[[अथ षष्ठप्रपाठके द्वितीयोऽर्धः]]
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त꣡रो꣣भिर्वो वि꣣द꣡द्व꣢सु꣣मि꣡न्द्र꣢ꣳ स꣣बा꣡ध꣢ ऊ꣣त꣡ये꣢। बृ꣣ह꣢द्गाय꣢꣯न्तः सु꣣त꣡सो꣢मे अध्व꣣रे꣢ हु꣣वे꣢꣫ भरं꣣ न꣢ का꣣रि꣡ण꣢म् ॥ 44:0237 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
तरो॑भिर्वो वि॒दद्व॑सु॒मिन्द्रं॑ स॒बाध॑ ऊ॒तये॑ ।
बृ॒हद्गाय॑न्तः सु॒तसो॑मे अध्व॒रे हु॒वे भरं॒ न का॒रिण॑म् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
त꣡रो꣢꣯भिः। वः꣣। विद꣡द्व꣢सुम्। वि꣣द꣢त्। व꣣सुम्। इ꣡न्द्र꣢꣯म्। स꣣बा꣡धः꣢। स꣣। बा꣡धः꣢꣯। ऊ꣣त꣡ये꣢। बृ꣣ह꣢त्। गा꣡य꣢꣯न्तः। सु꣣त꣡सो꣢मे। सु꣣त꣢। सो꣣मे। अध्वरे꣢। हु꣣वे꣢। भ꣡र꣢म्। न। का꣣रि꣡ण꣢म्। २३७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- कलिः प्रागाथः
- बृहती
- मध्यमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में पुनः परमेश्वर को स्मरण-योग्य कहा गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे साथियो ! (वः) तुम लोग (सबाधः) जब बाधाओं से आक्रान्त होओ तब (ऊतये) रक्षा के लिए (सुतसोमे) जिसमें श्रद्धा और कर्मरूप सोम का निष्पादन किया गया है, ऐसे (अध्वरे) हिंसारहित जीवन-यज्ञ में (तरोभिः) वेगों और बलों के साथ (विदद्वसुम्) ऐश्वर्य प्राप्त करानेवाले (इन्द्रम्) परमेश्वर के (बृहत्) बहुत अधिक (गायन्तः) गीत गाओ। मैं भी (भरम् न) कुटुम्ब का भरण-पोषण करनेवाले गृहपति के समान (कारिणम्) कर्मशील उस परमेश्वर का (हुवे) आह्वान करता हूँ ॥५॥ इस मन्त्र में उपमालङ्कार है ॥५॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जब-जब मनुष्य अपने जीवन में विघ्न-बाधाओं से पीड़ित होते हैं, तब-तब उन्हें परमेश्वर का स्मरण करना चाहिए। स्मरण करने पर वह उन्हें पुरुषार्थ में और कर्मयोग में प्रवृत्त करता है। जैसे कोई गृहपति कर्मपरायण होकर ही कुटुम्ब के भरण-पोषण में समर्थ होता है, वैसे ही परमेश्वर भी कर्मपरायण होकर ही विश्व को धारण करता है और सब उपासकों को भी कर्मयोग में प्रेरित करता है ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ पुनः परमेश्वरं स्मरणीयमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे सखायः ! (वः) यूयम् (सबाधः२) बाधाभिराक्रान्ताः सन्तः। बाधते इति बात्, बाधृधातोः क्विप्। बाधा बाधया सहिताः सबाधः। (ऊतये) रक्षायै (सुतसोमे) सुतः अभिषुतः सोमः श्रद्धारसः कर्मरसश्च यस्मिन् तथाविधे (अध्वरे) हिंसारहिते जीवनयज्ञे (तरोभिः) वेगपूर्वकं बलपूर्वकं च। तरस् इति वेगवाचकं लोके प्रसिद्धम्। बलनाम। निघं० २।९। (विदद्वसुम्३) वेदयद्वसुम् भौतिकाध्यात्मिकैश्वर्यप्रदातारम् (इन्द्रम्) परमेश्वरम् (बृहत्) प्रचुरम् (गायन्तः) गानविषयीकुर्वन्तः भवत। अहमपि (भरम् न) कुटुम्बभरणकर्त्तारं गृहपतिमिव (कारिणम्४) कर्मयोगिनं तम् इन्द्रं परमेश्वरम्। कर्तुं शीलं यस्य स कारी तम्। डुकृञ् करणे धातोश्छन्दस्युपपदाभावेऽपि ताच्छील्ये णिनिर्विज्ञेयः। (हुवे) आह्वयामि ॥५॥ अत्रोपमालङ्कारः ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यदा यदा मनुष्याः स्वजीवने विघ्नबाधाभिः पीड्यन्ते तदा तदा तैः परमेश्वरः स्मरणीयः। स्मृतः स तान् पुरुषार्थे कर्मयोगे च प्रवर्तयति। यथा कश्चिद् गृहपतिः कर्मपरायण एव सन् कुटुम्बभरणक्षमो जायते, तथैव परमेश्वरोऽपि कर्मपरायण एव सन् विश्वं बिभर्ति, सर्वानुपासकाँश्चापि कर्मयोगे प्रेरयति ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।६६।१, साम० ६८७। २. सबाधः मदीया ऋत्विजः—इति वि०। सबाधमानाः परस्परम्, यद्वा बाधसहिताः, शत्रुभिः बाध्यमानाः—इति भ०। बाधासहिताः—इति सा०। ३. विद्ल्रेर्लाभार्थस्येदं रूपम्। विदितं धनं येन स विदद्वसुः तम्। आत्मीर्यर्बलैः शत्रुधनानामपहर्तारमित्यर्थः—इति वि०। लब्धवन्तं धनानि—इति भ०। वेदयद्वसुम् धनवेदकम्—इति सा०। ४. करोतीति सन्निधानात् संग्रामम्। एतदुक्तं भवति, यथा संग्रामे योद्धा प्रतियोद्धारं महता यत्नेन आह्वयति तद्वदाह्वयन्तीत्यर्थः—इति वि०। भरं न भरन्तमिव बलवन्तमिव कारिणम् उपकारिणं योद्धारम्—इति भ०। भरं न भर्तारं कुटुम्बपोषकं कारिणं स्वहितकरणशीलम् यथा स्वहितकरणायाह्वयन्ति पुत्रादयः तद्वत्—इति सा०।
44_0237 तरोभिर्वो विदद्वसुमिन्द्रम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२३७-१। लौशे द्वे॥ द्वयोर्लुशो बृहतीन्द्रः॥
ता꣤रो꣥॥ भा꣡इर्वो꣯वि꣢दाऽ३१उवाऽ२३। वाऽ२३४सू꣥म्। इ꣡न्द्रा꣰꣯ऽ२ꣳसबा꣡꣯ध꣢ऊ꣯त꣡ये꣰꣯ऽ२। बृहा꣡त्। बृ꣢हाऽ३१उ। वाऽ᳒२᳒। गा꣡꣯यन्त꣢स्सुत꣡सो꣢꣯मे꣯अध्वरे꣡꣯॥ हु꣢वे꣡꣯भाऽ२३रा꣢म्॥ ना꣡का꣯रि꣢णम्। इ꣡डाऽ२३भा꣢ऽ३४३। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
44_0237 तरोभिर्वो विदद्वसुमिन्द्रम् - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
२३७-२।
ता꣤रो꣥॥ भा꣡इर्वो꣯वि꣢दाऽ३१उवाऽ२३। वाऽ२३४सू꣥म्। इ꣡न्द्रा꣰꣯ऽ२ꣳसबा꣡꣯ध꣢ऊ꣯त꣡ये꣰꣯ऽ२। बृहा꣡द्गा꣢ऽ१याऽ᳒२᳒। ता꣡स्सुतसोऽ᳒२᳒। मे꣯अ꣡ध्वराइ॥ हु꣢वे꣡꣯भाऽ२३रा꣢म्॥ ना꣡का꣯रि꣢णम्। इ꣡डाऽ२३भा꣢ऽ३४३। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
44_0237 तरोभिर्वो विदद्वसुमिन्द्रम् - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
२३७-३। धानाके द्वे॥ द्वयोर्धानाको बृहतीन्द्रः॥
त꣥रो꣯भिर्वो꣯विदद्वा꣤सू꣥म्॥ इ꣢न्द्राम्। इन्द्रꣳसबा꣯धऽ३ऊ꣡ता꣢ऽ१याऽ᳒२᳒इ॥ बृहात्। बृहद्गा꣯यन्तस्सुतसो꣯मऽ३आ꣡ध्वा꣢ऽ१राऽ᳒२᳒इ॥ हुवाइ। हुवे꣯भरन्नका꣯रिणम्। इ꣡डाऽ२३भा꣢ऽ३४३। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
44_0237 तरोभिर्वो विदद्वसुमिन्द्रम् - 04 ...{Loading}...
लिखितम्
२३७-४। क्षुल्लककालेयम् वा॥
त꣥रो꣯भिर्वो꣯विदाऽ४द्वासू꣥म्॥ इ꣢न्द्रꣳसबाऽ३। ध꣡ऊऽ२᳐ता꣣ऽ२३४या꣥इ। बृ꣢हा꣡त्। बृ꣢हाऽ३१उ। वाऽ᳒२᳒। गा꣡꣯यन्त꣢स्सुत꣡सो꣢꣯मे꣯अध्वरे꣡꣯॥ हु꣢वे꣡꣯होइभाऽ२३रा꣢म्॥ ना꣡का꣯रि꣢णम्। इ꣡डाऽ२३भा꣢ऽ३४३। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
44_0237 तरोभिर्वो विदद्वसुमिन्द्रम् - 05 ...{Loading}...
लिखितम्
२३७-५। कालेयानि त्रीणि॥ त्रयाणां कलिः बृहतीन्द्रः॥
त꣡रोऽ२३भिर्वो꣢। वि꣤दाऽ५द्वसूम्॥ इ꣢न्द्रꣳसबा꣯ऽ३धा꣡ऊ꣢ऽ१ताया꣭ऽ३इ। ओ꣢ऽ३४वा꣥। ओ꣣ऽ२३४वा꣥। बृ꣢हद्गा꣯यन्तस्सुतसो꣯ऽ३मा꣡अ꣪ध्वारा꣭ऽ३इ। ओ꣢ऽ३४वा꣥। ओ꣣ऽ२३४वा꣥॥ हु꣡वाइभराम्॥ नाका꣢रा꣣ऽ२३४इणा꣥म्। ओ꣣ऽ२३४वा꣥। ओ꣣ऽ२३४५इ॥ डा॥
44_0237 तरोभिर्वो विदद्वसुमिन्द्रम् - 06 ...{Loading}...
लिखितम्
२३७-६।
त꣡रो꣯भिर्वोऽ२᳐। वि꣣द꣢द्वा꣣ऽ२३४सू꣥म्॥ इ꣢न्द्रꣳसबा꣯ऽ३धा꣡ऊ꣢ऽ१तायाऽ᳒२᳒इ। औ꣭ऽ३हो꣢ऽ३वा꣢। औ꣭ऽ३हो꣢ऽ३वा꣢। बृहद्गा꣯यन्तस्सुतसो꣯ऽ३मा꣡अ꣪ध्वाराऽ᳒२᳒इ। औ꣭ऽ३हो꣢ऽ३वा꣢। औ꣭ऽ३हो꣢ऽ३वा꣢॥ हु꣡वाइभा꣢ऽ१राऽ᳒२᳒म्। औ꣭ऽ३हो꣢ऽ३वा꣢। औ꣭ऽ३हो꣢ऽ३वा꣢॥ ना꣡का꣯रि꣢णम्। इ꣡डाऽ२३भा꣢ऽ३४३। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
44_0237 तरोभिर्वो विदद्वसुमिन्द्रम् - 07 ...{Loading}...
