खण्डः]]
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
गृ꣣णे꣡ तदि꣢꣯न्द्र ते꣣ श꣡व꣢ उप꣣मां꣢ दे꣣व꣡ता꣢तये। य꣡द्धꣳसि꣢꣯ वृ꣣त्र꣡मोज꣢꣯सा शचीपते ॥ 01:0391 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
गृ꣣णे꣢। तत्। इ꣣न्द्र। ते। श꣡वः꣢꣯। उ꣣पमा꣢म्। उ꣣प। मा꣢म्। दे꣣व꣡ता꣢तये। यत्। हँ꣡सि꣢꣯। वृ꣣त्र꣢म्। ओ꣡ज꣢꣯सा। श꣣चीपते। शची। पते। ३९१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- प्रगाथो घौरः काण्वः
- उष्णिक्
- ऋषभः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
प्रथम मन्त्र में परमात्मा के बल की प्रशंसा की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) विघ्नों के विदारणकर्ता परमात्मन् ! मैं (देवतातये) उपासना-यज्ञ की पूर्ति के लिए, (ते) आपके (उपमाम्) सबके उपमानभूत, (तत्) उस सर्वविदित (शवः) बल की (गृणे) प्रशंसा करता हूँ, (यत्) क्योंकि, हे (शचीपते) अतिशय कर्मशूर परमेश ! आप (ओजसा) अपने तेजोयुक्त बल से (वृत्रम्) पाप के अन्धकार को अथवा योगसाधना के बीच में आये व्याधि, स्त्यान, संशय, प्रमाद, आलस्य, अविरति, भ्रान्तिदर्शन आदि विघ्नसमूह को (हंसि) विनष्ट कर देते हो ॥१॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमात्मा के बल की प्रशंसा से स्वयं भी बलवान् होकर जीवनमार्ग में अथवा योगमार्ग में आये हुए सब विघ्नों और शत्रुओं को विनष्ट कर हम परमसिद्धि को प्राप्त करें ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ पञ्चमः प्रपाठकः। तत्राद्ये मन्त्रे परमात्मनो बलं प्रशंसति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) विघ्नविदारक परमात्मन् ! अहम् (देवतातये) उपासनायज्ञस्य पूर्तये। देवताता इति यज्ञनामसु पठितम्। निघं० ३।१७। (ते) तव (उपमाम्२) सर्वेषामुपमानभूतम् (तत्) सर्वविदितम् (शवः) बलम् (गृणे) प्रशंसामि। गॄ शब्दे, क्र्यादिः। गृणातिः अर्चतिकर्मा। निघं० ३।१४। (यत्) यस्मात्, हे (शचीपते) अतिशयकर्मशूर परमेश ! शची इति कर्मनाम। निघं० २।१। त्वम् (ओजसा) स्वकीयेन तेजोमयेन बलेन (वृत्रम्) पापान्धकारम्, यद्वा योगसाधनायां समागतं व्याधिस्त्यानसंशयप्रमादालस्याविरतिभ्रान्तिदर्शनादिकं विघ्नजातम् (हंसि) विनाशयसि ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमात्मनो बलस्य शंसनेन स्वयमपि बलिनो भूत्वावयं जीवनमार्गे योगमार्गे वा समागतान् सर्वानपि विघ्नान् शत्रूंश्च विनाश्य परमां सिद्धिं प्राप्नुयाम ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।६२।८, गृणे तदिन्द्र ते शव उपमं देवतातये। यद्धंसि वृत्रमोजसा शचीपते भद्रा इन्द्रस्य रातयः ॥ इति पाठः, छन्दः बृहती। २. उपमां सर्वबलानामुपमानभूतम्, अत्यन्तोत्कृष्टमित्यर्थः—इति वि०। अन्तिकम्—इति भ०, सा०। उपमे इत्यन्तिकनाम। निघं० २।१६।
01_0391 गृणे तदिन्द्र - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३९१-१। प्रयस्वम्॥ प्रयस्वद्वा। प्रजापतिरुष्णिगिन्द्रः॥
हा꣤उगृणा꣥इ॥ त꣣दा꣢ऽ३इन्द्रा꣤ता꣥इ। श꣡वाऽ२३१२३ः। उपा꣢ऽ३मा꣤न्दे꣥। व꣢ता꣡꣯तयाइ। यद्धꣳसाऽ२३इवा꣢᳐। त्र꣣मो꣢ऽ३जा꣤सा꣥॥ शा꣤ची꣥॥ प꣡ते꣢꣯। औ꣡ऽ२३हो꣯वा꣢ऽ३४। औ꣥꣯हो꣯वा॥ द्यू꣣ऽ२३४भीः꣥॥
01_0391 गृणे तदिन्द्र - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
३९१-२। आक्षारम्॥ प्रजापतिरुष्णिगिन्द्रः॥गृ꣥णे꣯। त꣣दा꣢ऽ३४। औ꣣꣯हो꣤ऽ५इन्द्रते꣯श꣤वाः॥ उ꣡पमां꣯दे꣯व꣢ता꣡꣯ताऽ२३या꣢ऽ३४इ॥ य꣣द्धा꣢ऽ३४ꣳसि꣣वा꣢॥ त्रमो꣯ज꣡सा। शा꣢ऽ३ची꣤꣯प꣥॥ ता꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡इ॥
01_0391 गृणे तदिन्द्र - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
३९१-३। प्रयस्वम्॥ प्रयस्वद्वा। प्रजापतिरुष्णिगिन्द्रः॥
गृ꣤णे꣯तदौ꣯होऽ५इन्द्रते꣯श꣤वाः॥ उ꣡पमा꣯न्दे꣰꣯ऽ२व꣡ता꣰꣯ऽ२तये꣯। उ꣡पमां꣢꣯दे꣯। वता꣡꣯ताऽ२३या꣢इ॥ य꣡द्धꣳसि꣢वृ। त्र꣡मोऽ२३जसा꣢उ। वाऽ᳐३। शाऽ२३४ची꣥। पा꣣ऽ२३४ता꣥इ। हो꣣ऽ२३४५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
य꣢स्य꣣ त्य꣡च्छम्ब꣢꣯रं꣣ म꣢दे꣣ दि꣡वो꣢दासाय र꣣न्ध꣡य꣢न्। अ꣣य꣡ꣳ स सोम꣢꣯ इन्द्र ते सु꣣तः꣡ पिब꣢꣯ ॥ 02:0392 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यस्य॒ त्यच्छम्ब॑रं॒ मदे॒ दिवो॑दासाय र॒न्धयः॑ ।
अ॒यं स सोम॑ इन्द्र ते सु॒तः पिब॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
य꣡स्य꣢꣯। त्यत्। शं꣡ब꣢꣯रम्। शम्। ब꣣रम्। म꣡दे꣢। दि꣡वो꣢꣯दासाय। दि꣡वः꣢꣯। दा꣣साय। रन्ध꣡य꣢न्। अ꣣य꣢म्। सः। सो꣡मः꣢। इ꣣न्द्र। ते। सुतः꣢। पि꣡ब꣢꣯। ३९२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