लिखितम्
२३७-७। कालेयम्॥
त꣥रो꣯भा꣢ऽ३इर्वो꣤꣯वि꣥द꣤द्वसू꣥म्॥ इ꣢न्द्राꣳ꣡स꣢बा꣡। ध꣢ऊ꣣꣯त꣢या꣡ऽ२३इ। बृ꣢ह꣣द्गा꣯या꣢ऽ३। ता꣡ऽ२३४ः। सुत꣣सो꣤꣯मे꣥꣯अ। ध्वा꣢ऽ३रा꣢इ॥ हु꣡वाइभ꣣रौ꣢। वाऽ३४३ओ꣢ऽ३४वा꣥॥ न꣤काऽ५रिणाम्। हो꣤ऽ५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त꣣र꣢णि꣣रि꣡त्सि꣢षासति꣣ वा꣢जं꣣ पु꣡र꣢न्ध्या यु꣣जा꣢। आ꣢ व꣣ इ꣡न्द्रं꣢ पुरुहू꣣तं꣡ न꣢मे गि꣣रा꣢ ने꣣मिं꣡ तष्टे꣢꣯व सु꣣द्रु꣡व꣢म् ॥ 45:0238 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त॒रणि॒रित्सि॑षासति॒ वाजं॒ पुरं॑ध्या यु॒जा ।
आ व॒ इन्द्रं॑ पुरुहू॒तं न॑मे गि॒रा ने॒मिं तष्टे॑व सु॒द्र्व॑म् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
त꣣र꣡णिः꣢। इत्। सि꣣षासति। वा꣡जम्। पु꣡र꣢꣯न्ध्या। पु꣡र꣢꣯म्। ध्या꣣। युजा꣢। आ। वः꣣। इ꣡न्द्र꣢꣯म्। पु꣣रुहूत꣢म्। पु꣣रु। हूत꣢म्। न꣣मे। गिरा꣢। ने꣣मि꣢म्। त꣡ष्टा꣢꣯। इ꣣व। सुद्रु꣡व꣢म्। सु꣣। द्रु꣡व꣢꣯म्। २३८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- वसिष्ठो मैत्रावरुणिः
- बृहती
- मध्यमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमेश्वर और राजा की अनुकूलता प्राप्त करने का विषय है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (तरणिः) दुःखों से तरानेवाला इन्द्र परमेश्वर अथवा इन्द्र राजा (इत्) अवश्य (युजा) सदा साथ रहनेवाली (पुरन्ध्या) अपनी बुद्धि और क्रिया से (वाजम्) बल, धन और विज्ञान (सिषासति) बाँटता या देता है। इसलिए मैं (पुरुहूतम्) बहुतों द्वारा स्तुत (इन्द्रम्) उस परमेश्वर वा राजा को (गिरा) वाणी के द्वारा (वः) आप लोगों के लिए (आनमे) कार्य में प्रवृत्त करता हूँ, (तष्टा इव) जैसे शिल्पी (नेमिम्) रथ-चक्र की परिधि को (सुद्रुवम्) सुप्रवृत्त करता है ॥६॥ इस मन्त्र में श्लेष तथा उपमालङ्कार है ॥६॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - उत्तम प्रज्ञावाला तथा उत्तम कर्मोंवाला परमेश्वर और राजा यथायोग्य मनुष्यों को सुख, धन विद्यादि प्रदान करता है, अतः प्रार्थना-वचनों से सबको उन्हें अपनी ओर प्रवृत्त करना चाहिए। जैसे रथ-चक्र के प्रवृत्त होने से ही रथ में बैठे लोग गन्तव्य स्थान को पहुँच सकते हैं, वैसे ही परमेश्वर और राजा की प्रजा की ओर प्रवृत्ति होने से ही लोगों का अभ्युदय हो सकता है ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमेश्वरस्य नृपस्य वाऽऽनुकूल्यमाप्तुमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (तरणिः२ इत्) दुःखेभ्यस्तारकः इन्द्रः परमेश्वरः नृपश्चैव (युजा) सदा सहचरीभूतया (पुरन्ध्या३) महत्या बुद्ध्या क्रियया च। पुरु बहुनाम। निघं० ३।१। धीः कर्मनाम प्रज्ञानाम च। निघं० २।१, ३।९। पुरन्धिर्बहुधीरिति यास्कः। निरु० ६।१३। (वाजम्) बलं धनं विज्ञानं वा (सिषासति४) सत्पात्रेभ्यः संभजति ददाति वा। षण संभक्तौ, षणु दाने वा धातोः सन्नन्तं रूपम्। ‘जनसनखनां सञ्झलोः’ अ० ६।४।४२ इत्यात्वम्। अतोऽहं (पुरुहूतम्) बहुस्तुतम् (इन्द्रम्) तं परमेश्वरं नृपं वा (गिरा) वाचा (वः) युष्मभ्यम् (आनमे) आनयामि कार्ये प्रवृत्तं करोमि, (तष्टा इव) शिल्पी यथा (नेमिम्) रथचक्रवलयम् (सुद्रुवम्५) सुप्रवृत्तां करोति तद्वत् ॥६॥ अत्र श्लेषोपमालङ्कारौ ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - सुप्रज्ञः सुकर्मा च परमेश्वरो नृपो वा यथायोग्यं जनेभ्यः सुखधनविद्यादिकं प्रयच्छतीति प्रार्थनावचोभिस्तयोः स्वाभिमुखं प्रवृत्तिः सर्वैः कारणीया। यथा रथचक्रस्य प्रवृत्त्यैव रथाधिष्ठिता जना गन्तव्यं स्थानं प्राप्तुमर्हन्ति तथैव परमेश्वरस्य नृपस्य च प्रजाभिमुखं प्रवृत्त्यैव जनानामभ्युदयः सम्भवति ॥६॥६
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ७।३२।२० ‘सुद्रुवम्’ इत्यत्र ‘सुद्रवम्’ इति पाठः। २. तरणिः क्षिप्रकारी इन्द्रः—इति वि०। तरणिरित् त्वरित एव—इति भ०। ३. पुरन्ध्या बुद्ध्या युजा सहायभूतया—इति भ०। ४. सिषासति संभक्तुमिच्छति—इति वि०। संभजति, सिषासति इत्यत्र सनोतेः स्वार्थिकस्सन्—इति भ०। ५. ऋ० ७।३०।२० सुद्र्वम् इति पाठः। तत्र सुद्र्वम् यः सुष्ठु द्रवति गच्छति धावति तम्—इति द०। सुद्रुवं शोभनकाष्ठम्। एतदुक्तं भवति, यथा शोभनं काष्ठं तक्षणादिभिः तष्टा वर्षकिः वक्रं करोति तद्वत् स्तुतिभिः ऋजूकरोमीत्यर्थः—इति वि०। यथा नेमिं तष्टा आनमते सुद्रुवं शोभनदारुकं तथा त्वाम् आनमे—इति भ०। ६. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिर्मन्त्रमेतं राजप्रजापक्षे व्याख्यातवान्।
45_0238 तरणिरित्सिषासति वाजम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२३८-१। ऐषिरे द्वे॥ द्वयोरिषिरो बृहतीन्द्रः॥
त꣥रणिरीत्॥ सि꣣षा꣢ऽ३सा꣤ती꣥। वा꣢꣯जा꣡म्पु꣢रा꣡म्। धि꣢या꣯यु꣡जा। आवा꣢ऽ३आ꣤इन्द्रा꣥म्॥ पु꣢रू꣡हू꣢꣯त꣡म्। न꣢मे꣯गा꣡इरा॥ नाइमी꣢ऽ३न्ता꣤ष्टे꣥॥ वा꣢꣯सु꣡द्रुवाऽ२३꣡४꣡५꣡म्॥
45_0238 तरणिरित्सिषासति वाजम् - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
२३८-२।
त꣤राहा꣥उ॥ णि꣢रित्सिऽ३षा꣡सति꣢। हयाइ। हयाइ। वा꣡जंपु꣢रम्॥ धिया꣡यूजौ꣢꣯। हो꣯वाऽ३हा꣢इ॥ आ꣡꣯वइन्द्रंपु꣢रुहू꣯तम्। नमा꣡इगाइरौ꣢꣯। हो꣯वाऽ३हा꣢इ॥ ने꣯मिन्तष्टे꣯वाऽ३सा꣡॥ औ꣢ऽ३हो꣯वा꣯हा꣢ऽ३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ उ꣢प्। द्रू꣣ऽ२३४वा꣥म्॥
45_0238 तरणिरित्सिषासति वाजम् - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
२३८-३। गौश्रृंगे द्वे॥ द्वयोर्गौश्रृंगो बृहतीन्द्रः॥
त꣤र꣣णि꣤रि꣣त्सि꣤षा꣥꣯। सा꣢ऽ३ती꣤। वा꣯जं꣥पु꣤रं꣥ध्या꣯युजा꣤॥ वा꣡꣯जंपुरंध्या꣯युजा꣯। वआ-ऽ२३इन्द्रा꣢ऽ३४म्। पुरुहू꣯त꣣न्न꣤मे꣥꣯। गा꣢ऽ३इरा꣢॥ ने꣯मा꣡इन्ताऽ२३ष्टे꣢॥ वसुद्रु꣡व꣢म्॥ इ꣡डाऽ२३भा꣢ऽ३४३। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
45_0238 तरणिरित्सिषासति वाजम् - 04 ...{Loading}...
लिखितम्
२३८-४।
त꣤र꣣णि꣤रि꣣त्सि꣤षा꣥꣯। स꣣ती꣢ऽ३। वा꣡ऽ२३४। जंपुरं꣥धिया꣯। यु꣤जा꣥॥ वा꣡꣯जंपुरंध्या꣯युजा꣯वइन्द्रंपुरुहू꣯तन्नमाऽ᳒२᳒इगा꣡इराऽ᳒२᳒। हाऽ᳒२᳒ऊ꣡ऊवाइ॥ ने꣢꣯मि꣡न्तष्टे꣯वसोवा꣢ऽ३ओ꣡ऽ२३४वा꣥॥ द्रू꣤ऽ५वोऽ६"हा꣥इ॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पि꣡बा꣢ सु꣣त꣡स्य꣢ र꣣सि꣢नो꣣ म꣡त्स्वा꣢ न इन्द्र꣣ गो꣡म꣢तः। आ꣣पि꣡र्नो꣢ बोधि सध꣣मा꣡द्ये꣢ वृ꣣धे३ऽस्मा꣡ꣳअ꣢वन्तु ते꣣ धि꣡यः꣢ ॥ 46:0239 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पिबा॑ सु॒तस्य॑ र॒सिनो॒ मत्स्वा॑ न इन्द्र॒ गोम॑तः ।
आ॒पिर्नो॑ बोधि सध॒माद्यो॑ वृ॒धे॒३॒॑ऽस्माँ अ॑वन्तु ते॒ धियः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
पि꣡बा꣢꣯। सु꣣त꣡स्य꣢। र꣣सि꣡नः꣢। म꣡त्स्व꣢꣯। नः꣣। इन्द्र। गो꣡म꣢꣯तः। आ꣣पिः꣢। नः꣣। बोधि। सधमा꣡द्ये꣢। स꣣ध। मा꣡द्ये꣢꣯। वृ꣣धे꣢। अ꣣स्मा꣢न्। अ꣣वन्तु। ते। धि꣡यः꣢꣯। २३९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- मेधातिथिः काण्वः
- बृहती
- मध्यमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में यह प्रार्थना है कि परमेश्वर और राजा हमारी बुद्धि के लिए होवें।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—परमेश्वर के पक्ष में। हे (इन्द्र) परमेश्वर ! आप (रसिनः) रसीले (सुतस्य) निष्पादित भक्तिभावरूप सोमरस का (पिब) पान कीजिए। (गोमतः) प्रशस्त इन्द्रियों और प्रशस्त वेदवाणियों का पाठ करनेवाले (नः) हमें (मत्स्व) आनन्दित कीजिए। (सधमाद्ये) जिसमें सब राष्ट्रों के लोग परस्पर मिलकर आनन्दलाभ करते हैं, ऐसे विश्वयज्ञ में (वृधे) वृद्धि के लिए (आपिः) बन्धु बनकर (नः) हमें (बोधि) बोध प्रदान कीजिए। (ते) आपकी (धियः) बुद्धियाँ और कर्म (अस्मान्) हमें (अवन्तु) रक्षित करें ॥ द्वितीय—राजा के पक्ष में। हे (इन्द्र) ऐश्वर्यशाली राजन् ! आप (रसिनः) रसीले (सुतस्य) निचोड़कर तैयार किये हुए सोमादि ओषधियों के रस का (पिब) पान कीजिए। उससे शक्तिशाली होकर आप (गोमतः) प्रशस्त भूमियों के स्वामी (नः) हम लोगों को (मत्स्व) आनन्दित कीजिए। (सधमाद्ये) जिसमें सब प्रजाजन मिलकर सुखी होते हैं, ऐसे राष्ट्रयज्ञ में (वृधे) वृद्धि के लिए (आपिः) बन्धु बनकर (नः) हम प्रजाजनों को (बोधि) जागरूक कीजिए। (ते) आपकी (धियः) राजनीति में चतुर बुद्धियाँ और राष्ट्रोत्थान के कर्म (अस्मान्) हमें (अवन्तु) रक्षित करें ॥७॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है ॥७॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वर की कृपा और राजाओं के पुरुषार्थ से ही राष्ट्र की उन्नति, प्रजाओं का आनन्द और विश्वशान्ति हो सकती है ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमेश्वरो नृपश्चाऽस्माकं वर्धनाय भूयादित्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—परमात्मपक्षे। हे (इन्द्र) परमेश्वर ! त्वम् (रसिनः) रसमयस्य (सुतस्य) अस्माभिरभिषुतस्य भक्तिभावरूपस्य सोमस्य (पिब) पानं कुरु। द्वितीयार्थे षष्ठी। संहितायां ‘द्व्यचोऽतस्तिङः’ अ० ६।३।१३५ इति दीर्घः। (गोमतः) प्रशस्ता गाव इन्द्रियाणि वेदवाचो वा येषां सन्तीति तान् प्रशस्तेन्द्रियान् वेदपाठिनो वा (नः) अस्मान् (मत्स्व२) मादयस्व आनन्दय। मद तृप्तियोगे चुरादिर्वेदे भ्वादिरपि प्रयुज्यते। (सधमाद्ये३) सह माद्यन्ति जना अत्रेति सधमाद्यो विश्वयज्ञस्तस्मिन्। ‘सधमादस्थयोश्छन्दसि’ अ० ६।३।