- उष्णिक्
- ऋषभः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमात्मा के वीरतापूर्ण कर्म की प्रशंसा करते हुए उसका आह्वान किया गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) विघ्नविदारक परमात्मन् ! (यस्य) जिस पुरुषार्थमिश्रित भक्तिरूप सोमरस के (मदे) हर्ष में (दिवोदासाय) मन आदि को प्रकाश देनेवाले जीवात्मा की सहायता के लिए, आप (शम्बरम्) योगमार्ग में आये आनन्द और शान्ति के आच्छादक विघ्नसमूह को (रन्धयन्) विनष्ट करते हुए (त्यत्) प्रसिद्ध वीर कर्म को करते हो, (अयं सः) यह वह (सोमः) पुरुषार्थमिश्रित भक्तिरस (ते) आपके लिए (सुतः) अभिषुत है, उसका (पिब) पान करो ॥२॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - पुरुषार्थपूर्ण भक्ति से आराधना किया गया परमेश्वर योगसाधक के मार्ग में आये हुए सब विघ्नों का निराकरण करके योगसिद्धि प्रदान करता है ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्मनो वीरकर्म प्रशंसन् तमाह्वयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) विघ्नविदारक परमात्मन् ! (यस्य) पुरुषार्थमिश्रितस्य भक्तिरूपस्य सोमरसस्य (मदे) हर्षे (दिवोदासाय२) मनआदिभ्यः दिवः प्रकाशस्य दात्रे जीवात्मने, तत्साहाय्यार्थमिति भावः। दासृ दाने, भ्वादिः। ‘दिवश्च दासे षष्ठ्या अलुग् वक्तव्यः। अ० ६।३।२१’ वा० इति षष्ठ्या अलुक्। ‘आद्युदात्तप्रकरणे दिवोदासादीनामुपसंख्यानम्। अ० ६।२।९१’ वा० इत्याद्युदात्तः। त्वम् (शम्बरम्३) शम् आनन्दम् शान्तिं च वारयति आच्छादयतीति शम्बरः। वबयोरभेदात् शम्वर एव शम्बरः तम्, योगमार्गे समागतं विघ्नसमूहम् (रन्धयन्) विनाशयन्। रध हिंसासंराध्योः, दिवादिः। णिजन्ताच्छतरि, ‘रधिजभोरचि। अ० ७।१।६१’ इति नुम्। (त्यत्४) तत् प्रसिद्धं वीरकर्म करोषि, (अयं सः) एष सः (सोमः) पुरुषार्थमिश्रितः भक्तिरसः (ते) तुभ्यम् (सुतः) अभिषुतोऽस्ति, तम् (पिब) आस्वादय ॥२॥ ५
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - पुरुषार्थपूर्णया भक्त्याऽऽराधितः परमेश्वरो योगसाधकस्य मार्गे समागतान् सर्वान् प्रत्यूहान् निराकृत्य योगसिद्धिं प्रयच्छति ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ६।४३।१ ‘रन्धयन्’ इत्यत्र ‘रन्धयः’ इति पाठः। २. विज्ञानप्रदाय (धार्मिकाय जनाय) इति ऋ० ६।४३।१ भाष्ये द०। दिवोदासनाम्नः राज्ञः अर्थाय—इति वि०। दिवोदासाय ऋषये—इति भ०। दिवोदासाय राज्ञे—इति सा०। एवमैतिहासिकपक्षस्य कल्पनोपजीवित्वं स्पष्टम्। ३. यद्यपि ‘शम्ब सम्बन्धने’ धातोर्बाहुलकाद् अरन् प्रत्यये कृतेऽपि शब्दोऽयं सिध्यति, तथापि पदपाठे ‘शम् वरम्’ इति विच्छेदात् शम् पूर्वाद् वृञ् धातोरस्माभिर्निष्पादितः। ४. नपुंसकलिङ्गं व्यत्ययेन पुंल्लिङ्गस्य स्थाने द्रष्टव्यम्। तं शम्बरं नामासुरम्—इति वि०। त्यत् तत् प्रसिद्धं पूर्भेदनादिकर्म अकार्षीः शम्बरम् असुरं दिवोदासाय ऋषये रन्धयन्—अहं पुरो मन्दसानो व्यैरं नव साकं नवतीः शम्बरस्य। शततमं वेश्यं सर्वताता दिवोदासमतिथिग्वं यदावम् ॥ ऋ० ४।२६।३ इति हि निगमः—इति भ०। त्यदिति क्रियाविशेषणम्, तत् प्रसिद्धं यथा भवति तथा—इति सा०। ५. दयानन्दर्षिर्ऋग्भाष्ये मन्त्रमिमं “हे राजादयो जनाः, यूयं धार्मिकाणां पीडकान् जनान् यथावद् दण्डयत, वैद्यकशास्त्रोक्तरीत्या महौषधिरसं निष्पाद्य संसेव्यारोगा भूत्वा सर्वाः प्रजा अरोगाः कुरुत” इति विषये व्याख्यातवान्।
02_0392 यस्य त्यच्छम्बरम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३९२-१। दैवोदासानि चत्वारि॥ चतुर्णां दिवोदास उष्णिगिन्द्रः॥
य꣣स्या꣢ऽ३१। त्य꣣च्छा꣢ऽ३१२३४म्। बर꣥म्। मा꣢ऽ३दा꣢᳐इ॥ दि꣣वो꣢ऽ३१। दा꣣꣯सा꣢ऽ३१२३४। यर꣥। धा꣢ऽ३या꣢᳐न्॥ अ꣣या꣢ऽ३१म्। स꣣सो꣢ऽ३१२३४। मइ꣥। द्रा꣢ऽ३ता꣢᳐इ॥ सु꣣ता꣢ऽ३१ः। पि꣣बा꣢ऽ३। ओ꣡ऽ२३४वा꣥॥ ऊ꣣ऽ२३४पा꣥॥
02_0392 यस्य त्यच्छम्बरम् - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
३९२-२।
य꣤स्यत्यच्छाऽ५म्बरंम꣤दाइ॥ दि꣡वो꣯दा꣯सा꣯यरन्धयन्॥ आय꣪ꣳससो꣢ऽ३॥ म꣤इ꣥। द्र꣣ता꣢ऽ३इ। सू꣡ऽ२᳐ता꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ पी꣣ऽ२३४बा꣥॥
02_0392 यस्य त्यच्छम्बरम् - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
३९२-३।
य꣥स्यत्या꣢ऽ३च्छा꣤ऽ५म्बर꣤म्मदा꣥इ॥ दि꣡वो꣰꣯ऽ२दा꣯सा꣡꣯यरं꣢ध꣡यन्॥ आय꣪ꣳससो꣢ऽ३। म꣤इ꣥। द्र꣣ता꣢ऽ३इ। सु꣡त꣢आ꣡ऽ२३ः। पा꣡ऽ२᳐इबा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ई꣣ऽ२३४ती꣥॥
02_0392 यस्य त्यच्छम्बरम् - 04 ...{Loading}...