९६ इति सहस्य सधादेशः। (वृधे) वर्द्धनाय (समुन्नत्यै)। वृधु वर्धने धातोः क्विपि चतुर्थ्येकवचने रूपम्। (आपिः) बन्धुः सन् (नः) अस्मान् (बोधि४) बोधय। (ते) तव (धियः) प्रज्ञाः कर्माणि च (अस्मान्) नः (अवन्तु) रक्षन्तु ॥ अथ द्वितीयः—राजपक्षे। हे (इन्द्र) ऐश्वर्यशालिन् राजन् ! त्वम् (रसिनः) रसमयस्य (सुतस्य) निश्च्योतितस्य सोमाद्योषधिरसस्य (पिब) आस्वादनं कुरु। तेन शक्तिशाली भवंस्त्वम् (गोमतः) प्रशस्तभूस्वामिनः (नः) अस्मान् (मत्स्व) आनन्दय। (सधमाद्ये) राष्ट्रयज्ञे (वृधे) वर्धनाय (आपिः) बन्धुः सन् (नः) अस्मान् प्रजाजनान् (बोधि) जागरूकान् कुरु। (ते) तव (धियः) राजनीतिकुशला बुद्धयः राष्ट्रोत्थानकर्माणि च (अस्मान्) प्रजाजनान्(अवन्तु) रक्षन्तु ॥७॥ अत्र श्लेषालङ्कारः ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वरस्य कृपया नृपाणां पुरुषार्थेनैव च राष्ट्रोन्नतिः प्रजानामानन्दो विश्वशान्तिश्च सम्भवति ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।३।१ ‘सधमाद्ये’ इत्यत्र ‘सधमाद्यो’ इति पाठः। साम० १४२१। २. मत्स्व अस्माभिः स्तुतः सन् सदा हर्षय। ‘बहुलं छन्दसि’ इति श्यनो लुक्—इति ऋ० १।९।३ भाष्ये द०। ३. सह माद्यन्ते यत्र देवताः स सधमाद्यः यज्ञः तस्मिन्—इति वि०। भरतस्वामिसायणयोर्मतेऽपि यज्ञ एवार्थः। ४. बोधि बोधय, अत्र लोडर्थे लङ् अडभावोऽन्तर्गतो ण्यर्थश्च इति ऋ० १।३१।९ भाष्ये द०। बुध्यस्व। यद्यदहं ब्रवीमि तत् सर्वं शृण्वित्यर्थः—इति वि०। बोधि भव, भवतेर्लोटि रूपमिदम्, हेर्धिः, भकारस्य बकारः, शपो लुक्, गुणश्छान्दसः—इति सा०।
46_0239 पिबा सुतस्य - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२३९-१। पृष्ठम्॥ पृष्ठो बृहतीन्द्रः॥
पि꣥बा꣤ऽ३सु꣢त꣣स्य꣤रसि꣥नाः॥ म꣡त्स्वा꣯नइन्द्रगो꣯मताऽ२३हो꣡इया। आ꣢꣯पि꣡र्नो꣯-बो꣯धिसधमा꣯द्ये꣯वृधाऽ२३हो꣡इया॥ अ꣢स्माꣳ꣡꣯आऽ२३वा꣢॥ तुता꣡इधाऽ२३या꣢ऽ३४३ः। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
46_0239 पिबा सुतस्य - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
२३९-२। शौल्कम्॥ शुल्को बृहतीन्द्रः॥ अभीवर्तौ द्वौ। द्वयोर्जमदग्निः।
पि꣥बा꣯सुतस्यरसिनो꣯हाउ॥ म꣡त्स्वा꣯नइन्द्र꣢गो꣡꣯माऽ२᳐तः꣣। हा꣢ओ꣣ऽ२३४वा꣥। आ꣢꣯पि꣡र्नो꣯बो꣯धिसधमा꣯दि꣢ये꣡꣯वाऽ२᳐र्द्धे꣣꣯। हा꣢ओ꣣ऽ२३४वा꣥। अ꣢स्माꣳ꣡꣯अवन्तु꣢ते꣡꣯धाऽ२᳐यः꣣। हा꣢ओ꣣ऽ२३४वा꣥। ई꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
46_0239 पिबा सुतस्य - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
२३९-३। जमदग्नेरभीवर्तः॥ जमदग्निर्बृहतीन्द्रः॥
पि꣥बा꣯सुतस्यरसिनो꣯मत्स्वा꣯हाउ॥ ना꣡ऽ᳒२ः᳒। इ꣡न्द्राऽ᳒२᳒गो꣡꣯मताऽ२३ः। हा꣢उ। आ꣯पि꣡र्नो꣰꣯ऽ२बो꣯। धिसा꣡ध꣪माऽ᳒२᳒। दि꣡ये꣯वृधाऽ२३। हा꣢उ॥ अस्माꣳ꣡अ꣪वाऽ२३। हा꣢॥ तु꣣ते꣢ऽ३हो꣡ऽ२᳐। या꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ धि꣢य᳐ऊ꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡।
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त्व꣢꣫ꣳ ह्येहि꣣ चे꣡र꣢वे वि꣣दा꣢꣫ भगं꣣ व꣡सु꣢त्तये। उ꣡द्वा꣢वृषस्व मघव꣣न् ग꣡वि꣢ष्टय꣣ उ꣢दि꣣न्द्रा꣡श्व꣢मिष्टये ॥ 47:0240 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त्वं ह्येहि॒ चेर॑वे वि॒दा भगं॒ वसु॑त्तये ।
उद्वा॑वृषस्व मघव॒न्गवि॑ष्टय॒ उदि॒न्द्राश्व॑मिष्टये ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
त्व꣢म्। हि। आ। इ꣣हि। चे꣡र꣢꣯वे। वि꣣दाः꣢। भ꣡ग꣢꣯म्। व꣡सु꣢꣯त्तये। उत्। वा꣣वृषस्व। मघवन्। ग꣡वि꣢꣯ष्टये। गो। इ꣣ष्टये। उ꣢त्। इ꣣न्द्र। अ꣡श्व꣢꣯मिष्टये। अ꣡श्व꣢꣯म्। इ꣣ष्टये। २४०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- भर्गः प्रागाथः
- बृहती
- मध्यमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमेश्वर और राजा से प्रार्थना की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) परमेश्वर वा राजन् ! (त्वं हि) आप (चेरवे) मुझ पुरुषार्थी के हित के लिए (आ इहि) आइए। (वसुत्तये) मुझ धन के दानी के लिए (भगम्) धन (विदाः) प्राप्त कराइए। हे (मघवन्) ऐश्वर्यशालिन् ! आप(गविष्टये) मुझ प्रशस्त इन्द्रिय, पृथिवीराज्य, विद्याप्रकाश आदि के अभिलाषी के लिए (उद्वावृषस्व) धन, विद्या आदि की अतिशय पुनःपुनः वर्षा कीजिए। आप (अश्वमिष्टये) घोड़े, बल, वेग, प्राण आदि के इच्छुक मेरे लिए (उद्वावृषस्व) अतिशयरूप सेपुनःपुनः इन वस्तुओं को बरसाइए ॥८॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। आ, जान, बरसा इन सब क्रियाओं का एक कर्ताकारक से सम्बन्ध होने के कारण दीपक अलङ्कार भी है। ‘ष्टय, ष्टये में छेकानुप्रास और द्वितीय तथा चतुर्थ पाद के अन्त में अये होने से अन्त्यानुप्रास भी है ॥८॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वर और राजा आदि राज्याधिकारीगण उसी की सहायता करते हैं, जो ‘चरैवेति चरैवेति’ ‘पुरुषार्थ करो, पुरुषार्थ करो।‘ (ए० ब्रा० ७।३।३) के उपदेश को अपने जीवन में चरितार्थ करता है और पुरुषार्थ से धन कमाकर सत्पात्रों में उसका दान भी करता है ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमेश्वरो राजा च प्रार्थ्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) परमेश्वर राजन् वा ! (त्वं हि) त्वं खलु (चेरवे२) चरतीति चेरुः तस्मै संचरणकर्त्रे पुरुषार्थिने मह्यम् (आ इहि) आगच्छ, (वसुत्तये३) वसुदानकर्त्रे मह्यम्। वसुपूर्वाद् डुदाञ् धातोः क्तिनि निरुपसर्गत्वेऽपि छान्दसत्वात् ‘अच उपसर्गात्तः’ अ० ७।४।४७ इत्यनेन विहितस्तकारादेशो भवति। (भगम्) वसु (विदाः) लम्भय। विद्लृ लाभे धातोरन्तर्भावितण्यर्थात् लेटि सिपि ‘लेटोऽडाटौ’ अ० ३।४।९४ इति आडागमः। हे (मघवन्) ऐश्वर्यशालिन् ! त्वम् (गविष्टये४) गवाम् इन्द्रिय-पृथिवीराज्य-विद्याप्रकाशानाम् इष्टयः इच्छाः यस्य स गविष्टिः तस्मै मह्यम् (उद्वावृषस्व५) उद्वरीवृष्यस्व धनविद्यादिकम् अतिशयेन पुनः पुनः उद्वर्षय। अत्र यङि छान्दसत्वात् ‘रीगृदुपधस्य च’ अ० ७।४।९० इति प्राप्तो रीगागमो न भवति। त्वम् (अश्वमिष्टये६) अश्वम् तुरगबलवेगप्राणादिकम् इच्छतीति अश्वमिष्टिः तस्मै मह्यम्। अत्र समासे द्वितीयाया अलुक् छान्दसः। (उद्वावृषस्व) अतिशयेन पुनःपुनरुद्वर्षय ॥८॥ अत्र श्लेषालङ्कारः। ‘एहि, विदाः, उद्वावृषस्व’, इति सर्वासां क्रियाणामेककर्तृकारकसम्बन्धाद् दीपकमपि। ‘ष्टय, ष्टये’ इति छेकानुप्रासः, द्वितीय-चतुर्थपादान्ते ‘अये, अये’ इति श्रवणादन्त्यानुप्रासश्च ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वरो राजादयो राज्याधिकारिणश्च तस्यैव साहाय्यं कुर्वन्ति यः ‘चरैवेति चरैवेति’, (ऐ० ब्रा० ७।३।३) इत्युपदेशं स्वजीवने चरितार्थयति, पुरुषार्थेन च धनं संचित्य सत्पात्रेषु तस्य दानमपि करोति ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।६१।७, साम० १५८१। २. चेरुः चेतयिता। ज्ञातुर्मम भगस्यार्थाय—इति वि०। चेरुश्चरतेः, आचरते कर्माणि—इति भ०। कर्मपराचारवते मह्यम्—इति सा०। ३. वसूनि हविर्लक्षणानि ददाति इति वसुत्तिः हव्यदातिर्यजमानः तस्मै—इति भ०। धनदानं वसुत्तिः, तस्मै धनदानार्थम् इति वि०। ४. गविष्टौ गवाम् इन्द्रियपृथिवीराज्यविद्याप्रकाशानाम् इष्टयो यस्मिंस्तस्मिन् इति ऋ० १।९१।२३ भाष्ये द०। इषु इच्छायाम् इत्यस्येदं रूपम्। गोकामाय इत्यर्थः—इति वि०। गवामन्वेषणाय—इति भ०। गाः इच्छते मह्यम्—इति सा०। ५. वृषु तृषु मृषु सेचने इत्यस्येदं रूपम्। सेवनं च क्षरणम्। क्षर देहि इत्यर्थः—इति वि०। उद्युक्तो भव—इति भ०। आसिञ्चस्व देहीत्यर्थः—इति सा०। ६. अश्वैषणावते मह्यम्—इति सा०। अश्वान्वेषणाय—इति भ०।
47_0240 त्वं ह्येहि - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२४०-१। कौल्मलबर्हिषे द्वे॥ कुल्मलबर्हिर्बृहतीन्द्रः॥
तु꣥वा꣤ऽ३ꣳहो꣢ऽ३ए꣤꣯हिचे꣥꣯रवाइ॥ वि꣢दा꣡꣯भगंवसूऽ᳒२᳒त्ता꣡याऽ२३४इ। उ꣥द्वा꣯वृषस्वमघा꣤वा꣥न्॥ ऐ꣢꣯हो꣡इ। गाऽ᳒२᳒वि꣡ष्टयाइ॥ उदिन्द्रा꣯श्वमोवा꣢ऽ३ओ꣡ऽ२३४वा꣥। ष्टा꣤ऽ५योऽ६"हा꣥इ॥
47_0240 त्वं ह्येहि - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
२४०-२।
त्वꣳ꣥ह्ये꣯हिचे꣯राऽ६वा꣥इ॥ वि꣢दा꣡꣯भगंवसूत्ता꣢ऽ१याऽ२३४इ। उद्वा꣥꣯वृषस्व। मा꣤ऽ५घवा꣤न्॥ आ꣡इहि꣢या꣡इ। ग꣢विष्टा꣡याऽ᳒२᳒इ॥ उ꣡दिन्द्राऽ᳒२᳒अ꣡श्वमी। ओ꣢ऽ३१म्। ओ꣣ऽ२३४वा꣥। ष्टा꣤ऽ५योऽ६"हा꣥इ॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
न꣡ हि व꣢꣯श्चर꣣मं꣢ च꣣ न꣡ वसि꣢꣯ष्ठः प꣣रिम꣡ꣳसते। अ꣣स्मा꣡क꣢म꣣द्य꣢ म꣣रु꣡तः꣢ सु꣣ते꣢꣫ सचा꣣ वि꣡श्वे꣢ पिबन्तु का꣣मि꣡नआः ॥ 48:0241 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
न॒हि व॑श्चर॒मं च॒न वसि॑ष्ठः परि॒मंस॑ते ।
अ॒स्माक॑म॒द्य म॑रुतः सु॒ते सचा॒ विश्वे॑ पिबत का॒मिनः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
न꣢। हि। वः꣣। चरम꣢म्। च꣣। न꣢। व꣡सि꣢꣯ष्ठः। प꣣रिमँ꣡स꣢ते। प꣣रि। मँ꣡स꣢꣯ते। अ꣣स्मा꣡क꣢म्। अ꣣द्य꣢। अ꣣। द्य꣢। म꣣रु꣡तः꣢। सु꣣ते꣢। स꣡चा꣢꣯। वि꣡श्वे꣢꣯। पि꣣बन्तु। कामि꣡नः꣢। २४१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- मरुतः
- वसिष्ठो मैत्रावरुणिः
- बृहती
- मध्यमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में आचार्य और परमात्मा का कार्य वर्णित किया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—अध्ययनाध्यापन के पक्ष में। हे विद्यार्थीरूप मरुतो ! (वः) तुममें से (चरमं च न) हीनकोटिवाले भी विद्यार्थी को (वसिष्ठः) विद्या से बसानेवाला आचार्य (नहि) नहीं (परिमंसते) छोड़ता है, अर्थात् विद्या से वंचित नहीं करता है। (अद्य) आज (सुते) विद्यायज्ञ के प्रवृत्त हो जाने पर (अस्माकम्) हमारे (विश्वे) सब (कामिनः) विद्या-ग्रहण के इच्छुक (मरुतः) विद्यार्थी (सचा) साथ मिलकर (पिबन्तु) विद्या-रस का पान करें ॥ ‘मरुतः’ का यौगिक अर्थ है मरनेवाले। मृत्यु-रूप आचार्य के गर्भ में स्थित होकर पूर्व संस्कारों को छोड़कर (अर्थात् मरकर) विद्या से पुनर्जन्म प्राप्त करते हैं, इस कारण विद्यार्थी ‘मरुत्’ कहलाते हैं। अथर्ववेद में स्पष्ट ही आचार्य को मृत्यु कहा है (अथर्व० ११।५।१४), यह भी कहा है कि ‘‘आचार्य उपनयन संस्कार करके ब्रह्मचारी को गर्भ में धारण करता है, तीन रात्रि तक उसे अपने उदर में रखता है, फिर जब ब्रह्मचारी द्वितीय जन्म लेता है, अर्थात् विद्या पढ़कर स्नातक बनता है, तब उसे देखने के लिए अनेक विद्वान् जन आते हैं।’’ (अथर्व० ११।५।३) ॥ द्वितीय—कर्मफल-भोग के पक्ष में। हे मरणधर्मा मनुष्यो ! (वः) तुम्हारे बीच में (चरमं चन) एक को भी (वसिष्ठः) अतिशय बसानेवाला सर्वव्यापक परमेश्वर (नहि परिमंसते) कर्मफल दिये बिना नहीं छोड़ता है, अर्थात् प्रथम से लेकर अन्तिम तक सभी को कर्मफल प्रदान करता है। (अद्य) आज, बर्तमान काल में (सुते) उत्पन्न जगत् में (अस्माकम्) हमारे बीच में (विश्वे) सभी (कामिनः) अभ्युदय के इच्छुक (मरुतः) मरणधर्मा मनुष्य (सचा) साथ मिलकर (पिबन्तु) कर्मफलों का भोग करें ॥९॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है ॥९॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे वसिष्ठ परमेश्वर निरपवाद रूप में सभी जीवात्माओं को कर्मानुसार फल देता है, वैसे ही वसिष्ठ आचार्य ऐसी सरल शैली से शिष्यों को पढ़ाये, जिससे बिना अपवाद के सभी शिष्य विद्या के ग्रहण में समर्थ हों ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथाचार्यस्य परमात्मनश्च कृत्यमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—अध्ययनाध्यापनपक्षे। मरुतो देवताः। हे मरुतः विद्यार्थिनः। युष्माकं मध्ये (चरमं च न) हीनकोटिकमपि विद्यार्थिनम् (वसिष्ठः२) विद्यया वासयितृतमः आचार्यः (नहि) नैव (परिमंसते३) परित्यजति, विद्यया वञ्चितं न करोतीत्यर्थः। परिपूर्वाद् मनु अवबोधने धातोर्लेटि ‘सिब्बहुलं लेटि’ अ० ३।१।३४ इति सिपि रूपम्। परिरत्र वर्जनार्थः। (अद्य) अस्मिन् दिने (सुते) विद्यायज्ञे प्रवृत्ते सति (अस्माकम्) नः (विश्वे) सर्वे (कामिनः) विद्याग्रहणेच्छवः (मरुतः) विद्यार्थिनः (सचा) संभूय (पिबन्तु) विद्यारसपानं कुर्वन्तु॥ म्रियन्ते इति मरुतः। मृत्युरूपस्याचार्यस्य गर्भे स्थित्वा पूर्वसंस्कारान् परित्यज्य मृत्वा वा विद्यातः पुनर्जन्म प्राप्नुवन्ति, तस्माद् विद्यार्थिनो मरुत उच्यन्ते। आचार्यस्य मृत्युरूपत्वं च श्रुतिरेवमाह—‘आ॒चा॒र्यो मृ॒त्युः’ (अथ० ११।५।१४) इति। अन्यच्च—“आ॒चा॒र्य उपनय॑मानो ब्रह्मचा॒रिणं कृणुते॒ गर्भ॑म॒न्तः। तं रात्री॑स्ति॒स्र उ॒दरे॑ बिभर्ति॒ तं जा॒तं द्रष्टु॑मभि॒संय॑न्ति दे॒वाः” ॥ (अथ० ११।५।३) इति॥ अथ द्वितीयः—कर्मफलभोगपक्षे। हे मरुतः मरणधर्माणो मनुष्याः। (वः) युष्माकं मध्ये (चरमं च न) अन्यतममपि (वसिष्ठः) अतिशयेन वस्ता वसिष्ठः सर्वव्यापकः परमेश्वरः। वस आच्छादने, तृजन्ताद् इष्ठनि ‘तुरिष्ठेमेयस्सु’, अ० ६।४।१५४ इति तृचो लोपः। (नहि परिमंसते) विना कर्मफलदानेन नैव परित्यजति, पूर्वस्मादारभ्य चरमपर्यन्तं सर्वेभ्य एव कर्मफलं प्रयच्छतीत्यर्थः। (अद्य) अस्मिन् दिने वर्तमानकाले इत्यर्थः (सुते) उत्पन्ने जगति (अस्माकम्) अस्मन्मध्ये (विश्वे) सर्वेऽपि (कामिनः) अभ्युदयाकांक्षिणः (मरुतः४) मरणधर्माणो मनुष्याः (सचा) संभूय (पिबन्तु) कर्मफलान्यास्वादयन्तु ॥९॥५ अत्र श्लेषालङ्कारः ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा वसिष्ठः परमेश्वरो निरपवादं सर्वेभ्यो जीवात्मभ्यः कर्मानुसारं फलं प्रयच्छति तथैव वसिष्ठ आचार्यस्तथा सरलया शैल्या शिष्यानध्यापयेत् यथा निरपवादं सर्वेऽपि शिष्या विद्याग्रहणे क्षमन्ताम् ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ७।५९।३, ‘पिबन्तु’ इत्यत्र ‘पिबत’ इति पाठः। २. ‘(वसिष्ठः) अतिशयेन विद्यासु कृतवासः (विद्वज्जनः)’ इति ऋ० ७।२६।५ भाष्ये, ‘अतिशयेन वासयिता इति’ च ७।५९।३ भाष्ये द०। ३. परिमंसते वर्जयित्वा स्तौति—परिः वर्जने। मतिः स्तुतिकर्मा। सर्वानेव युष्मान् स्तौति—इति भ०। चरमं चन जघन्यमपि नहि परिमंसते वर्जयित्वा न स्तौति—इति सा०। ४. मृङ् प्राणत्यागे धातोः ‘मृग्रोरुतिः’ उ० १।९४ इति उतिः प्रत्ययः। ‘म्रियते इति मरुत् मनुष्यजातिः पवनो वा’ इत्युणादिकोशव्याख्याने द०। ५. दयानन्दर्षिः ऋग्भाष्ये मन्त्रमिमं मनुष्याणां किं कर्तव्यमिति विषये व्याचष्टे।
48_0241 न हि - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२४१-१। वसिष्ठस्यजनित्रे द्वे॥ द्वयोर्वसिष्ठो बृहतीन्द्रः॥ (मरुतः) जनित्राद्यम्।
न꣥हिवा꣢ऽ३श्चा꣤र꣥मं꣤चना꣥॥ हु꣢वे꣡होऽ᳒२᳒इ। व꣡सिष्ठᳲपराइम꣪ꣳसाताऽ᳒२᳒इ। अस्मा꣡꣯कमद्यमरुताऽ२ः᳐। सु꣣ता꣢इ᳐सा꣣ऽ२३४चा꣥॥ वा꣡इश्वे꣢ऽ३हो꣡इ। पिबा꣢ऽ३हो꣡॥ तु꣢का꣡ऽ२३। मा꣡ऽ२᳐इना꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ज꣢नि꣡त्राऽ२३꣡४꣡५꣡म्॥
48_0241 न हि - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
२४१-२। जनित्रोत्तरम्॥
न꣣हिव꣤श्च꣥रमम्। च꣣ना꣢ऽ३। व꣤सिष्ठाः꣥॥ हो꣡इ। होइ। पराइम꣪ꣳसाताऽ२३४इ। अस्मा꣣꣯क꣤मद्य꣣म꣤रुतः꣥। सु꣣ता꣢ऽ३इसा꣤चा꣥॥ वा꣡इश्वे꣯पि꣢बन्तुकौ꣭ऽ३। हो꣢ऽ३१ये꣢ऽ३॥ मा꣡ऽ२᳐इना꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ज꣢निऽ३त्रा꣡ऽ२३꣡४꣡५꣡म्॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
मा꣡ चि꣢द꣣न्य꣡द्वि श꣢꣯ꣳसत꣣ स꣡खा꣢यो꣣ मा꣡ रि꣢षण्यत। इ꣢न्द्र꣣मि꣡त्स्तो꣢ता꣣ वृ꣡ष꣢ण꣣ꣳ स꣡चा꣢ सु꣣ते꣡ मुहु꣢꣯रु꣣क्था꣡ च꣢ शꣳसत ॥ 49:0242 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
मा चि॑द॒न्यद्वि शं॑सत॒ सखा॑यो॒ मा रि॑षण्यत ।
इन्द्र॒मित्स्तो॑ता॒ वृष॑णं॒ सचा॑ सु॒ते मुहु॑रु॒क्था च॑ शंसत ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
मा꣢। चि꣣त्। अन्य꣢त्। अ꣣न्। य꣢त्। वि। शँ꣣सत। स꣡खा꣢꣯यः। स। खा꣣यः। मा꣢। रि꣣षण्यत। इ꣡न्द्र꣢꣯म्। इत्। स्तो꣣त। वृ꣡ष꣢꣯णम्। स꣡चा꣢꣯। सु꣣ते꣢। मु꣡हुः꣢꣯। उ꣣क्था꣢। च꣣। शँसत। २४२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- प्रगाथो घौरः काण्वः
- बृहती
- मध्यमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में एक परमेश्वर ही सबके द्वारा उपासनीय है,इस विषय का प्रतिपादन है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे(सखायः)मित्रो!तुम(अन्यत्)दूसरी किसी वस्तु,पत्थर की मूर्ति,नदी,पर्वत आदि की(मा चित्)कभी मत(वि शंसत)उपास्य रूप में पूजा करो, (मा रिषण्यत)जो उपासनीय नहीं हैं,उनकी उपासना करके हानि प्राप्त मत करो।(सुते)ज्ञान,कर्म और भक्ति का रस निष्पादित होनेपर(सचा)साथ मिलकर(वृषणम्)सुखवर्षक(इन्द्रम् इत्)परमेश्वर की ही(स्तोत)स्तुति-उपासना करो और उसके प्रति(मुहुः)पुनः-पुनः(उक्था च)स्तोत्रों का भी(शंसत)गान करो ॥१०॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परिवार, समाज, राष्ट्र और जगत् में जो सम्मान के योग्य हैं, उनका सम्मान तो करना ही चाहिए, किन्तु उनमें से किसी की भी परमेश्वर के रूप में पूजा नहीं करनी चाहिए, न ही नदी, वृक्ष, पर्वत आदि जड़ पदार्थों की पूजा करनी चाहिए। इन्द्र आदि नामों से वेदों में प्रसिद्ध सुखवर्षी एक जगदीश्वर ही पुनः-पुनः स्तुति, प्रार्थना, अर्चना और उपासना करने योग्य है ॥१०॥ इस दशति में मनुष्यों को इन्द्र की स्तुति, अर्चना आदि के लिए प्रेरणा करने, उससे ऐश्वर्य आदि की प्रार्थना करने और इन्द्र के सहचर मरुतों का आह्वान करने के कारण इस दशति के विषय की पूर्व दशति के विषय के साथ संगति जाननी चाहिए ॥ तृतीय प्रपाठक में प्रथम अर्ध की पञ्चम दशति समाप्त ॥ तृतीय अध्याय में प्रथम खण्ड समाप्त ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
एकः परमेश्वर एव सर्वैरुपासनीय इत्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (सखायः)हे समानख्यानाः सुहृदः!यूयम्(अन्यत्)इतरत् किमपि प्रस्तरप्रतिमानदीशैलादिकम्(मा चित्)नैव(विशंसत)उपास्यत्वेन अर्चत। शंसतिः अर्चतिकर्मा। निघं० ३।१४।(मा रिषण्यत२)अनुपास्यानामुपासनेन रिष्टा हिंसिता न भवत। रिष हिंसायाम् धातोर्निष्ठायां रिष्ट इति जाते,रिष्टम् आत्मन इच्छति रिषण्यति। क्यचि ‘दुरस्युर्द्रविणस्युर्वृषण्यति रिषण्यति। अ० ७।४।३६’इति रिष्टस्य रिषण्भावो निपात्यते।(सुते)ज्ञानकर्मभक्तीनां रसेऽभिषुते सति(सचा)संभूय। सचा सहेत्यर्थः। निरु० ५।५।(वृषणम्)सुखवर्षकम्(इन्द्रम् इत्)परमेश्वरमेव(स्तोत)उपाध्वम्। स्तुत इति प्राप्ते ‘तप्तनप्तनथनाश्च। अ० ७।१।४५’ इति तस्य तबादेशः,तस्य च पित्त्वान्ङिद्वत्त्वाभावे गुणनिषेधो न। संहितायाम् ‘द्व्यचोऽस्तिङः। अ० ६।३।१३५’इति दीर्घः।(मुहुः)पुनः पुनः(उक्था च)स्तोत्राणि च। उक्था उक्थानि। ‘शेश्छन्दसि बहुलम्। अ० ६।१।७०’ इति शेर्लोपः।(शंसत)उच्चारयत,गायत ॥१०॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परिवारे समाजे राष्ट्रे जगति वा ये सम्मानयोग्याः सन्ति तेषां सम्मानस्तु विधेय एव, परं तेषु कश्चिदपि परमेश्वरत्वेन न पूजनीयः। नापि नदीवृक्षपर्वतादीनां जडपदार्थानां पूजा विधेया, किन्तु इन्द्रादिनामभिर्वेदेषु ख्यातः सुखवर्षक एको जगदीश्वर एव मुहुर्मुहुः स्तोतव्यः प्रार्थनीयोऽर्चनीय उपासनीयश्च ॥१०॥ अत्रेन्द्रस्य स्तुत्यर्चनाद्यर्थं जनानां प्रेरणात्, ततो भगादिप्रार्थनात्, तत्सहचराणां मरुतां चाह्वानादेतद्दशत्यर्थस्य पूर्वदशत्यर्थेन सह संगतिर्वेद्या ॥ इति तृतीये प्रपाठके प्रथमार्धे पञ्चमी दशतिः। इति तृतीयेऽध्याये प्रथमः खण्डः।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।१।१, साम० १३६०, अथ० २०।८५।१ २. मा रिषण्यत क्षीणा मा भवत—इति भ०। अन्यदीयस्तोत्रोच्चारेण वृथोपक्षीणा मा भवत—इति सा०।