लिखितम्
३९२-४।या꣣ऽ४स्य꣥त्यत्। हो꣢᳐इ। श꣣म्ब꣤रंमदा꣥ऽ६ए꣥॥ दि꣢वो꣯दा꣯सा꣯यरंधयन्न꣡याꣳसा꣢ऽ३सो꣤। मइ꣥। द्र꣣ता꣢ऽ३४। औ꣥꣯हो꣯वा। सू꣣ऽ२३४ताः꣥॥ पि꣣बोऽ२३४५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ए꣡न्द्र꣢ नो गधि प्रिय꣣ स꣡त्रा꣢जिदगोह्य। गि꣣रि꣢꣫र्न वि꣣श्व꣡तः꣢ पृ꣣थुः꣡ पति꣢꣯र्दि꣣वः꣢ ॥ 03:0393 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
एन्द्र॑ नो गधि प्रि॒यः स॑त्रा॒जिदगो॑ह्यः ।
गि॒रिर्न वि॒श्वत॑स्पृ॒थुः पति॑र्दि॒वः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
आ। इ꣣न्द्र। नः। गधि। प्रिय। स꣡त्रा꣢꣯जित्। स꣡त्रा꣢꣯। जि꣣त्। अगोह्य। अ। गोह्य। गिरिः꣢। न। वि꣣श्व꣡तः꣢। पृ꣣थुः꣢। प꣡तिः꣢꣯। दि꣣वः꣢। ३९३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- नृमेध आङ्गिरसः
- उष्णिक्
- ऋषभः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में पुनः परमात्मा की महिमा वर्णित की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (प्रिय) प्रिय, (सत्राजित्) सत्य से असत्य पर विजय पानेवाले, (अगोह्य) छिपाये न जा सकनेवाले, किन्तु प्रकट हो जानेवाले (इन्द्र) परमात्मन् ! आप (नः) हमारे समीप (आ गधि) आओ। आप (गिरिः न) पर्वत के सदृश (विश्वतः पृथुः) सबसे विशाल और (दिवः पतिः) सूर्य, चन्द्र, नक्षत्र, विद्युत् आदि से जगमगाते हुए जगत् के अधिपति हो ॥३॥ इस मन्त्र में उपमालङ्कार है ॥३॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - चर्म-चक्षुओं से अदृश्य भी परमेश्वर संसार में दिखायी देनेवाले अपने सत्य नियमों से और योगाभ्यासों से सबके सम्मुख प्रकट हो जाता है। आकाश को चूमनेवाले विस्तीर्ण पहाड़ के समान विशाल, सर्वव्यापक, सब ज्योतिष्मान् पदार्थों को ज्योति देनेवाला वह सब जनों से उपासना करने योग्य है ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ पुनः परमात्मनो महिमा वर्ण्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (प्रिय) स्नेहास्पद, (सत्राजित्) सत्येनासत्यस्य विजेतः ! सत्रा इति सत्यनाम। निघं० ३।१०। (अगोह्य) गूहितुम् अशक्य (इन्द्र) परमात्मन् ! त्वम् (नः) अस्मान्, अस्मत्समीपम् (आ गधि) आगहि, आयाहि। ‘आगहि’ इति रूपं वेदे बहुशः प्रयुज्यते, अत्र हेर्धिभावः। त्वम् (गिरिः न) पर्वतः इव (विश्वतः पृथुः) सर्वतो विस्तीर्णः असि, (दिवः पतिः) सूर्यचन्द्रनक्षत्रविद्युदादिभिर्द्योतमानस्य जगतः अधीश्वरः असि ॥३॥ अत्रोपमालङ्कारः ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - चर्मचक्षुर्भ्यामदृश्योऽपि जगदीश्वरः संसारे दृश्यमानैः स्वकीयैः सत्यनियमैर्योगाभ्यासैश्च सर्वेषां प्रकटो जायते। गगनचुम्बिविस्तीर्णशैल इव विशालः सर्वव्यापकः समस्तानां ज्योतिष्मतां पदार्थानां ज्योतिष्प्रदायकः स सर्वैर्जनैरुपासनीयः ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।९८।४, अथ० २०।६४।१। उभयत्र ‘प्रियः सत्राजिदगोह्यः’ इति पाठः। साम० १२४७।
03_0393 एन्द्र नो - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३९३-१। सांवर्ते द्वे॥ द्वयोरिन्द्र उष्णिगिन्द्रः॥
ए꣤꣯न्द्र꣥नाः꣤॥ ग꣢धि꣡प्राऽ२३या꣢। सा꣡त्रा꣯जि꣢त्। अगो꣡꣯हाऽ२३या꣢ऽ३४॥ गि꣣रा꣢ऽ३४इर्न꣣वा꣢इ॥ श्वताᳲ꣡पार्थू꣢ऽ३ः। पा꣡ऽ२᳐ता꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ दी꣣ऽ२३४वाः꣥॥
03_0393 एन्द्र नो - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
३९३-२।
ए꣤꣯न्द्रनोऽ५गधिप्रा꣤या॥ सा꣡त्रा꣯जि꣢त्। अगो꣡हायौ꣢꣯। होऽ३वा꣢॥ गिरा꣡इर्नवौ꣢꣯। होऽ३वा꣢॥ श्वता꣡ऽ२३ः। पा꣡ऽ२᳐र्थू꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ प꣡ति꣢र्दि꣣वा꣢ऽ१ः॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
य꣡ इ꣢न्द्र सोम꣣पा꣡त꣢मो꣣ म꣡दः꣢ शविष्ठ꣣ चे꣡त꣢ति। ये꣢ना꣣ ह꣢ꣳसि꣣ न्या꣢रऽ३त्रि꣢णं꣣ त꣡मी꣢महे ॥ 04:0394 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
य इ॑न्द्र सोम॒पात॑मो॒ मदः॑ शविष्ठ॒ चेत॑ति ।
येना॒ हंसि॒ न्य१॒॑त्रिणं॒ तमी॑महे ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
यः꣢। इ꣣न्द्र। सोमपा꣡त꣢मः। सो꣣म। पा꣡त꣢꣯मः। म꣡दः꣢꣯। श꣣विष्ठ। चे꣡त꣢꣯ति। ये꣡न꣢꣯। हँ꣡सि꣢꣯। नि। अ꣣त्रि꣡ण꣢म्। तम्। ई꣣महे। ३९४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- पर्वतः काण्वः
- उष्णिक्
- ऋषभः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में इन्द्र नाम से परमात्मा, जीवात्मा और सेनाध्यक्ष को सम्बोधित किया गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (शविष्ठ) बलिष्ठ (इन्द्र) शत्रुविदारक परमात्मन्, जीवात्मन् वा सेनाध्यक्ष ! (यः) जो आप (सोमपातमः) अतिशय वीररस का पान करनेवाले हो, उन आपका (मदः) वीरताजनित हर्ष (चेतति) सदा जागता रहता है। आप (येन) अपने जिस पराक्रम से (अत्रिणम्) भक्षक शत्रु को (निहंसि) निःशेष रूप से विनष्ट कर देते हो (तम्) उस पराक्रम की, हम भी आपसे (ईमहे) याचना करते हैं ॥४॥ इस मन्त्र में अर्थश्लेषालङ्कार है ॥४॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे वीर परमात्मा और जीवात्मा वीररस से उत्साहित होकर सब कामक्रोधादिरूप, विघ्नरूप और पापरूप भक्षक राक्षसों को विनष्ट कर देते हैं, उसी प्रकार राष्ट्र में वीर सेनापति सब आक्रान्ता रिपुओं को अपने पराक्रम से दण्डित करे। वैसा वीररस और पराक्रम सब प्रजाजनों को भी प्राप्त करना चाहिए ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथेन्द्रनाम्ना परमात्मानं जीवात्मानं सेनाध्यक्षं च सम्बोधयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (शविष्ठ) बलिष्ठ, (इन्द्र) शत्रुविदारक परमात्मन्, जीवात्मन्, सेनाध्यक्ष वा ! (यः) यस्त्वम् (सोमपातमः) अतिशयेन वीररसरूपस्य सोमस्य पाता असि, तस्य ते (मदः) वीरताजनितः हर्षः (चेतति) सदैव जागर्ति। (येन) पराक्रमेण, त्वम्। संहितायां ‘येना’ इति दीर्घश्छान्दसः, ‘अन्येषामपि दृश्यते। अ० ६।३।१३७’ इति वचनात्। (अत्रिणम्) भक्षकं शत्रुम्। अत्तीति अत्री। अद भक्षणे धातोः ‘अदेस्त्रिनिश्च। उ० ४।६९’ इति त्रिनिः प्रत्ययः। अत्रिणो वै रक्षांसि। पाप्मानोऽत्रिणः। ष० ब्रा० ३।१। (निहंसि) निःशेषेण विनाशयसि, (तम्) तं ते पराक्रमम्, वयमपि (ईमहे) प्रार्थयामहे। ईमहे इति याच्ञाकर्मसु पठितम्। निघं० ३।१९ ॥४॥ अत्र अर्थश्लेषालङ्कारः ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा वीरः परमात्मा जीवात्मा च वीररसेन हृष्टः सन् सर्वान् कामक्रोधादिरूपान्, विघ्नरूपान्, पापरूपांश्च भक्षकान् राक्षसान् विनाशयति, तथैव राष्ट्रे वीरः सेनापतिः सर्वानाक्रान्तॄन् रिपून् स्वपराक्रमेण दण्डयेत्। तादृशो वीररसः पराक्रमश्च सर्वैः प्रजाजनैरपि प्राप्तव्यः ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।१२।१, अथ० २०।६३।७।
04_0394 य इन्द्र - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३९४-१। यामम्॥ आक्षारं वा। यम उष्णिगिन्द्रः॥
य꣤इन्द्र꣥सो॥ मा꣡पा꣢ऽ३ता꣤माः꣥। म꣢दा꣡श्श꣢वा꣡इ। ष्ठ꣢चे꣯त꣡ताइ॥ याइना꣢ऽ३हाꣳ꣤सी꣥॥ नि꣢यत्रि꣡णाम्। ता꣢ऽ३मी꣤꣯म꣥॥ हा꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡इ॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
तु꣣चे꣡ तुना꣢꣯य꣣ त꣢꣫त्सु नो꣣ द्रा꣡घी꣢ य꣣ आ꣡यु꣢र्जी꣣व꣡से꣢। आ꣡दि꣢त्यासः समहसः कृ꣣णो꣡त꣢न ॥ 05:0395 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
तु॒चे तना॑य॒ तत्सु नो॒ द्राघी॑य॒ आयु॑र्जी॒वसे॑ ।
आदि॑त्यासः सुमहसः कृ॒णोत॑न ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
तु꣣चे꣢। तु꣡ना꣢꣯य। तत्। सु। नः꣣। द्रा꣡घी꣢꣯यः। आ꣡युः꣢꣯। जी꣣व꣡से꣢। आ꣡दि꣢꣯त्यासः। आ। दि꣣त्यासः। समहसः। स। महसः कृणो꣡त꣢न। कृ꣣णो꣡त꣢। न꣣। ३९५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आदित्याः
- इरिम्बिठिः काण्वः
- उष्णिक्
- ऋषभः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र के आदित्य देवता हैं। इसमें दीर्घतर आयु की प्रार्थना की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (समहसः) तेजस्वी (आदित्यासः) आदित्य के समान ज्ञानप्रकाश से भासमान ब्रह्मवित् ब्राह्मणो ! अथवा हे मेरे प्राणो ! तुम (तुचे) सन्तान के लिए, (तुनाय) धन के लिए और (जीवसे) उत्कृष्ट जीवन के लिए (तत्) उस, अन्य प्राणियों से विलक्षण (नः आयुः) हमारी आयु को (द्राघीयः) अधिक लम्बी (सु कृणोतन) सुचारू रूप से कर दो ॥ सन्तान दो प्रकार की होती है, भौतिक और मानस। पुत्र, पुत्री आदि भौतिक तथा नवीन ज्ञान-विज्ञानादि मानस सन्तान कहलाती है। धन भी द्विविध होता है, भौतिक और आध्यात्मिक। चाँदी, सोना, कपड़ा, धान्य, मुद्रा आदि भौतिक धन तथा अहिंसा, सत्य, न्याय, योगसिद्धि आदि आध्यात्मिक धन कहाता है। उत्कृष्ट जीवन भी दो प्रकार का होता है, बाह्य और आध्यात्मिक। भौतिक सुख-सम्पदा आदि से पूर्ण जीवन बाह्य और अध्यात्म-पथ का पथिक जीवन आध्यात्मिक कहाता है। यह सब हमारे लिए सुलभ हो, एतदर्थ लम्बी आयु की प्रार्थना की गयी है ॥५॥ इस मन्त्र में ‘तुना, तन’ में छेकानुप्रास अलङ्कार है। त्, स् और न् की पृथक्-पृथक् अनेक बार आवृत्ति में वृत्त्यनुप्रास है ॥५॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - प्राणायाम से और विद्वान् ब्राह्मणों द्वारा उपदेश किये गये मार्ग का अनुसरण करने से हमारी आयु अधिक लम्बी हो सकती है। अधिक लम्बी आयु प्राप्त कर अपनी रुचि के अनुसार प्रेय-मार्ग या श्रेय-मार्ग में हमें पग रखना चाहिए ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथादित्या देवताः। अत्र दीर्घतरमायुः प्रार्थ्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (समहसः) सतेजसः (आदित्यासः) आदित्यवज्ज्ञानप्रकाशेन भासमानाः ब्रह्मविदो ब्राह्मणाः, मदीयाः प्राणाः वा ! एते खलु वादित्या यद् ब्राह्मणाः। तै० ब्रा० १।१।९।८। प्राणा वा आदित्याः। जै० उ० ब्रा० ४।२।९। यूयम् (तुचे) अपत्याय, तुक् इत्यपत्यनाम। निघं० २।२। (तुनाय२) धनाय। तना इति धननामसु पठितम्। निघं० २।१०। अत्र अकारस्य उकारादेशश्छान्दसः। (जीवसे) उत्कृष्टजीवनाय च। जीव धातोः ‘तुमर्थे सेसेनसेअसेन्०। अ० ३।४।९’ इति तुमर्थे असे प्रत्ययः। (तत्) इतरप्राणिविशिष्टत्वेन प्रसिद्धम् (नः आयुः) अस्माकम् आयुष्यम् (द्राघीयः) दीर्घतरम् (सुकृणोतन) सुचारुरूपेण कुरुत। कृवि हिंसाकरणयोर्लोटि मध्यमबहुवचने ‘कृणुत’ इति प्राप्ते ‘तप्तनप्तनथनाश्च। अ० ७।१।४५’ इति तस्य तनबादेशः३, तस्य च पित्त्वान्ङित्त्वाभावे गुणः ॥ अपत्यं तु द्विविधं, भौतिकं मानसं च। भौतिकं पुत्रदुहित्रादिरूपं, मानसं च नूतनज्ञानविज्ञानादिरूपम्। धनमपि द्विविधं, भौतिकम् आध्यात्मिकं च। रजतसुवर्णवस्त्रधान्यमुद्रादिरूपं भौतिकम्, अहिंसासत्यन्याययोगसिद्ध्यादिरूपं चाध्यात्मिकम्। उत्कृष्टजीवनमपि द्विविधं, बाह्यम् अध्यात्मं च। भौतिकसुखसम्पदादिपूर्णं बाह्यम्, अध्यात्मपथपथिकत्वरूपं च अध्यात्मम्। तदेतत्सर्वं सुलभमस्माकं स्यादित्येतदर्थं दीर्घतरम् आयुः प्रार्थ्यते ॥५॥ अत्र ‘तुना, तन’ इति छेकानुप्रासोऽलङ्कारः। तकार-सकार-नकाराणां पृथक्-पृथग् असकृदावृत्तौ च वृत्त्यनुप्रासः ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - प्राणायामेन, विपश्चिद्भिर्ब्राह्मणैरुपदिष्टस्य पथोऽनुसरणेन चास्माकमायुर्द्राघीयो भवितुमर्हति। दीर्घतरमायुष्यं प्राप्य यथारुचि प्रेयोमार्गे श्रेयोमार्गे वाऽस्माभिः पदं निधेयम् ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।१८।१८ ‘तुनाय’ इत्यत्र ‘तनाय’ इति पाठः। २. तुना इति तु धननाम, तस्मादियं तादर्थ्ये चतुर्थी। धनस्य चार्थायेत्यर्थः—इति वि०। तनोतेस्तुनः पौत्रः, तुनाय पौत्राय—इति भ०। तनोति कुलमिति तुनः पौत्रः। उकारोपजनश्छान्दसः। अत एव बह्वृचाः ‘तनाय’ इति पठन्ति—इति सा०। ३. इदं पाणिन्यभिप्रायेण प्रोक्तम्। यास्कमते तु नकार उपजनः, यथा स प्राह—‘कुरुतन’ इत्यनर्थका उपजना भवन्ति, कर्त्तन, हन्तन, यातन इति (निरु० ४।७)। पदकारस्यापि तदेवाभिप्रेतम्, यतोऽसौ ‘युयोत न’ इत्यवग्रहं प्रदर्शयति।