49_0242 मा चिदन्यद्वि - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२४२-१। मैधातिथं दैवातिथं वा॥ मेधातिथिर्बृहतीन्द्रः॥
मा꣥꣯चिदन्यदो꣤हा꣥इ॥ वि꣣शा꣢ऽ३ꣳसा꣤ता꣥। स꣡खा꣯याऽ᳒२᳒होऽ१इ। माऔ꣢ऽ३हो꣢। रा꣡इषा꣢उवा। ण्या꣡ता꣢उवा। इ꣡न्द्रमित्स्तो꣯ता꣯वृषणाऔ꣢ऽ३हो꣢। सा꣡चा꣢उवा। सू꣡ता꣢उवा। मु꣡हुरुक्थाऔ꣢ऽ३हो꣢। चशा꣡। औ꣢꣯हो꣡। वा꣣꣯होऽ२३४वा꣥। सा꣤ऽ५तोऽ६"हा꣥इ॥
[[अथ द्वितीय खण्डः]]
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
न꣢ कि꣣ष्टं꣡ कर्म꣢꣯णा नश꣣द्य꣢श्च꣣का꣡र꣢ स꣣दा꣡वृ꣢धम्। इ꣢न्द्रं꣣ न꣢ य꣣ज्ञै꣢र्वि꣣श्व꣡गू꣢र्त꣣मृ꣡भ्व꣢स꣣म꣡धृ꣢ष्टं धृ꣣ष्णु꣡मोज꣢꣯सा ॥ 01:0243 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
नकि॒ष्टं कर्म॑णा नश॒द्यश्च॒कार॑ स॒दावृ॑धम् ।
इन्द्रं॒ न य॒ज्ञैर्वि॒श्वगू॑र्त॒मृभ्व॑स॒मधृ॑ष्टं धृ॒ष्ण्वो॑जसम् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
नः꣢। किः꣣। तम्꣢। क꣡र्म꣢꣯णा। न꣣शत्। यः꣢। च꣣का꣡र꣢। स꣣दा꣡वृ꣢धम्। स꣣दा꣢। वृ꣣धम्। इ꣡न्द्र꣢꣯म्। न। य꣣ज्ञैः꣢। र्वि꣣श्व꣡गू꣢र्तम्। वि꣣श्व꣢। गू꣣र्तम्। ऋ꣡भ्व꣢꣯सम्। अ꣡धृ꣢꣯ष्टम्। अ। धृ꣣ष्टम्। धृष्णु꣢म्। ओ꣡ज꣢꣯सा। २४३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- पुरुहन्मा आङ्गिरसः
- बृहती
- मध्यमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमात्मा की महिमा का वर्णन है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (यः) जो मनुष्य (चकार) महत्त्वपूर्ण कर्मों को करता है, वह भी (तम्) उस प्रसिद्ध (सदावृधम्) सदा बढ़ानेवाले, (विश्वगूर्तम्) सबसे स्तुति किये जानेवाले, (ऋभ्वसम्) बहुत विशाल अर्थात् सर्वव्यापक, सूर्य-किरणों को चन्द्रादिलोकों में भेजनेवाले, (अधृष्टम्) किसी से पराजित न होनेवाले, और (ओजसा) अपने बल से (धृष्णुम्) कामादि शत्रुओं को परास्त करनेवाले, (इन्द्रम्) परमेश्वर की (नकिः) न तो (कर्मणा) वीरतापूर्ण कर्म में, (न) न ही (यज्ञैः) परोपकार आदि यज्ञों में (नशत्) बराबरी कर सकता है ॥१॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - संसार में परमेश्वर के जो वीरतापूर्ण कार्य और परोपकार के कार्य हैं, उनमें उसकी बराबरी का या उससे अधिक न कोई उत्पन्न हुआ है, न भविष्य में उत्पन्न होगा ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्मनो महिमानमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - यः मनुष्यः (चकार) महत्त्वपूर्णानि कर्माणि करोति, सोऽपि (तम्) प्रसिद्धम् (सदावृधम्) सदा वर्धयितारम्, (विश्वगूर्तम्२) सर्वैः स्तुतम्। गूर्तम् इति गृणातेः स्तुत्यर्थस्य निष्ठायां रूपम्। ‘बहुलं छन्दसि’ अ० ७।१।१०३ इति धातोः ऋकारस्य उकारादेशः। (ऋभ्वसम्३) उरुभूतम्, सूर्यकिरणानां चन्द्रादिलोकेषु प्रक्षेप्तारं वा। ऋभ्वम् उरुभूतम् इति यास्कः। नि० ११।१९। ऋभ्व एव ऋभ्वसः, स्वार्थे बाहुलकादौणादिकोऽसच् प्रत्ययः। यद्वा ऋभवः सूर्यरश्मयः, तान् पृथिवीचन्द्रमङ्गलादिलोकेषु अस्यति क्षिपतीति तम्। आदित्यरश्मयोऽपि ऋभव उच्यन्ते इति निरुक्तम्। ११।१४। (अधृष्टम्) केनापि अनभिभूतम्, (ओजसा) स्वबलेन (धृष्णुम्) कामादिशत्रूणां धर्षकम् (इन्द्रम्) परमेश्वरम् (नकिः) नैव (कर्मणा) वीरतापूर्णेन कृत्येन, (न) नापि (यज्ञैः) परोपकारादिभिः (नशत्) व्याप्नोति, तत्तुल्यो भवितुर्महति। नशत् इति व्याप्तिकर्मसु पठितम्। निघं० २।१८। ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जगति परमेश्वरस्य यानि वीरकृत्यानि परोपकारकर्माणि च सन्ति तेषु तत्तुल्यस्तदधिको वान्यः कोऽपि न जातो न जनिष्यते ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।७०।३, अथ० २०।९२।१८। उभयत्र ‘धृष्णुमोजसा’ इत्यत्र ‘धृष्ण्वोजसम्’ इति पाठः। साम० ११५५। २. विश्वैः स्तुतम्, गृणातेर्गूर्तः—इति भ०। सर्वैः स्तुतम्—इति सा०। ३. महान्तम्—इति वि०, सा०। महान्तम्, ऋभु भवति इति ऋभ्वसः—इति भ०। (ऋभ्वसम्) उरु भासमानम्। उरुभासम् इत्यस्य पृषोदरादित्वात् ऋभ्वसादेशः—इति ऋ० १।५६।१ भाष्ये सा०।
01_0243 न किष्टम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२४३-१। वैखानसम्॥ वैखानसा बृहतीन्द्रः॥न꣥किष्टा꣢ऽ३ङ्क꣤र्म꣥णा꣤꣯नशा꣥त्॥ य꣢श्चा꣡का꣢꣯रा꣡। स꣢दा꣣꣯वृ꣢धा꣡ऽ२३म्। स꣢दा꣣꣯वृधा꣢म्। इन्द्रा꣡न्न꣢या꣡। ज्ञै꣢꣯र्वि꣣श्व꣢गू꣡। त꣪मा꣰꣯ऽ२र्भ्वसा꣡ऽ२३म्। त꣢मृ꣣भ्वसा꣢म्॥ अधा꣡र्ष्ट꣢न्धा꣡। ष्णु꣢मो꣣꣯ज꣢सा꣡ऽ२३॥ ष्णु꣢मो꣣꣯जसा꣢ऽ३४३॥ ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
01_0243 न किष्टम् - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
२४३-२। पौरुहन्मनं प्राकर्षं वा॥ पुरुहन्मा बृहतीन्द्रः॥
न꣣कि꣤ष्ट꣣ङ्कर्म꣤णा꣥꣯नशत्। हो꣢ऽ३४इ। य꣥श्चका꣢ऽ३रा꣤स꣥दा꣤꣯वृधा꣥म्॥ आ꣡इन्द्राऽ᳒२᳒न्ना꣡याऽ᳒२᳒। ज्ञै꣡꣯र्विश्वगू꣯र्तामृ꣪भ्वासाऽ᳒२᳒म्॥ अ꣡धाऽ᳒२᳒होऽ१। ष्टाऽ२३न्धॄ꣢ऽ३४॥ हा꣥꣯ओ꣤वा꣥॥ ष्णु꣢मो꣡꣯जसा꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
य꣢ ऋ꣣ते꣡ चि꣢दभि꣣श्रि꣡षः꣢ पु꣣रा꣢ ज꣣त्रु꣡भ्य꣢ आ꣣तृ꣡दः꣢। स꣡न्धा꣢ता स꣣न्धिं꣢ म꣣घ꣡वा꣢ पुरू꣣व꣢सु꣣र्नि꣡ष्क꣢र्ता꣣ वि꣡ह्रु꣢तं꣣ पु꣡नः꣢ ॥ 02:0244 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
य ऋ॒ते चि॑दभि॒श्रिषः॑ पु॒रा ज॒त्रुभ्य॑ आ॒तृदः॑ ।
सन्धा॑ता सं॒धिं म॒घवा॑ पुरू॒वसु॒रिष्क॑र्ता॒ विह्रु॑तं॒ पुनः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
यः꣢। ऋ꣣ते꣢। चि꣣त्। अभिश्रि꣡षः꣢। अ꣣भि। श्रि꣡षः꣢꣯। पु꣣रा꣢। ज꣣त्रु꣡भ्यः꣢। आ꣣तृ꣡दः꣢। आ꣣। तृ꣡दः꣢꣯। स꣡न्धा꣢꣯ता। स꣣म्। धा꣣ता। सन्धि꣢म्। स꣣म्। धि꣢म्। म꣣घ꣡वा꣢। पु꣣रूव꣡सुः꣢। पु꣣रु। व꣡सुः꣢꣯। नि꣡ष्क꣢꣯र्ता। निः। क꣣र्त्ता। वि꣡ह्रु꣢꣯तम्। वि। ह्रु꣣तम्। पु꣢नरि꣡ति꣢। २४४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- मेधातिथि0मेध्यातिथी काण्वौ
- बृहती
- मध्यमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमात्मा, जीवात्मा, प्राण और शल्यचिकित्सक का कर्तृत्व वर्णित है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (यः) जो (अभिश्रिषः) जोड़नेवाले पदार्थ गोंद, सरेस, प्लास्टर आदि के (ऋते चित्) बिना ही (जत्रुभ्यः) गर्दन की हड्डियों पर से (आतृदः) गले के कटने से (पुरा) पहले ही (सन्धिम्) जोड़ने योग्य अवयव को (सन्धाता) जोड़ देता है, अर्थात् शस्त्र आदि से गले के एक भाग के कट जाने पर भी कटे हुए भाग को प्राकृतिक रूप से भरकर पुनः स्वस्थ कर देता है, जिससे सिर कटकर गिरता नहीं, वह (पुरूवसुः) बहुत से शरीरावयवों को यथास्थान बसानेवाला (मघवा) चिकित्सा-विज्ञानरूप धन का धनी परमेश्वर, जीवात्मा, प्राण वा शल्य-चिकित्सक (विह्रुतम्) टेढ़े हुए भी अङ्ग को (पुनः) फिर से (निष्कर्ता) ठीक कर देता है ॥२॥ इस मन्त्र में जोड़नेवाले द्रव्य रूप कारण के बिना ही जोड़ने रूप कार्य की उत्पत्ति का वर्णन होने से विभावना अलङ्कार है ॥२॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - अहो, परमेश्वर की कैसी शरीर-रचना की चतुरता है ! यदि वह जोड़नेवाले द्रव्य गोंद आदि के बिना ही बीच में जोड़ लगाकर सिर को धड़ के साथ दृढ़तापूर्वक जोड़ न देता तो कभी भी कहीं भी सिर धड़ से अलग होकर गिर जाता। यह भी परमेश्वर का ही कर्तृत्व है कि शरीर का कोई भी अङ्ग यदि घायल या टेढ़ा हो जाता है तो जीवात्मा और प्राण की सहायता से तथा शरीर की स्वाभाविक क्रिया से फिर घाव भर जाता है और टेढ़ा अङ्ग सीधा हो जाता है। कुशल शल्य-चिकित्सक भी इस कर्म में परमेश्वर का अनुकरण करता है। युद्ध में यदि शत्रु के शस्त्र-प्रहार से किसी योद्धा का गले का एक भाग कट जाता है तो वह कटेभाग को सुई से सीकर और ओषधि का लेप करके पुनः स्वस्थ कर देता है। दुर्घटना आदि से यदि किसी का अङ्ग विकृत या टेढ़ा हो जाता है तो उसे भी वह उचित उपायों से ठीक कर देता है ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्मनः जीवात्मनः प्राणस्य शल्यचिकित्सकस्य च कर्तृत्वं वर्णयन्नाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (यः अभिश्रिषः२) संश्लेषणद्रव्यात् (ऋते चित्) विनैव (जत्रुभ्यः३) ग्रीवास्थिभ्यः (आतृदः) आतर्दनात् कण्ठच्छेदात्। हिंसार्थात् तृदधातोः ‘सृपितृदोः कसुन्’ अ० ३।४।१७ इति भावलक्षणे कसुन् प्रत्ययः। (पुरा) पूर्वमेव (सन्धिम्) सन्धातव्यम् अवयवम् (सन्धाता) संयोजयिता भवति, शस्त्रादिना कृत्तेऽपि कण्ठैकदेशे कृत्तं भागं प्राकृतिकरूपेण संपूर्य पुनः स्वस्थं करोति, येन शीर्षपतनं न भवतीत्यर्थः। सः (पुरूवसुः) बहूनां शरीराङ्गानाम् यथास्थानं वासयिता (मघवा) चिकित्साविज्ञानरूपधनसम्पन्नः इन्द्रः परमेश्वरः जीवः प्राणः शल्यचिकित्सको वा। मघमिति धननाम। निघं० २।