05_0395 तुचे तुनाय - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३९५-१। दीर्घायुष्यम्॥ प्रजापतिरुष्णिगिन्द्रः॥ आदित्यो वा।
तु꣤चे꣣꣯तु꣤ना꣥꣯। य꣣ता꣢᳐ऽ३२त्सू꣣ऽ२३४नाः꣥॥ द्रा꣢घी᳐या꣣ऽ२३४यूः꣥। जी꣢꣯वा꣡साऽ᳒२᳒इ॥ आ꣡दीऽ᳒२᳒त्या꣡साऽ᳒२ः᳒॥ स꣡म꣢ह꣡साऽ२ः᳐। कृ꣣णो꣢ऽ३ता꣤ऽ५॥ ना꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
वे꣢त्था꣣ हि꣡ निर्ऋ꣢꣯तीनां꣣ व꣡ज्र꣢हस्त परि꣣वृ꣡ज꣢म्। अ꣡ह꣢रहः शु꣢न्ध्युः꣡ प꣢रि꣣प꣡दा꣢मिव ॥ 06:0396 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
वेत्था॒ हि निरृ॑तीनां॒ वज्र॑हस्त परि॒वृज॑म् ।
अह॑रहः शु॒न्ध्युः प॑रि॒पदा॑मिव ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
वे꣡त्थ꣢꣯। हि꣡। नि꣡र्ऋ꣢꣯तीनाम्। निः। ऋ꣣तीनाम्। व꣡ज्र꣢꣯हस्त। व꣡ज्र꣢꣯। ह꣣स्त। परिवृ꣡ज꣢म्। प꣣रि। वृ꣡ज꣢꣯म्। अ꣡ह꣢꣯रहः। अ꣡हः꣢꣯। अ꣣हः। शुन्ध्युः꣢। प꣣रिप꣡दा꣢म्। प꣣रि। प꣡दा꣢꣯म्। इ꣣व। ३९६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- विश्वमना वैयश्वः
- उष्णिक्
- ऋषभः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में सूर्य के दृष्टान्त से इन्द्र की महिमा का वर्णन है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (वज्रहस्त) शस्त्रास्त्रपाणि वीर राजन् या सेनापति, अथवा शस्त्रास्त्रधारी वीरपुरुष के समान पाप आदि विघ्नों का दलन करने में समर्थ पराक्रमशाली परमात्मन् ! (शुन्ध्युः) राष्ट्र के अथवा मन के शोधक आप (निर्ऋतीनाम्) पापों, कुनीतियों, कष्टों, अकालमृत्युओं अथवा शत्रुसेनाओं के (अहरहः) प्रतिदिन (परिवृजम्) परिहार को (वेत्थ हि) निश्चय ही जानते हो, (शुन्ध्युः) शोधक सूर्य (अहरहः) प्रतिदिन (परिपदाम् इव) जैसे चारों ओर व्याप्त अन्धकारों या रोगों का परिहार करना जानता है ॥६॥ इस मन्त्र में श्लिष्टोपमालङ्कार है ॥६॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे शोधक सूर्य तमोजाल, रोग, मालिन्य आदियों को दूर करता है, वैसे ही परमेश्वर संसार के पाप, कुनीति, कष्ट आदि का विनाश करता है। उसी प्रकार राजा और सेनापति को भी चाहिए कि राष्ट्र से पाप, दुराचार, अकालमृत्यु, शत्रुसेना आदियों का प्रयत्न से निवारण करे ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ सूर्यदृष्टान्तेनेन्द्रस्य महिमानमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (वज्रहस्त) शस्त्रास्त्रपाणे इन्द्र वीर राजन्, सेनापते वा, यद्वा शस्त्रास्त्रपाणिर्वीरपुरुष इव पापादिविघ्नदलनसामर्थ्ययुक्त पराक्रमशालिन् परमात्मन् ! (शुन्ध्युः) राष्ट्रस्य मनसो वा शोधकः त्वम् (निर्ऋतीनाम्) पाप्मनां, कुनीतीनां२, कृच्छ्रापत्तीनाम्, अकालमृत्यूनां, शत्रुसेनानां वा। निर्ऋतिः निरमणात्, ऋच्छतेः कृच्छ्रापत्तिरितरा इति यास्कः। निरु० २।८। पाप्मा वै निर्ऋतिः। श० ७।२।१।१, घोरा वै निर्ऋतिः। श० ७।२।१।१०। (अहरहः) दिने दिने (परिवृजम्) परिवर्जनम्, परिहारम् (वेत्थ हि) जानासि खलु, (शुन्ध्युः) शोधकः आदित्यः। शुन्ध्युरादित्यो भवति, शोधनात्। निरु० ४।१६। (अहरहः) दिने दिने (परिपदाम्३ इव) यथा परितः पद्यमानानाम् अन्धकाराणां रोगाणां वा परिहारं वेत्ति तद्वत् ॥६॥ अत्र श्लिष्टोपमालङ्कारः ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा शोधकः सूर्यस्तमोजालरोगमालिन्यादीनि परिहरति तथा परमेश्वरः संसारात् पापकुनीतिकृच्छ्रापत्त्यादीन्यपहन्ति। तथैव नृपेण सेनापतिना च राष्ट्रात् पापकदाचारकृच्छ्रापत्त्यकालमरणशत्रुसेनादीनि प्रयत्नेन निवारणीयानि ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।२४।२४, अथ० २०।६६।३। २. निर्ऋतिम् दुःखप्रदां कुनीतिम् इति ऋ० ६।७४।२ भाष्ये द०। ३. परीति सर्वतोभावे, पदिर्गत्यर्थः। सर्वतो गच्छन्तीति परिपदः, तेषां परिपदाम्। सर्वतो गन्तॄणां प्राणिनामित्यर्थः। एतदुक्तं भवति। यथा सर्वप्राणिनामादित्यः लोकपालत्वात् शुभाशुभप्रवृत्ती वेत्ति तद्वन्निर्ऋतिप्रवृत्तीनां वर्जनं वेत्थ—इतिवि०। अहरहः शुन्ध्युः आदित्यः परिपदामिव परितः पद्यमानानां रक्षसां मद्देहानामिव वर्जनम्—इति भ०। आदित्यः परिपदामिव परितः पद्यमानानां यजमानानां यद्वा परितः पततां पक्षिणां वर्जनं स्वस्थानत्यागम्—इति सा०।
06_0396 वेत्था हि - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३९६-१। शुन्ध्युसाम॥ भरद्वाज उष्णिगिन्द्रः॥वे꣤꣯त्था꣥꣯हि꣤निर्ऋ꣥ती꣯ना꣤म्॥ वा꣡ज्रह꣢स्तपरिवृ꣡। जाम्॥ अह꣢र। हाः꣡॥ शु꣢न्ध्युᳲ꣡प꣢रि। प꣡दा꣢ऽ३मा꣤ऽ५इवा"ऽ६५६॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣡पामी꣢꣯वा꣣म꣢प꣣ स्त्रि꣢ध꣣म꣡प꣢ सेधत दुर्म꣣ति꣢म्। आ꣡दि꣢त्यासो यु꣣यो꣡त꣢ना नो꣣ अ꣡ꣳह꣢सः ॥ 07:0397 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अपामी॑वा॒मप॒ स्रिध॒मप॑ सेधत दुर्म॒तिम् ।
आदि॑त्यासो यु॒योत॑ना नो॒ अंह॑सः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣡प꣢꣯। अ꣡मी꣢꣯वाम्। अ꣡प꣢। स्रि꣡ध꣢꣯म्। अ꣡प꣢꣯। से꣣धत। दुर्मति꣢म्। दुः꣣। मति꣢म्। आ꣡दि꣢꣯त्यासः। आ। दि꣣त्यासः। युयो꣡त꣢न। यु꣣यो꣡त꣢। न꣣। नः। अँ꣡ह꣢꣯सः। ३९७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- आदित्याः
- इरिम्बिठिः काण्वः
- उष्णिक्
- ऋषभः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र के आदित्य देवता हैं। उनसे कष्ट आदि के निवारण की प्रार्थना की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (आदित्यासः) शरीरस्थ प्राणो, राष्ट्रस्थ क्षत्रिय राजपुरुषो अथवा आदित्य ब्रह्मचारियो ! तुम शरीर, समाज और राष्ट्र से (अमीवाम्) रोग को (अप) दूर करो, (स्रिधम्) हिंसावृत्ति, शत्रुकृत हिंसा और हिंसक को (अप) दूर करो, तथा (दुर्मतिम्) कुमति को (अप सेधत) दूर करो। साथ ही (नः) हमें (अंहसः) पाप से (युयोतन) पृथक् करो ॥७॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - प्राणायाम से, क्षत्रिय राजपुरुषों के कर्तव्यपालन से और आदित्य ब्रह्मचारियों के प्रयत्न से राष्ट्र से यथायोग्य रोग, हिंसावृत्तियाँ, शत्रुकृत हिंसा-उपद्रव आदि तथा पाप दूर किये जा सकते हैं ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथादित्या देवताः। ते कष्टादीनां निवारणाय प्रार्थ्यन्ते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (आदित्यासः) शरीरस्थाः प्राणाः, राष्ट्रस्थाः क्षत्रियाः राजपुरुषाः, आदित्यब्रह्मचारिणो वा ! त्यान् नु क्षत्रियाँ॒ अव॑ आदि॒त्यान् या॑चिषामहे। ऋ० ८।६७।१—इति श्रुतेः क्षत्रिया राजपुरुषा अपि आदित्या उच्यन्ते। यूयम् शरीरात् समाजाद् राष्ट्राच्च (अमीवाम्) रोगम्। अम रोगे चुरादिः। (अप) अपसेधत अपगमयत, (स्रिधम्२) हिंसावृत्तिं, शत्रुकृतां हिंसां, हिंसकं वा (अप) अपसेधत अपगमयत। (दुर्मतिम्) कुमतिं च (अपसेधत) अप गमयत। सेधतिः गतिकर्मा। निघं० २।१४। किञ्च (नः) अस्मान् (अंहसः) पापात् (युयोतन) पृथक्कुरुत। यु मिश्रणामिश्रणयोः अदादिः, लोटि मध्यमबहुवचने ‘बहुलं छन्दसि। अ० २।४।७६’ इति शपः श्लौ ‘युयुत’ इति प्राप्ते ‘तप्तनप्तनथनाश्च। अ० ७।१।४५’ इति तस्य तनबादेशः। संहितायां दीर्घश्छान्दसः ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - प्राणायामेन, क्षत्रियाणां राजपुरुषाणां कर्तव्यपालनेन, आदित्यब्रह्मचारिणां प्रयत्नेन च राष्ट्राद् यथायोग्यं रोगा हिंसावृत्तयः शत्रुकृता हिंसोपद्रवादयः पापानि च दूरीकर्तुं शक्यन्ते ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।१८।१०। २. सृधम् शोषयितारम् उद्वेगकरं सत्त्वादि—इति वि०। स्रिधं हिंसां शत्रुभिः क्रियमाणाम्। क्षयो वा स्रिक्—इति भ०। स्रिधं बाधकं शत्रुम्—इति सा०।
07_0397 अपामीवामप स्त्रिधमप - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३९७-१। अपामीवम्॥ आदित्य उष्णिगादित्यः॥
अ꣤पा꣯मी꣥꣯वा꣯म꣤पा॥ स्रि꣡धाम्। अपसे꣯धत꣢दु꣡र्माऽ२३ती꣢म्। आ꣡दीऽ᳒२᳒त्या꣡साऽ᳒२ः᳒॥ युयो꣡꣯तना꣯नओवा꣢ऽ३ओ꣡ऽ२३४वा꣥॥ हा꣤ऽ५सोऽ६"हा꣥इ॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पि꣢बा꣣ सो꣡म꣢मिन्द्र꣣ म꣡न्द꣢तु त्वा꣣ यं꣡ ते꣢ सु꣣षा꣡व꣢ हर्य꣣श्वा꣡द्रिः꣢। सो꣣तु꣢र्बा꣣हु꣢भ्या꣣ꣳ सु꣡य꣢तो꣣ ना꣡र्वा꣢ ॥ 08:0398 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पिबा॒ सोम॑मिन्द्र॒ मन्द॑तु +++(=मादयतु)+++ त्वा
यं ते॑ सु॒षाव॑ हर्य॒श्व+अद्रिः॑।
सो॒तुर् +++(=सवकस्य)+++ बा॒हुभ्यां॒ सु-य॑तो॒ +++(अद्रिः)+++ न+अर्वा॑ +++(=अश्वः)+++ ।।
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
पि꣡ब꣢꣯। सो꣡म꣢꣯म्। इ꣣न्द्र। म꣡न्द꣢꣯तु। त्वा꣣। य꣢म्। ते꣣। सुषा꣡व꣢। ह꣣र्यश्व। हरि। अश्व। अ꣡द्रिः꣢꣯। अ। द्रिः꣣। सोतुः꣢। बा꣣हु꣡भ्या꣢म्। सु꣡य꣢꣯तः। सु। य꣣तः। न꣢। अ꣡र्वा꣢꣯। ३९८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- वसिष्ठो मैत्रावरुणिः
- त्रिपदा विराडनुष्टुप्
- गान्धारः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में सोमपानार्थ इन्द्र का आह्वान किया गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—राष्ट्र के पक्ष में। हे (हर्यश्व) वेगवान् घोड़ों के स्वामी (इन्द्र) शत्रुविदारक सेनापति वा राजन् ! तुम (सोमम्) सोमादि ओषधियों के वीरताप्रदायक रस को (पिब) पान करो, वह रस (त्वा) तुम्हें (मन्दतु) उत्साहित करे। (यम्) जिस रस को, (सोतुः) रथचालक की (बाहुभ्याम्) बाहुओं से (सुयतः) सुनियन्त्रित (अर्वा न) घोड़े के समान, (सोतुः) रस निकालनेवाले के (बाहुभ्याम्) हाथों से (सुयतः) सुनियन्त्रित (अद्रिः) सिलबट्टे रूप साधन ने (ते) तुम्हारे लिए (सुषाव) कूट-पीस कर अभिषुत किया है ॥ द्वितीय—अध्यात्म पक्ष में। हे (हर्यश्व) ज्ञानेन्द्रिय और कर्मेन्द्रिय रूप अश्वों के स्वामी (इन्द्र) मेरे अन्तरात्मन् ! तू (सोमम्) ज्ञानरस और कर्मरस को (पिब) पान कर, वह ज्ञान और कर्म का रस (त्वा) तुझे (मन्दतु) आनन्दित करे, (यम्) जिस ज्ञान और कर्म के रस को (सोतुः) रथ-प्रेरक सारथि की (बाहुभ्याम्) बाहुओं से (सुयतः) सुनियन्त्रित (अर्वा न) घोड़े की तरह (सुयतः) सुनियन्त्रित (अद्रिः) विदीर्ण न होनेवाले तेरे मन ने (ते) तेरे लिए (सुषाव) उत्पन्न किया है ॥८॥ इस मन्त्र में श्लिष्टोपमा और श्लेष अलङ्कार है ॥८॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - पुष्टिप्रद सोमादि ओषधियों का रस पीकर राष्ट्र के सैनिक, सेनापति और राजा सुवीर होकर शत्रुओं को पराजित करें। इसी प्रकार राष्ट्र के सब स्त्री-पुरुष मन के माध्यम से ज्ञानेन्द्रियों द्वारा अर्जित ज्ञान-रस का तथा कर्मेन्द्रियों द्वारा अर्जित कर्म-रस का पान कर परम ज्ञानी और परम पुरुषार्थी होते हुए ऐहिक तथा पारलौकिक उत्कर्ष को सिद्ध करें ॥