१०। ‘छन्दसीवनिपौ च वक्तव्यौ’ अ० ५।२।१२२ वा० इति वनिप्। (विह्रुतम्४) वक्रीभूतमपि अङ्गम्। ह्वृ कौटिल्ये, निष्ठायां ‘ह्रु ह्वरेश्छन्दसि’ अ० ७।२।३१ इति धातोः ह्रुः आदेशः। (पुनः) भूयोऽपि (निष्कर्ता) संस्कर्ता भवति ॥२॥ अत्र संश्लेषणद्रव्यरूपकारणाभावेऽपि सन्धानरूपकार्योत्पत्तिवर्णनाद् विभावनालङ्कारः ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - अहो परमेश्वरस्य कीदृशं शरीररचनाचातुर्यम्। यद्यसौ संश्लेषणद्रव्येण विनैव मध्ये सन्धिं कृत्वा शिरः कबन्धेन सुदृढं न समयोजयिष्यत् तर्हि कदापि क्वचिदपि शिरः कबन्धाच्छिन्नं भूत्वा पृथगभविष्यत्। एतदपि परमेश्वरस्यैव कर्तृत्वं यच्छरीरस्य किमप्यङ्गं यदि कदाचिद् विद्धं वक्रं वा जायते तदा जीवात्मनः प्राणस्य च साहाय्येन शरीरस्य स्वाभाविकक्रियया च पुनरपि तत् प्ररोहति प्रकृतिं चापद्यते। कुशलः शल्यचिकित्सकोऽप्येतस्मिन् कर्मणि परमेश्वरमनुकरोति। संग्रामे यदि शत्रोः शस्त्रप्रहारेण कस्यचिद् योद्धुर्गलैकदेशः कृत्यते तदा स कृत्तं भागं सूच्या संसीव्यौषधिं संलिप्य च पुनः स्वस्थं करोति। दुर्घटनादिकारणाद् यदि कस्यचिदङ्गं विकृतं वक्रं वा जायते तदा तदप्युचितैरुपायैः स संस्करोति ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।१।१२। अथ० १४।२।४७ ऋषिका सूर्याशावित्री, देवता आत्मा। २. अभिश्लिषः अभिश्लेषकात् श्लेष्मणः। येन छिन्नं संश्लिष्यते तत् श्लेष्म—इति भ०। ३. जतृभ्यः ग्रीवानाडीभ्य इत्यर्थः—इति वि०। जतृभ्यः असंग्रीवाभ्यां मध्ये नाडीभ्यः—इति भ०। जत्रुभ्यः ग्रीवाभ्यः—इति सा०। ४. विह्रुतम्। विहुतस्य इतश्चेतश्च विक्षिप्तावयवस्य भग्नस्येत्यर्थः—इति वि०। विच्छिन्नम्—इति भ०, सा०।
02_0244 य ऋते - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२४४-१। सात्यम्॥ सत्यो बृहतीन्द्रः॥
य꣥ऋता꣢ऽ३इची꣤द꣥भि꣤श्रिषाः꣥॥ पू꣡राऽ᳒२᳒जा꣡त्रूऽ᳒२᳒। भ्यआ꣯तृ꣡दा꣢ऽ३ः। हो꣡वा꣢ऽ३हा꣢इ। सा꣡न्धाऽ᳒२᳒ता꣡साऽ᳒२᳒म्। धा꣡इंम꣢घ꣡वा꣰꣯ऽ२पुरू꣯व꣡सुः꣢। हो꣡वा꣢ऽ३हा꣢इ॥ ना꣡इष्काऽ᳒२᳒र्ता꣡वीऽ᳒२᳒॥ ह्रुतंपु꣡नः꣢। हो꣡। वाऽ२᳐। हा꣣ऽ२३४। औ꣥꣯हो꣯वा॥ ऊ꣣ऽ२३४पा꣥॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आ꣡ त्वा꣢ स꣣ह꣢स्र꣣मा꣢ श꣣तं꣢ यु꣢क्ता꣡ रथे꣢꣯ हिर꣣ण्य꣡ये꣢। ब्र꣣ह्मयु꣢जो꣣ ह꣡र꣢य इन्द्र के꣣शि꣢नो꣣ व꣡ह꣢न्तु꣣ सो꣡म꣢पीतये ॥ 03:0245 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आ त्वा॑ स॒हस्र॒मा श॒तं यु॒क्ता रथे॑ हिर॒ण्यये॑ ।
ब्र॒ह्म॒युजो॒ हर॑य इन्द्र के॒शिनो॒ वह॑न्तु॒ सोम॑पीतये ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
आ꣢। त्वा꣣। सह꣡स्र꣢म्। आ। श꣣त꣢म्। यु꣢क्ताः꣢। र꣡थे꣢꣯। हि꣣रण्य꣡ये꣢। ब्र꣣ह्मयु꣡जः꣢। ब्र꣣ह्म। यु꣡जः꣢꣯। ह꣡र꣢꣯यः। इ꣣न्द्र। केशि꣡नः꣢। व꣡ह꣢꣯न्तु। सो꣡म꣢꣯पीतये। सो꣡म꣢꣯। पी꣣तये। २४५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- मेधातिथि0मेध्यातिथी काण्वौ
- बृहती
- मध्यमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में हरियों द्वारा इन्द्र को वहन किये जाने का वर्णन है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—अध्यात्म पक्ष में। हे (इन्द्र) परमात्मन् ! (हिरण्यये) सुवर्ण के समान ज्योतिर्मय (रथे) शरीररूप रथ में (युक्ताः) नियुक्त, (ब्रह्मयुजः) ब्रह्म के साथ योग करानेवाले अर्थात् ब्रह्म-साक्षात्कार के साधन-भूत, (केशिनः) प्रकाशमय तथा प्रकाशक (सहस्रम्) सहस्र संख्यावाले (हरयः) आहरणशील सात्त्विक-चित्तवृत्ति-रूप अश्व अथवा प्राणरूप अश्व (सोमपीतये) श्रद्धारूप सोमरस का जिसमें पान किया जाता है, ऐसे उपासना-यज्ञ के लिए (त्वा) तुझे (आवहन्तु) हृदय में लायें, प्रकट करें, (शतम्) सौ संख्यावाले सात्त्विक चित्तवृत्तिरूप अश्व (आ) हृदय में लायें, प्रकट करें ॥ पहले हजार कहकर फिर सौ कहना इस बात का ज्ञापक है कि ब्रह्मसाक्षात्कार के लिए शनैःशनै सात्त्विक चित्तवृत्तियों का भी निरोध करना होता है। इसीप्रकार प्राणायाम में पहले श्वासोच्छ्वासों की संख्या अधिक होती है, क्रमशः अभ्यास करते-करते उनकी संख्या न्यून हो जाती है ॥ द्वितीय—राष्ट्र के पक्ष में। हे (इन्द्र) वीर मनुष्य ! (हिरण्यये) ज्योतिर्मय (रथे) राष्ट्ररूप रथ में (युक्ताः) नियुक्त, (ब्रह्मयुजः) वेदज्ञ चुनाव-अधिकारियों से प्रेरित, (केशिनः) ज्ञान-प्रकाश से युक्त (सहस्रम्) सहस्र (हरयः) मतदान के अधिकारी मनुष्य (सोमपीतये) सुखशान्ति की रक्षा जिसमें होती है, ऐसे राष्ट्र-यज्ञ के सञ्चालनार्थ (त्वा) तुझे (आ वहन्तु) चुनकर राजा के पद पर लायें, (शतम्) सौ चुननेवाले विधायक लोग तुझे चुनकर (आ) राजा के पद पर प्रतिष्ठित करें ॥ पहले हजार या अधिक प्रजाजन मतदान करके कुछ विधायकों को चुनते हैं, फिर वे विधायक जो संख्या में कम होते हैं, राजा को चुनते हैं। यह बात क्रमशः सहस्र और शत शब्दों से सूचित होती है ॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है ॥३॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे योगीजन प्रकाशपूर्ण सात्त्विक चित्त की भावनाओं से परमात्मा को प्राप्त करते हैं, वैसे ही विवेकशील प्रजाजनों को चाहिए कि वे मतदान द्वारा सुयोग्य राजा को प्राप्त करें ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ हरयः इन्द्रमावहन्त्वित्युच्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—अध्यात्मपरः। हे (इन्द्र) परमात्मन् ! (हिरण्यये) हिरण्मये हिरण्यवज्ज्योतिर्मये। ज्योतिर्हिरण्यम्। श० ४।३।४।२१। ‘ऋत्व्य- वास्त्व्यवास्त्वमाध्वीहिरण्ययानिच्छन्दसि’ अ० ६।४।१७५ इति निपातनाद् हिरण्यशब्दाद् विहितस्य मयटो मशब्दस्य लोपः। (रथे) शरीररूपे स्यन्दने (युक्ताः) नियुक्ताः (ब्रह्मयुजः) ब्रह्मणा सह योजयन्तीति तादृशाः परमेश्वरसाक्षात्कारसाधनभूताः (केशिनः) प्रकाशवन्तः प्रकाशकाश्च। केशी, केशा रश्मयः तैस्तद्वान् भवति, काशनाद् वा प्रकाशनाद् वा। निरु० १२।२६। (सहस्रम्) सहस्रसंख्याकाः (हरयः) आहरणशीलाः सात्त्विकचित्तवृत्तिरूपाः यद्वा प्राणरूपा अश्वाः। प्राणानां सहस्रत्वं तावत् ‘स॒हस्रऺ प्रा॒णा मय्या यऺतन्ताम्’ अथ० १७।१।३० इति श्रुतेः। (सोमपीतये) उपासनायज्ञाय। सोमस्य श्रद्धारसस्य पीतिः पानं यस्मिन् स सोमपीतिः उपासनायज्ञः तस्मै। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः। (त्वा) त्वाम् (आवहन्तु) हृदयसदने आनयन्तु प्रकटीकुर्वन्तु। (शतम्) शतसंख्याकाः हरयः सात्त्विकचित्तवृत्तिरूपाः प्राणरूपा वा अश्वाः त्वाम् (आ) आवहन्तु आनयन्तु प्रकटीकुर्वन्तु। पूर्वं सहस्रमित्युक्त्वा पश्चात् शतम् इति वचनेन ब्रह्मप्राप्त्यर्थं शनैः शनैः सात्त्विकीनां चित्तवृत्तीनामपि निरोधः सूचितो भवति। एवमेव पूर्वं श्वासोच्छ्वासा अधिका भवन्ति, क्रमेण चाभ्यासात् तत्संख्या न्यूना भवति ॥ अथ द्वितीयः—राष्ट्रपरः। हे (इन्द्र) राजन् ! (हिरण्यये) ज्योतिर्मये (रथे) राष्ट्ररूपे रथे (युक्ताः) नियुक्ताः (ब्रह्मयुजः) ब्रह्मभिर्वेदविद्भिः निर्वाचनाधिकारिभिः प्रेरिताः (केशिनः) प्रकाशवन्तो ज्ञानिनः (सहस्रम्) सहस्रसंख्याकाः (हरयः) मतदानाधिकारिणो मनुष्याः। हरय इति मनुष्यनामसु पठितम्। निघं० २।३। (सोमपीतये) सोमस्य सोमोपलक्षितायाः सुखशान्तेः पीतिः रक्षणं यस्मिन् तस्मै राष्ट्रसंचालनयज्ञाय (त्वा) त्वां राजानम् (आवहन्तु) निर्वाच्य राजपदे आनयन्तु, (शतम्) शतसंख्याकाः हरयः निर्वाचका मनुष्याः त्वां राजपदे (आ) आवहन्तु निर्वाच्य आनयन्तु। पूर्वं सहस्रैरधिकैर्वा प्रजाजनैर्मतदानेन केचन विधायका निर्वाच्यन्ते, तदुत्तरं तैर्विधायकैः राजा निर्वाच्यते इति सहस्र-शत-शब्दाभ्यां सूच्यते ॥३॥ अत्र श्लेषालङ्कारः ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा योगिभिः प्रकाशपूर्णैः सात्त्विकचित्तभावैः परमात्मा प्राप्यते, तथा विवेकशीलैः प्रजाजनैर्मतदानेन सुयोग्यो राजा प्राप्तव्यः ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।१।२४, साम० १३९१।
03_0245 आ त्वा - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२४५-१। भारद्वाजानि चत्वारि, भारद्वाजम्॥ चतुर्णां भरद्वाजो बृहतीन्द्रः॥
आ꣥꣯त्वा꣯सहा॥ स्र꣢मा꣡शा꣢ऽ१ताऽ᳒२᳒म्। यू꣡क्ता꣯र꣢थे꣯हिरण्यये꣯। ब्र꣡ह्मायू꣢ऽ१जाऽ᳒२ः᳒। हा꣡रय꣢इ। द्रका꣡इशा꣢ऽ१इनाऽ᳒२ः᳒॥ व꣡हान्तू꣢ऽ१सोऽ२३॥ मा꣡ऽ२᳐पा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ता꣣ऽ२३४ये꣥॥
03_0245 आ त्वा - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
२४५-२। भारद्वाजं, कण्वबृहद्वा॥ कण्वो बृहतीन्द्रः॥
औ꣥꣯हो꣯आ꣯त्वा꣯सहाऽ६ए꣥॥ स्र꣢मा꣡शा꣢ऽ१ताऽ२३४म्। हा꣣꣯हो꣢इ। यू꣡क्ता꣯र꣢थे꣯हिरण्यये꣯। ब्र꣡ह्मायू꣢ऽ१जाऽ२३४ः। हा꣣꣯हो꣢इ। हा꣡रय꣢इ। द्रका꣡इशा꣢ऽ१इनाऽ२३४ः। हा꣣꣯हो꣢इ॥ व꣡हान्तू꣢ऽ१सोऽ२३४। हा꣣꣯हो꣢॥ म꣣पी꣢ऽ३। ता꣡ऽ२३४याइ। उ꣥हुवाऽ६हा꣥उ॥ वा॥
03_0245 आ त्वा - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
२४५-३। भारद्वाजे द्वे॥ द्वयोर्भारद्वाजो बृहतीन्द्रः॥आ꣤꣯त्वा꣥꣯सह꣤स्र꣥मा꣤꣯श꣥त꣤मा॥ यु꣢क्ता꣡꣯रथेहि꣢र꣡ण्यये। ब्र꣢ह्मयु꣡जो꣯हरयइन्द्र꣢के꣡होऽ᳒२᳒इ। शा꣡इनाऽ२३ः। हा꣢उवा॥ व꣡हन्तुसोम꣢पौ꣣꣯हो꣢ऽ३। हिं꣡माऽ२᳐॥ त꣣या꣢ऽ३इ। ओ꣡ऽ२३४वा꣥॥ ऊ꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
03_0245 आ त्वा - 04 ...{Loading}...