८॥ इस दशति में इन्द्र के बल-पराक्रम का वर्णन होने से, इन्द्र से सम्बद्ध आदित्यों से दीर्घायु-प्राप्ति तथा रोग, दुर्मति आदि के दूरीकरण की याचना होने से और सोमपानार्थ इन्द्र का आह्वान होने से इस दशति के विषय की पूर्व दशति के विषय के साथ संगति है ॥ पञ्चम प्रपाठक में प्रथम अर्ध की प्रथम दशति समाप्त ॥ चतुर्थ अध्याय में पञ्चम खण्ड समाप्त ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ सोमपानायेन्द्र आहूयते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—राष्ट्रपरः। हे (हर्यश्व) हरयः वेगेन हर्तारः अश्वाः तुरगाः यस्य तादृश (इन्द्र) शत्रुविदारक सेनापते राजन् वा ! त्वम् (सोमम्) वीरताप्रदायकम् सोमौषधिरसम् (पिब) आस्वादय, स रसः (त्वा) त्वाम् (मन्दतु) हर्षयतु, (यम्) यं रसम् (सोतुः) रथचालकस्य। अत्र षू प्रेरणे धातुर्बोध्यः। (बाहुभ्याम्) दोर्भ्याम् (सुयतः) सुनियन्त्रितः (अर्वा न) घोटकः इव (सोतुः) अभिषवकर्तुः। अत्र षुञ् अभिषवे धातुः। (बाहुभ्याम्) बाहूपलक्षिताभ्यां हस्ताभ्याम् (सुयतः) सुगृहीतः (अद्रिः) ग्रावा (ते) तुभ्यम् (सुषाव) अभिषुतवान् ॥ अथ द्वितीयः—अध्यात्मपरः। हे (हर्यश्व) हरयः ज्ञानकर्माहरणशीलाः अश्वाः ज्ञानेन्द्रियकर्मेन्द्रियरूपाः यस्य तादृश (इन्द्र) मदीय अन्तरात्मन् ! त्वम् (सोमम्) ज्ञानरसं कर्मरसं च (पिब) आस्वादय, स ज्ञानरसः कर्मरसश्च (त्वा) त्वाम् (मन्दतु) आनन्दयतु, (यम्) ज्ञानकर्मरसम् (सोतुः) रथप्रेरकस्य सारथेः (बाहुभ्याम्) भुजाभ्याम् (सुयतः) सुनियन्त्रितः (अर्वा न) अश्वः इव (सुयतः) सुनियन्त्रितः (अद्रिः) न दीर्यते इति अद्रिः अजरं मनः। यावत्प्रलयं यावन्मुक्ति वा स्थूलशरीरे सूक्ष्मशरीरे वा तस्यावस्थानात्। (ते) तुभ्यम् (सुषाव) अभिषुतवान्। षुञ् स्नपनपीडनस्नानसुरासन्धानेषु, स्वादिः ॥८॥२ अत्र श्लिष्टोपमालङ्कारः श्लेषश्च ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - पुष्टिप्रदानां सोमाद्योषधीनां रसं पीत्वा राष्ट्राणां सैनिकाः सेनापतयो नृपतयश्च सुवीरा भूत्वा शत्रून् पराजयन्ताम्। तथैव राष्ट्रस्य सर्वे स्त्रीपुरुषा मनसो माध्यमेन ज्ञानेन्द्रियैरर्जितं ज्ञानरसं कर्मेन्द्रियैरर्जितं कर्मरसं च पीत्वा परमज्ञानिनः परमपुरुषार्थिनश्च सन्त ऐहिकपारलौकिकोत्कर्षं साध्नुवन्तु ॥८॥ अत्रेन्द्रस्य बलपराक्रमवर्णनात्, तत्सम्बद्धेभ्य आदित्येभ्यो दीर्घायुष्यप्राप्तेः रोगदुर्मत्यादेरपाकरणस्य च याचनात्, सोमपानायेन्द्राह्वानाच्चैतद्दशत्यर्थस्य पूर्वदशत्यर्थेन संगतिरस्तीति वेद्यम् ॥ इति पञ्चमे प्रपाठके प्रथमार्द्धे प्रथमा दशतिः ॥ इति चतुर्थेऽध्याये पञ्चमः खण्डः ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ७।२२।१, अथ० २०।११७।१, साम० ९२७। २. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिर्मन्त्रेऽस्मिन् इन्द्रपदेन वैद्यमर्थं गृह्णाति—“हे भिषजो यूयं यथा वाजिनो तृणान्नजलादिकं संसेव्य पुष्टा भवन्ति, तथैव सोमं पीत्वा बलवन्तो भवत” इति तस्याशयः।
08_0398 पिबा सोममिन्द्र - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३९८-१। वैराजे द्वे॥ द्वयोरिन्द्रो विराडिन्द्रः॥
पि꣥बा꣤॥ सो꣡꣯ममिन्द्रमन्दतुत्वाऽ᳒२᳒। यंते꣡꣯सुषा꣯वहरिया॥ श्वाऽ२३द्रीः꣢। सो꣡ऽ२३तूः꣢॥ बा꣡꣯हूभी꣢ऽ३या꣢ऽ३म्। सु꣡याऽ२᳐ता꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ए꣢ऽ᳐३। ना꣡꣯र्वाऽ२३꣡४꣡५꣡॥
08_0398 पिबा सोममिन्द्र - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
३९८-२। सहोदैर्घतमसम्॥
हा꣤उपिबा꣥॥ सो꣡ममि꣢न्द्र। मा꣡। दतुत्वा꣢ऽ३। द꣡तुत्वा꣢। यन्ते꣡꣯सुषा꣯वहरिया। श्वा꣢ऽ१द्रीऽ᳒२ः᳒। श्वा꣡द्रीऽ᳒२ः᳒। सो꣯तु꣡र्बा꣯हुभ्याम्। सुयता꣢ऽ३ः। सु꣡यता꣢ऽ३ः॥ ना꣡ऽ२᳐र्वा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ई꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
[[अथ षष्ठ खण्डः]]
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣣भ्रातृव्यो꣢ अ꣣ना꣡ त्वमना꣢꣯पिरिन्द्र ज꣣नु꣡षा꣢ स꣣ना꣡द꣢सि। यु꣣धे꣡दा꣢पि꣣त्व꣡मि꣢च्छसे ॥ 09:0399 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒भ्रा॒तृ॒व्यो अ॒ना त्वमना॑पिरिन्द्र ज॒नुषा॑ स॒नाद॑सि ।
यु॒धेदा॑पि॒त्वमि॑च्छसे ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣣भ्रातृव्यः꣢। अ꣣। भ्रातृव्यः꣢। अ꣣ना꣢। त्वम्। अ꣡ना꣢꣯पिः। अन्। आ꣣पिः। इन्द्र। जनु꣡षा꣢। स꣣ना꣡त्। अ꣣सि। युधा꣢। इत्। आ꣣पित्व꣢म्। इ꣣च्छसे। ३९९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- सौभरिः काण्वः
- ककुप्
- ऋषभः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
प्रथम मन्त्र में इन्द्र के शत्रु-रहित होने आदि का वर्णन है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) जगत् के उत्पत्ति, स्थिति और प्रलय के कर्ता परमात्मन् ! तुम (सनात्) सनातन काल से (जनुषा) स्वभावतः (अभ्रातृव्यः) शत्रु-रहित, (अना) नेता-रहित और (अनापिः) अबन्धु (असि) हो। (युधा इत्) युद्ध से ही (आपित्वम्)बन्धुत्व को (इच्छसे) चाहते हो, अर्थात् जो आन्तरिक तथा बाह्य देवासुरसंग्रामों में विजयी होता है, उसी के तुम बन्धु होते हो ॥१॥ इस मन्त्र में अना, मना, सना में वृत्त्यनुप्रास अलङ्कार है। ‘त्वम, त्वमि’ में छेकानुप्रास है ॥१॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जिससे शत्रुता ठानने का कोई साहस नहीं करता और जिसका नेतृत्व करनेवाला कोई नहीं है, वह महान् जगदीश्वर पुरुषार्थियों का ही बन्धु बनता है, अकर्मण्यों का नहीं ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथेन्द्रनाम्ना परमेश्वरस्य शत्रुरहितत्वादिकं प्रतिपाद्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) जगदुत्पत्तिस्थितिप्रलयकर्तः परमात्मन् ! त्वम् (सनात्) सनातनकालात् (जनुषा) जन्मना, स्वभावतः इत्यर्थः (अभ्रातृव्यः) निःसपत्नः। ‘व्यन् सपत्ने। अ० ४।१।१४५’ इति भ्रातृशब्दात् सपत्नार्थे व्यन्। ततो नञ्बहुव्रीहौ ‘नञ्सुभ्याम्। अ० ६।२।१७२’ इत्युत्तरपदस्यान्तोदात्तत्वम्। (अना२) अनेतृकः। न विद्यते ना नेता कश्चिद् यस्य सः अना। नृ शब्देन नञ्बहुव्रीहौ ‘नद्यृतश्च। अ० ५।१।१५३’ इति कपि प्राप्ते ‘ऋतश्छन्दसि। अ० ५।१।१५८’ इति प्रतिषेधः। स्वरः पूर्ववत्। (अनापिः) अबन्धुश्च (असि) वर्तसे। अनापिः इति तत्पुरुषो, न बहुव्रीहिः। न आपिः अनापिः। तेनाव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरः। बहुव्रीहौ तु पूर्ववदन्तोदात्तत्वं प्राप्येत। (युधा इत्) युद्धेनैव (आपित्वम्) बन्धुत्वम् (इच्छसे) कामयसे। आभ्यन्तरे बाह्ये च देवासुरसंग्रामे यो विजेता भवति तस्यैव त्वं बन्धुर्भवसि, न तु पुरुषार्थहीनस्य जनस्येति भावः। इषु इच्छायाम् छन्दस्यात्मनेपदेऽपि प्रयुज्यते३ ॥१॥ अत्र अना, मना, सना इत्यत्र वृत्त्यनुप्रासोऽलङ्कारः। ‘त्वम, त्वमि’ इत्यत्र छेकानुप्रासः ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - अशत्रुरनेतृको महान् जगदीश्वरः पुरुषार्थिनामेव बन्धुर्जायते न निष्कर्मणाम् ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।२१।१३, अथ० २०।११४।१, साम० १३८९। २. अना। अनः प्राणः, तस्मात् तृतीयैकवचनस्य ‘सुपां सुलुक्०। ७।१।३९’ इति पूर्वसवर्णः। अना अनेन प्राणेन हेतुना—इति वि०। नेता यस्य नास्ति सोऽना, स्वयं सर्वस्य नेता—इति भ०। अनेतृकः—इति सा०। ३. अन्यत्रापि यथा—‘अन्यमिच्छस्व सुभगे पतिं मत्’ ऋ० १०।१०।१० इति।
09_0399 अभ्रातृव्यो अना - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३९९-१। अभ्रातृव्यम्॥ इन्द्रः ककुबिन्द्रः॥
अ꣤भ्रा꣯तृव्योऽ५अना꣯तु꣤वाम्॥ अ꣢ना꣡꣯पि꣢रा꣡इन्द्राऽ᳒२᳒। जनु꣡षाऽ᳐२॥ स꣣ना꣢ऽ३४५त्॥ आ꣣ऽ२३४सी꣥। यु꣢धे꣡꣯दा꣰꣯ऽ२पित्व꣡मिच्छ꣢से꣯॥ यु꣣धा꣢ऽ१॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यो꣡ न꣢ इ꣣द꣡मि꣢दं पु꣣रा꣡ प्र वस्य꣢꣯ आनि꣣ना꣢य त꣡मु꣢ व स्तुषे। स꣡खा꣢य꣣ इ꣡न्द्र꣢मू꣣त꣡ये꣢ ॥ 10:0400 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यो न॑ इ॒दमि॑दं पु॒रा प्र वस्य॑ आनि॒नाय॒ तमु॑ वः स्तुषे ।
सखा॑य॒ इन्द्र॑मू॒तये॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
यः꣢। नः꣢। इद꣡मि꣢दम्। इ꣣द꣢म्। इ꣣दम्। पुरा꣢। प्र। व꣡स्यः꣢꣯। आ꣣नि꣡नाय꣢। आ꣣। निना꣡य꣢। तम्। उ꣣। वः। स्तुषे। स꣡खा꣢꣯यः। स। खा꣣यः। इ꣡न्द्र꣢꣯म्। ऊ꣣त꣡ये꣢। ४००।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- सौभरिः काण्वः
- ककुप्
- ऋषभः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमेश्वर की दानशीलता का वर्णन है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (यः) जो इन्द्र जगदीश्वर (पुरा) पहले, सृष्टि के आदि में (इदम्-इदम्) इस सब अग्नि, सूर्य, वायु, विद्युत्, बादल, नदी, सागर, चाँदी, सोना आदि (वस्यः) अतिशय निवासक पदार्थ-समूह को (नः) हमारे-तुम्हारे लिए (आ निनाय) लाया था, (तम् उ) उसी (इन्द्रम्) जगदीश्वर की, हे (सखायः) मित्रो ! मैं (वः) तुम्हारी और अपनी (ऊतये) रक्षा के लिए (स्तुषे) स्तुति करता हूँ ॥२॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - अनेक बहुमूल्य पदार्थ निःशुल्क ही सबको देनेवाले ब्रह्माण्ड के अधिपति परमेश्वर की सबको कृतज्ञतापूर्वक आराधना करनी चाहिए ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमेश्वरस्य दानशीलत्वं प्रतिपादयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (यः) इन्द्रनामा जगदीश्वरः (पुरा) पूर्वं सृष्ट्यादौ (इदम्-इदम्) सर्वमेतद् अग्निसूर्यवायुविद्युत्पर्जन्यसरित्सागररजतहिरण्यादिकम् (वस्यः) वसीयः निवासकतरं वस्तुजातम्। वसु प्रातिपदिकाद् अतिशायने ईयसुनि छान्दस ईकारलोपः। (नः) अस्मभ्यं युष्मभ्यं च (प्र आनिनाय) प्रकर्षेण आनीतवान्। अत्र यद्वृत्तत्वान्निघाताभावः। (तम् उ) तमेव (इन्द्रम्) जगदीश्वरम्, हे (सखायः) सुहृदः ! अहम् (वः) युष्माकम् अस्माकं च (ऊतये) रक्षायै (स्तुषे) स्तौमि। ष्टुञ् धातोर्लेटि उत्तमैकवचने रूपमिदम् ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - अनेकेषां महार्घाणां पदार्थानां निःशुल्कमेव सर्वेभ्यः प्रदाता ब्रह्माण्डाधिपः परमेश्वरः सर्वैः कृतज्ञतयाऽऽराधनीयः ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।२१।९ ‘व स्तुषे’ इत्यत्र ‘वः स्तुषे’ इति पाठः। अथ० २०।१४।३; ६२।३
10_0400 यो न - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४००-१। शार्करे द्वे॥ द्वयोः शर्करः ककुबिन्द्रः॥
यो꣤꣯नोहा꣥उ॥ इ꣢दा꣡म्। इदंपुराऽ२३हा꣢उ। प्रवा꣡। प्रवस्यआऽ२३हा꣢इ। निना꣡। निना꣯यतमुवाऽ२३हा꣢उ॥ स्तुषा꣡इ। सखा꣯यआऽ२३हा꣢इ॥ द्रमू꣡꣯ताऽ२३या꣢ऽ३४३इ॥ ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
10_0400 यो न - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४००-२।
यो꣥꣯ना꣤ऽ३इ꣢द꣣मि꣤दंपु꣥रा॥ यो꣡꣯नइदमिदा꣢ऽ१म्पू꣢ऽ३रा꣢। प्र꣡वस्यआ꣯निना। य꣢ताऽ३मू꣤ऽ३व꣢स्तु꣣षा꣥इ॥ नि꣡ना। य꣢ताऽ३मू꣤ऽ३व꣢स्तु꣣षा꣥इ॥ स꣢खा꣡याऽ᳒२ः᳒। आ꣡ऽ२३इ।
द्रमू꣢ऽ३ता꣤ऽ५या"ऽ६५६इ॥