लिखितम्
२४५-४।
आ꣣꣯त्वा꣤꣯सह꣣स्र꣤मा꣥꣯। श꣣ता꣢म्। आ꣣꣯त्वा꣤꣯स꣥हा॥ स्र꣢मा꣡शत꣢म्। आ꣡ऽ२꣮इहिया꣣ऽ२३४हा꣥इ। यू꣡क्ता꣯र꣢थे꣯हिरण्यये꣯। ब्र꣡ह्मायू꣢ऽ१जाऽ२३ः। आ꣡ऽ२꣮इहिया꣣ऽ२३४हा꣥इ॥ हा꣡रय꣢इ। द्रका꣡इशा꣢ऽ१इनाऽ२३ः। आ꣡ऽ२꣮इहिया꣣ऽ२३४हा꣥इ॥ व꣡हान्तू꣢ऽ१सोऽ२३। आ꣡ऽ२꣮इहिया꣣ऽ२३४हा꣥इ॥ म꣢पी꣡꣯ताऽ२३या꣢ऽ३४३इ। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आ꣢ म꣣न्द्रै꣡रि꣢न्द्र꣣ ह꣡रि꣢भिर्या꣣हि꣢ म꣣यू꣡र꣢रोमभिः। मा꣢ त्वा꣣ के꣢ चि꣣न्नि꣡ ये꣢मु꣣रि꣢꣫न्न पा꣣शि꣢꣫नोऽति꣣ ध꣡न्वे꣢व꣣ ताꣳ इ꣢हि ॥ 04:0246 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आ म॒न्द्रैर्+++(=र्मादयितृभिः)+++ इ॑न्द्र॒ हरि॑भिर् या॒हि
म॒यूर॑-रोमभिः ।
मा त्वा॒ के चि॒न् नि य॑म॒न् विं+++(=पक्षिणं)+++ न पा॒शिनो
ऽति॒ धन्वे॑व॒+++(=मरुदेशम् इव)+++ ताँ इ॑हि ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
आ꣢। म꣣न्द्रैः꣢। इ꣣न्द्र। ह꣡रि꣢꣯भिः। या꣣हि꣢। म꣣यू꣡र꣢रोमभिः। म꣣यू꣡र꣢। रो꣣मभिः। मा꣢। त्वा꣣। के꣢। चित्। नि꣢। ये꣣मुः। इ꣢त्। न। पा꣣शि꣡नः꣢। अ꣡ति꣢꣯। ध꣡न्व꣢꣯। इ꣣व। ता꣢न्। इ꣣हि। २४६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- विश्वामित्रो गाथिनः
- बृहती
- मध्यमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में यह वर्णन है कि इन्द्र निर्बाध हमारे समीप आ जाए।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—अध्यात्म के पक्ष में। हे (इन्द्र) परमैश्वर्यवन् परमात्मन् ! आप (मन्द्रैः) आनन्ददायक (मयूररोमभिः) मोरपंखों के समान मृदु (हरिभिः) प्राणों के द्वारा (आयाहि) आइये, अर्थात् हमारे हृदय में प्रकट होइये। (त्वा) प्रकट होते हुए आपको (केचित्) कोई भी योगमार्ग में बाधक व्याधि, स्त्यान, संशय, प्रमाद, आलस्य, अविरति, भ्रान्तिदर्शन, अलब्धभूमिकत्व, अनवस्थितत्व रूप विघ्न (मा नियेमुः) न रोक सकें, (न) जैसे (पाशिनः) जाल हाथ में लिये व्याध (इत्) गतिमान् अर्थात् भूमि पर चलते हुए अथवा आकाश में उड़ते हुए पशु-पक्षी आदि को जाल द्वारा रोक लेते हैं। (तान्) उन प्रतिबन्धकों को (धन्व इव) अन्तरिक्ष के समान (अति इहि) पार करके प्रकट हो जाइए, अर्थात् जैसे विमानों से अन्तरिक्ष को पार करके कोई आता है, वैसे ही उन बाधकों को पार करके आप हमारे हृदय में प्रकट होइए। अथवा (धन्व इव) धनुष धारी के समान आप उन बाधक शत्रुओं को पराजित करके प्रकट हो जाइए ॥ द्वितीय—राजा के पक्ष में। हे (इन्द्र) शत्रुविदारक वीर राजन् ! आप (मन्द्रैः) स्तुतियोग्य अथवा गम्भीर स्वरवाले, (मयूररोमभिः) मोरों के रोमों के समान मृदु केसरोंवाले (हरिभिः) रथ में जोते हुए उत्कृष्ट जाति के घोड़ों द्वारा (आयाहि) संकट-काल में प्रजा की रक्षा के लिए आइए ! (न) जैसे (इत्) भूमि पर चलते या आकाश में उड़ते हुए पशु-पक्षी आदि को (पाशिनः) पाशधारी व्याध बाँध लेते हैं, वैसे (त्वा) आपको (केचित्) कोई भी शत्रुजन (मा नियेमुः) बाँध न सकें, (धन्व इव) धनुष के समान आप (तान्) उन शत्रुओं को (अति इहि) अतिक्रान्त अर्थात् पराजित कर दीजिए ॥४॥ इस मन्त्र में श्लेषा तथा उपमालङ्कार है। रेफ, मकार और नकार की अनेक बार आवृत्ति में वृत्त्यनुप्रास है। न्द्रै, न्द्र न्नि, न्न में छेकानुप्रास है ॥४॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - प्राणों का स्वरूप मोर के रोमों के समान मृदु होता है, इसीलिए प्राणविद्या मधुविद्या के नाम से प्रसिद्ध है। प्राणायाम द्वारा हम परमात्मा को अपने हृदय के अन्दर प्रकट कर सकते हैं। प्रकट किया गया वह हमारी योगसाधना में आनेवाले विघ्नों को दूर कर देता है। इसीप्रकार प्रजाजनों से पुकार गया राजा सब शत्रुओं को पराजित करके राष्ट को उन्नत करता है ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथेन्द्रो निर्बाधमस्माकं समीपे समागच्छत्वित्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—अध्यात्मपरः। हे (इन्द्र) परमैश्वर्यवन् परमात्मन् ! त्वम् (मन्द्रैः) आनन्ददायकैः। मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु इति धातोः ‘स्फायितञ्चि०’ उ० २।१३ इति रक्प्रत्ययः। (मयूर-रोमभिः) मयूराणां बर्हिणां बर्हाणीव रोमाणि येषां तैः मयूरबर्हवन्मृदुभिरित्यर्थः (हरिभिः) प्राणैः। प्राणो वै हरिः स हि हरति। कौ० ब्रा० १७।१। (आ याहि) अस्मद्धृदयसदनम् आगच्छ। (त्वा) आगच्छन्तं त्वाम् (केचित्) केऽपि योगमार्गबाधका व्याधिस्त्यानसंशयप्रमादालस्याविरतिभ्रान्तिदर्शनालब्ध-भूमिकत्वानवस्थित-त्वरूपा अन्तरायाः (मा नियेमुः) न नियच्छन्तु, निवारयितुं न शक्नुयुः। नि पूर्वाद् यम उपरमे धातोर्लोडर्थे लिट्। (न) यथा (पाशिनः) पाशपाणयो व्याधाः (इत्२) गतिमत्, भूमौ गच्छत् गगने उड्डयमानं वा पशुपक्ष्यादिकं नियच्छन्ति। एति गच्छतीति इत्। इण् गतौ धातोः क्विपि नपुंसि द्वितीयैकवचने रूपम्। त्वम् तान् प्रतिबन्धकान् (धन्व३ इव) अन्तरिक्षमिव। धन्व इत्यन्तरिक्षनाम। निघं० १।३। धन्व अन्तरिक्षं, धन्वन्त्यस्मादापः। निरु० ५।५। (अति इहि) अतिक्रम्य आगच्छ। यथा विमानैरन्तरिक्षमतिक्रम्य कश्चिदागच्छति तथैव तान् बाधकानतिक्रम्य त्वमस्मद्धृदयमागच्छेति भावः। यद्वा (धन्व इव) धनुरिव, लक्षणया धनुर्धर इव, तान् बाधकान् अतिक्रम्य आगच्छ। अथ द्वितीयः—राजपरः। हे (इन्द्र) शत्रुविदारक वीर राजन् ! त्वम् (मन्द्रैः४) स्तुत्यैः मन्द्रस्वरैर्वा (मयूररोमभिः) मयूररोमवन्मूदूनि रोमाणि केसराः येषां तैः (हरिभिः) प्रशस्तैः अश्वैः रथे नियुक्तैः (आ याहि) संकटकाले प्रजारक्षणार्थम् आगच्छ। (न) यथा (इत्) गच्छत् उड्डयमानं वा पशुपक्ष्यादिकम् (पाशिनः) पाशहस्ता व्याधा नियच्छन्ति तथा (त्वा) त्वाम् (केचित्) केऽपि शत्रवः (मा नियेमुः) न निवारयितुं शक्नुयुः। (धन्व इव) धनुरिव त्वम् (तान्) शत्रून् (अति इहि) अतिक्रमस्व ॥४॥५ अत्रोपमालङ्कारः श्लेषश्च। रेफस्य मकारनकारयोश्चासकृदावृत्तौ वृत्त्यनुप्रासः। ‘न्द्रै, न्द्र’ ‘न्नि, न्न’ इति छेकानुप्रासः ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - प्राणानां स्वरूपं मयूररोमवन्मृदु वर्त्तते। अत एव प्राणविद्या मधुविद्येति नाम्ना प्रसिद्धा। प्राणायामद्वारा वयं परमात्मानं स्वहृदयाभ्यन्तरे प्रकटयितुं शक्नुमः। प्रकटीकृतः सोऽस्माकं योगसाधनायां समागच्छतो विघ्नान् निरस्यति। तथैव प्रजाजनैराहूतो राजा सर्वान् शत्रून् पराजित्य राष्ट्रमुन्नयति ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ३।४५।१, य० २०।५३, अथ० ७।११७।१। सर्वत्र ‘नियेमुरिन्न’ इत्यत्र ‘नियमन् विं न’ इति पाठः। साम० १७१८। २. इदिति पादपूरणः—इति वि०। इत् एव—इति भ०। अस्माभिस्तु ऋचि यजुषि च ‘इत्’ इत्यस्य स्थाने ‘विं न’ इति पाठाद् ‘इत्’ इति नामपदं स्वीकृतम्। स्वरे न कश्चिद् विरोधः। ३. धन्व धन्वना अन्तरिक्षेण। अथवा धन्वना धनुषा। अस्त्रैर्विजित्य तान् इह आगच्छ—इति वि०। धन्वेव मरुदेशमिव पिपासितः—इति भ०। यथा पान्थाः धन्व मरुदेशं शीघ्रमतिगच्छन्ति तद्वद् गमनप्रतिबन्धकारिणस्तानतीत्य शीघ्रम् एहि आगच्छ—इति सा०। ४. मन्द्रैः मदनशीलैः—स्तुत्यैर्या—इति भ०। मन्द्रस्वरैः गम्भीरस्वरैः—इति वि०। ५. दयानन्दर्षिणा ऋग्भाष्ये यजुर्भाष्ये च मन्त्रोऽयं राजपक्षे व्याख्यातः।
04_0246 आ मन्द्रैरिन्द्र - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२४६-१। अग्नेर्वाम्राणि त्रीणि॥ त्रयाणां वम्रो बृहतीन्द्रः॥
आ꣥꣯मन्द्रै꣯रा॥ द्र꣢हरिभाइर्या꣯हिमयू꣯रऽ३रो꣡माभा꣢ऽ३इः। मा꣤त्वा꣥का꣤इची꣥त्। नि꣢ये᳐मू꣣ऽ२३४री꣥त्। न꣢पा꣯शि꣡नाः॥ अ꣢तिधा꣡न्वेऽ᳒२᳒॥ वताꣳ꣡ऽ२३। आ꣡ऽ२᳐इहा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ वा꣣ऽ२३४याः꣥॥
04_0246 आ मन्द्रैरिन्द्र - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
२४६-२।
आ꣤꣯म꣥न्द्रै꣤꣯रि꣥न्द्र। हा꣤ऽ५रिभा꣤इः॥ या꣢꣯हि꣡मयूर꣢रो꣡꣯मभाइः। मा꣯त्वा꣯काऽ२३इची꣢त्। ना꣡इये꣯मु꣢रित्। नपा꣡꣯शाऽ२३इनाः꣢। अता꣡इधाऽ२३न्वे꣢। वताꣳ꣡ऽ२३। आ꣡ऽ२᳐इहा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा। व꣢योऽ३भी꣡ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥
04_0246 आ मन्द्रैरिन्द्र - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
२४६-३।
आ꣤꣯म꣥न्द्रै꣤꣯रि꣥न्द्र। हा꣤ऽ५रिभीः꣤॥ या꣢꣯हि꣡मयूर꣢रो꣡꣯मभाउ। वाऽ᳒२᳒। मा꣡त्वाऽ᳒२᳒। के꣡꣯चिन्निये꣯मुरिन्न꣢पा꣡꣯शिनाउ। वाऽ᳒२᳒॥ आ꣡तीऽ᳒२᳒॥ ध꣡न्वे꣯व꣢ताऽ३१उवाऽ२३॥ ईऽ२३४ही꣥॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त्व꣢म꣣ङ्ग꣡ प्र श꣢꣯ꣳसिषो दे꣣वः꣡ श꣢विष्ठ꣣ म꣡र्त्य꣢म्। न꣢꣫ त्वद꣣न्यो꣡ मघवन्नस्ति मर्डि꣣ते꣢न्द्र꣣ ब्र꣡वी꣢मि ते꣣ व꣡चः꣢ ॥ 05:0247 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त्वम॒ङ्ग प्र शं॑सिषो दे॒वः श॑विष्ठ॒ मर्त्य॑म् ।
न त्वद॒न्यो म॑घवन्नस्ति मर्डि॒तेन्द्र॒ ब्रवी॑मि ते॒ वचः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
त्व꣢म्। अ꣣ङ्ग꣢। प्र। शँ꣣सिषः। देवः꣢। श꣣विष्ठ। म꣡र्त्य꣢꣯म्। न। त्वत्। अ꣣न्यः꣢। अ꣣न्। यः꣢। म꣣घवन्। अस्ति। मर्डिता꣢। इ꣡न्द्र꣢꣯। ब्र꣡वी꣢꣯मि। ते꣣। व꣡चः꣢꣯। २४७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- गोतमो राहूगणः
- बृहती
- मध्यमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमात्मा और राजा से प्रार्थना की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (अङ्ग) हे (शविष्ठ) सबसे अधिक बली परमात्मन् वा राजन् ! (देवः) दिव्यगुणयुक्त (त्वम्) आप (मर्त्यम्) मनुष्य को (प्रशंसिषः) प्रशंसा का पात्र कीजिए। हे (मघवन्) ऐश्वर्यशालिन् ! (त्वत् अन्यः) आपसे भिन्न अन्य कोई भी (मर्डिता) सुखदाता (न अस्ति) नहीं है। हे (इन्द्र) विघ्नविदारक सिद्धिदायक परमेश्वर वा राजन् ! मैं (ते) आपके लिए (वचः) स्तुति-वचन (ब्रवीमि) बोल रहा हूँ ॥५॥ इस मन्त्र में अर्थश्लेषालङ्कार है ॥५॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - हे बलियों में बलिष्ठ, समस्त दिव्य गुणों के पारावार, सकलसम्पत्तिशाली, न्याय-विद्या-विवेक-दया आदि ऐश्वर्यों के निधि परमात्मन् वा राजन् ! कभी अधर्माचरण में संलग्न होकर हम जगत् में निन्दा के पात्र हो जाते हैं। आप कृपा करके हमें धर्म में नियुक्त करके और शुभ कर्मों में समुत्साहित करके प्रशंसा का पात्र बना दीजिए ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्मा राजा च प्रार्थ्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (अङ्ग) हे (शविष्ठ) बलवत्तम परमात्मन् राजन् वा ! शवस् इति बलनाम। निघं० २।९। ततो भूम्न्यर्थे मतुप्। तत इष्ठन्। ‘विन्मतोर्लुक्। अ० ५।३।६५’ इति मतुपो लुक्। (देवः) दिव्यगुणयुक्तः (त्वम् मर्त्यम्) मनुष्यम् (प्रशंसिषः२) प्रशंसाभाजनं कुरु, प्रशंसां कुर्वन्नुत्साहय वा। प्र पूर्वात् शंसु स्तुतौ धातोर्लेटि ‘सिब्बहुलं लेटि’। अ० ३।१।३४ इति सिबागमः। हे (मघवन्) ऐश्वर्यशालिन् ! (त्वत् अन्यः) त्वद्भिन्नः कोऽपि (मर्डिता) मम सुखयिता (न अस्ति) नो विद्यते। हे इन्द्र विघ्नविदारक सिद्धिदायक परमेश्वर राजन् वा ! अहम् (ते) तुभ्यम् (वचः) स्तुतिवचनं (ब्रवीमि) वच्मि ॥५॥३ अत्र अर्थश्लेषालङ्कारः ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - हे बलिनां बलिष्ठ सकलदिव्यगुणपारावार सकलसम्पत्तिशालिन् न्यायविद्याविवेकदयाद्यैश्वर्यनिधे परमात्मन् राजन् वा ! कदाचिदधर्माचरणे संलग्ना वयं जगति निन्दिता भवामः। त्वं कृपयाऽस्मान् धर्मे नियुज्य शुभकर्मसु समुत्साह्य च प्रशंसाभाजः कुरु ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १।८४।१९, य० ६।३७, साम० १७२३। २. प्रशंसिषः प्रशस्तं करोषि—इति वि०। प्रशंसिषः इति अन्तर्णीतण्यर्थः। प्रशंसय प्रशस्तं कुरु—इति भ०। सम्यगनेन स्तुतमिति प्रशंस—इति सा०। ३. दयानन्दर्षिणा मन्त्रोऽयम् ऋग्भाष्ये ईश्वरसभाध्यक्षयोर्विषये, यजुर्भाष्ये च ‘प्रजाजनाः कृतं सभापतिं कथं प्रशंसेयुरिति’ विषये व्याख्यातः।
05_0247 त्वमङ्ग प्र - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२४७-१। गुङ्गो सामः, गौङ्गवम् वा॥ अग्निर्बृहतीन्द्रः॥त्व꣥मा꣢ऽ३ङ्गा꣤प्र꣥शꣳ꣤सिषाः꣥॥ दा꣡इवाऽ᳒२ः᳒। श꣡विष्ठ꣣मा꣢ऽ३। ता꣤या꣥म्। न꣢त्व꣡दन्यो꣯मघवाऽ२३ना꣡ऽ२᳐॥ स्ति꣣मा꣢ऽ३र्डा꣤इता꣥॥ आ꣡इन्द्रब्र꣢। वा꣡। औ꣢ऽ३हो꣢॥ मितो꣡ऽ२३४वा꣥। वा꣤ऽ५चोऽ६"हा꣥इ॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त्व꣡मि꣢न्द्र य꣣शा꣡ अ꣢स्यृजी꣣षी꣡ शव꣢꣯स꣣स्प꣡तिः꣢। त्वं꣢ वृ꣣त्रा꣡णि꣢ हꣳस्यप्र꣣ती꣢꣫न्येक꣣ इ꣢त्पु꣣र्व꣡नु꣢त्तश्चर्षणी꣣धृ꣡तिः꣢ ॥ 06:0248 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त्वमि॑न्द्र य॒शा अ॑स्यृजी॒षी श॑वसस्पते ।
त्वं वृ॒त्राणि॑ हंस्यप्र॒तीन्येक॒ इदनु॑त्ता चर्षणी॒धृता॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
त्व꣢म्। इ꣣न्द्र। यशाः꣢। अ꣣सि। ऋजीषी꣢। श꣡व꣢꣯सः। प꣡तिः꣢꣯। त्वम्। वृ꣣त्रा꣡णि꣢। हँ꣣सि। अप्रती꣡नि꣢। अ꣣। प्रती꣡नि꣢। ए꣡कः꣢꣯। इत्। पु꣣रु꣢। अ꣡नु꣢꣯त्तः। अ। नु꣣त्तः। चर्षणीधृ꣡तिः꣢। च꣣र्षणि। धृ꣡तिः꣢꣯। २४८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- नृमेधपुरुमेधावाङ्गिरसौ
- बृहती
- मध्यमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में इन्द्र नाम से परमात्मा और राजा की महिमा वर्णित की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) परमेश्वर अथवा राजन् ! (त्वम्) आप (यशाः) यशस्वी असि हो, (ऋजीषी) सरल धर्ममार्ग पर चलने के इच्छुक अथवा सरल गुण-कर्म-स्वभाववाले और (शवसः पतिः) बल के स्वामी हो। (त्वम्) आप (एकः इत्) अकेले ही (पुरु) बहुत से (अप्रतीनि) अप्रतिद्वन्द्वी (वृत्राणि) आन्तरिक व बाह्य पापी शत्रुओं को (हंसि) दण्डित या विनष्ट करते हो। (त्वम्) आप (अनुत्तः) किसी से बलात् प्रेरित किये बिना ही (चर्षणीधृतिः) मनुष्यों को धारण करनेवाले हो ॥६॥ इस मन्त्र में अर्थश्लेषालङ्कार है ॥६॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे परमेश्वर यशस्वी, ऋजुमार्गगामी, बलवान्, पाप आदिकों का विनाशक, स्वयं शुभ कार्यों में प्रवृत्त होनेवाला तथा मनुष्यों का धारणकर्त्ता है, वैसे ही राजा और प्रजाजनों को होना चाहिए ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथेन्द्रस्य नाम्ना परमात्मनो नृपस्य च महिमानं वर्णयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) परमेश्वर राजन् वा ! (त्वम् यशाः२) यशस्वी (असि) वर्तसे। (ऋजीषी३) ऋजु सरलं धर्ममार्गमिच्छतीति ऋजीषी सरलगुणकर्मस्वभावो वा (शवसः पतिः) बलस्य स्वामी च असि। (त्वम् एकः इत्) एकाकी एव (पुरु) पुरूणि बहूनि। पुरु इति बहुनाम। निघं० ३।१। ‘शेश्छन्दसि बहुलम्। अ० ६।१।७०’ इति शिलोपः। (अप्रतीनि४) अप्रतिद्वन्द्वीनि (वृत्राणि) आन्तरिकान् बाह्यांश्च पापाचारान् शत्रून् (हंसि) दण्डयसि विनाशयसि वा। त्वम् (अनुत्तः) न केनापि नुत्तः बलात् प्रेरितः सन्। नुत्तः इति नुद प्रेरणे इत्यस्य निष्ठायां रूपम्। (चर्षणीधृतिः) मनुष्याणां धारकश्चासि। चर्षणय इति मनुष्यनाम। निघं० २।३। ॥६॥ अत्र अर्थश्लेषालङ्कारः ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा परमेश्वरो यशस्वी, ऋजुमार्गसेवी, बलवान्, पापादीनां हन्ता, स्वयं शुभकार्येषु प्रवर्त्तमानो मानवानां धारकश्चास्ति तथैव राजभिः प्रजाभिश्च भवितव्यम् ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।९०।५। ‘शवसस्पते’ इति ‘इदनुत्ता चर्षणीधृता’ इति च पाठः। साम० १४११। २. यशः अन्नं कीर्तिः वा। अन्तर्णीतमत्वर्थं चेदं द्रष्टव्यम्। यशस्वी अन्नवान् कीर्तिमान् वा—इति वि०। यशस्वी असि, यशः शब्दान्मत्वर्थीयलोपः—इति भ०। ३. (ऋजीषिणम्) ऋजूनां सरलानां धार्मिकाणां जनानामीषितुं शीलम् इति ऋ० ६।४२।२ भाष्ये, (ऋजीषी) सरलगुणकर्मस्वभावः इति ऋ० ६।२४।१ भाष्ये, (ऋजीषी) ऋजुनीतिः इति च ऋ० ४।१६।१। भाष्ये द०। यत् सोमस्य पूयमानस्यातिरिच्यते तदृजीषम्, अपार्जितं भवति इति यास्कः। निरु० ५।१२। ४. अप्रतिद्वन्द्वीनि—इति भ०। बलिभिरप्यप्रतिगतानि—इति सा०।
06_0248 त्वमिन्द्र यशा - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२४८-१। इन्द्रस्य यशश्चत्वारि सामानि॥ इन्द्रो बृहतीन्द्रः॥
त्व꣤मि꣥न्द्रा꣤। य꣢शाः꣡꣯। असाइ। ऋ꣢जी꣯षी꣡꣯शवसः꣢। प꣡ताइः। त्वं꣢वृत्रा꣯णीऽ३हꣳ꣢सि꣣या꣢। प्र꣡ती꣯नाएऽ᳒२᳒। क꣡इत्पूरूऽ᳒२᳒। अ꣡नूऽ᳒२᳒होऽ१। तश्च꣢। षा꣡ऽ२᳐णा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा। धा꣣ऽ२३४र्त्तीः꣥॥
06_0248 त्वमिन्द्र यशा - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
२४८-२। साध्रम्॥ सध्रो बृहतीन्द्रः॥
त्व꣥मा꣢ऽ३इन्द्रा꣤य꣥शा꣤꣯असा꣥इ॥ ऋ꣢जा꣡इषी꣢꣯शा꣡ऽ२᳐। व꣣सा꣢ऽ३४५ः। पा꣣ऽ२३४तीः꣥। त्वं꣡वृत्रा꣯णिहꣳ꣢स्यप्रती꣡꣯न्ये꣯क꣢इ꣡त्पु꣢। रू꣡॥ आना꣢ओ꣣ऽ२३४वा꣥। ता꣡श्चा꣢ओ꣣ऽ२३४वा꣥॥ ष꣤णाऽ५इधृतीः। हो꣤ऽ५इ॥ डा॥
06_0248 त्वमिन्द्र यशा - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
२४८-३। (समीचीनं) साध्रम् वा॥ सध्रो बृहतीन्द्रः॥
हा꣥꣯उत्वमिन्द्रा॥ या꣢शा᳐आ꣣ऽ२३४सी꣥ऽ६। हा꣥उ। ऋ꣢जा᳐इषी꣣ऽ२३४शा꣥। वा꣢स᳐स्पा꣣ऽ२३४ती꣥ऽ६ः। हा꣥उ। त्वं꣢वृ꣡त्रा। णी꣢꣯हꣳ꣡सिया। हा꣥उ। प्र꣢ती᳐ना꣣ऽ२३४ए꣥। क꣢इ꣡त्पूऽ२३४रू꣥ऽ६। हा꣥उ॥ अ꣢नु꣡त्ताऽ२३४श्चा꣥ऽ६। हा꣥उ॥ षा꣡ऽ२᳐णा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ धा꣣ऽ२३४र्त्तीः꣥॥
06_0248 त्वमिन्द्र यशा - 04 ...{Loading}...
लिखितम्
२४८-४। (प्राचीनं) यशसी द्वे॥ द्वयोरिन्द्रो बृहतीन्द्रः॥
हा꣥꣯उत्वमिन्द्रा॥ य꣢शा꣡꣯असि꣢। हो꣡इ। होइ। होये꣢ऽ३४। हा꣥उहाउहाउ। ऋ꣢जी꣯षी꣡꣯शवस꣢स्प꣡तिः꣢। हो꣡इ। होइ। होये꣢ऽ३४। हा꣥उहाउहाउ॥ त्वं꣡वृत्रा꣯णिहꣳ꣢स्यप्रती꣡꣯न्ये꣯क꣢इ꣡त्पु꣢रू꣡। होइ। होइ। होये꣢ऽ३४। हा꣥उहाउहाउ॥ अ꣡नुत्त꣢श्चर्षणी꣯धृ꣡तिः꣢। हो꣡इ। होइ। होये꣢ऽ३४। हा꣥उहाउहाउवा॥ सु꣡वर्महा꣣ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥
06_0248 त्वमिन्द्र यशा - 05 ...{Loading}...
लिखितम्
२४८-५।हो꣥꣯त्वमिन्द्रा॥ य꣢शा꣡꣯असि꣢। हो꣡ये꣢ऽ३। होऽ२३꣡४꣡५꣡। ऋ꣢जी꣯षी꣡꣯शवस꣢स्प꣡तिः꣢। हो꣡ये꣢ऽ३। होऽ२३꣡४꣡५꣡॥ त्वं꣡वृत्रा꣯णिहꣳ꣢स्यप्रती꣡꣯न्ये꣯क꣢इ꣡त्पु꣢रू꣡। होये꣢ऽ३। होऽ२३꣡४꣡५꣡॥ अ꣡नुत्त꣢श्चर्षणी꣯धृ꣡तिः꣢। हो꣡ये꣢ऽ३। होऽ२३४वा꣥ऽ६। हा꣥उवा॥ सु꣡वर्मयाऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