[[अथ द्वादशप्रपाठके प्रथमोऽर्धः]]
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ब्र꣣ह्मा꣢ण꣣ इ꣡न्द्रं꣢ म꣣ह꣣य꣡न्तो꣢ अ꣣र्कै꣡रव꣢꣯र्धय꣣न्न꣡ह꣢ये꣣ ह꣢न्त꣣वा꣡ उ꣢ ॥ 03:0439 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
ब्र꣣ह्मा꣡णः꣢। इ꣡न्द्र꣢꣯म्। म꣣ह꣡य꣢न्तः। अ꣣र्कैः꣢। अ꣡व꣢꣯र्धयन्। अ꣡ह꣢꣯ये। हन्त꣣वै꣢। उ꣣। ४३९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- त्रसदस्युः
- द्विपदा विराट् पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में इन्द्र के पूजन वा सत्कार का विषय है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (ब्रह्माणः) आस्तिक तथा देशभक्त लोग (अर्कैः) वेदमन्त्रों से (इन्द्रम्) विघ्नविदारक परमेश्वर वा राजा को (महयन्तः) पूजित वा सत्कृत करते हुए (अहये हन्तवै) सर्प के समान कुटिल गतिवाले विघ्न-समूह, पाप वा शत्रु को नष्ट करने के लिए (उ) निश्चय ही (अवर्द्धयन्) अपने हृदय में वा राष्ट्र में बढ़ाते हैं ॥३॥ इस मन्त्र में अर्थश्लेष अलङ्कार है ॥३॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे परमेश्वर योगमार्ग में आये विघ्नों का, अन्तःकरण और समाज में प्रसार पाये पापरूप शत्रुओं का तथा दुष्टों का संहार करता है, वैसे ही राजा को चाहिए कि राष्ट्र की उन्नति के लिए शत्रुओं का विनाश करे ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथेन्द्रस्यार्चनसत्कारविषयमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (ब्रह्माणः२) आस्तिकाः देशभक्ताश्च जनाः (अर्कैः) वेदमन्त्रैः। अर्को मन्त्रो भवति यदनेनार्चन्ति। निरु० ५।४। (इन्द्रम्) विघ्नविदारकं परमेश्वरं राजानं वा (महयन्तः) पूजयन्तः सत्कुर्वन्तो वा। महयतिः अर्चनाकर्मा। निघं० ३।१४। मह पूजायाम्, चुरादिः। (अहये हन्तवै) अहिं सर्पवत् कुटिलगतिं विघ्नसमूहं पापं शत्रुं वा हन्तुम्। अहये इत्यत्र ‘क्रिययापि यमभिप्रैति स सम्प्रदानम्। वा०, अ० १।४।३२’ इति सम्प्रदानत्वाच्चतुर्थी। हन्तवै, हन्तेस्तुमर्थे तवै प्रत्ययः। ‘अन्तश्च तवै युगपत्। अ० ६।१।२००’ इति आद्यन्तौ युगपदुदात्तौ। (उ) खलु (अवर्द्धयन्) स्वहृदये राष्ट्रे च वर्द्धयन्ति ॥३॥३ अत्र अर्थश्लेषालङ्कारः ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा परमेश्वरो योगमार्गे समागतान् विघ्नान्, अन्तःकरणे समाजे च प्राप्तप्रसरान् पापरूपाञ्छत्रून्, दुष्टांश्च हिनस्ति, तथैव नृपतिना राष्ट्रोन्नतये शत्रवो हिंसनीयाः ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ५।३१।४ उत्तरार्धः। २. ब्रह्माणः मदीया ऋत्विजः—इति वि०। श्रुतशीलादिभिः परिवृढाः स्तोतारः—इति भ०। ब्रह्माणः ब्राह्मणाः—इति सा०। ३. (ब्रह्माणः) चतुर्वेदविदः (इन्द्रम्) अखण्डैश्वर्यं राजानम् (महयन्तः) पूजयन्तः (अर्कैः) सत्कारसाधनतमैर्विचारैर्वचनैः कर्मभिर्वा (अवर्धयन्) वर्धयन्ति इति ऋ० ५।३१।४ भाष्ये द०।
03_0439 ब्रह्माण इन्द्रम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४३९-१। श्लोके द्वे॥ द्वयोः प्रजापतिस्त्रिष्टुबिन्द्रः॥
हा꣥꣯उस्वरता॥ ब्र꣢ह्मा꣡णाऽ᳒२ः᳒। इ꣡न्द्रम्। आ। म꣢ह꣡याऽ२᳐न्तो꣣ऽ२३४। कैः꣥॥ अ꣡वाऽ᳒२᳒र्द्धया꣡न्। अ꣢हये꣯ह᳐। त꣣वा꣢ऽ३४५इ। ऊऽ६५६॥ श्लो꣢꣯क꣡यताऽ२३꣡४꣡५꣡॥
03_0439 ब्रह्माण इन्द्रम् - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४३९-२।
हा꣥꣯उ। अभि। स्वरता॥ ब्र꣢ह्मा꣡꣯णआइन्द्राऽ᳒२᳒म्। मह꣡याऽ२᳐न्तो꣣ऽ२३४। कैः꣥॥ अ꣢वर्द्धा꣡याऽ᳒२᳒न्॥ अहये꣯हन्त꣡वाऽ२३४५ऊऽ६५६॥ श्लो꣣ऽ२३४काः꣥॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣡न꣢वस्ते꣣ र꣢थ꣣म꣡श्वा꣢य तक्षु꣣स्त्व꣢ष्टा꣣ व꣡ज्रं꣢ पुरुहूत द्यु꣣म꣡न्त꣢म् ॥ 04:0440 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣡न꣢꣯वः। ते꣣। र꣡थ꣢꣯म्। अ꣡श्वा꣢꣯य। त꣣क्षुः। त्व꣡ष्टा꣢꣯। व꣡ज्र꣢꣯म्। पु꣣रुहूत। पुरु। हूत। द्युम꣡न्त꣢म्। ४४०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- त्रसदस्युः
- द्विपदा विराट् पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में इन्द्र के रथ और वज्र के रचे जाने का विषय है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—जीवात्मा के पक्ष में। हे (पुरुहूत) बहुतों से गुणकीर्तन किये गये जीवात्मन् ! (ते) तेरे लिए (अनवः) प्राण (अश्वाय) शीघ्रगमनार्थ (रथम्) शरीररूप रथ को (तक्षुः) रचते हैं, (त्वष्टा) जगत् का शिल्पी परमेश्वर (द्युमन्तम्) तेजोमय (वज्रम्) वाणी रूप वज्र को रचता है। उस यशोमय शरीर-रथ से जीवनयात्रा करता हुआ तू वाणीरूप वज्र से पाखण्डियों का खण्डन कर ॥ द्वितीय—राजा के पक्ष में। हे (पुरुहूत) बहुत-से प्रजाजनों द्वारा सत्कृत अखण्ड ऐश्वर्यवाले राजन् ! (ते) आपके लिए (अनवः) शिल्पी मनुष्य (अश्वाय) शीघ्रगमनार्थ (रथम्) यात्रा के तथा युद्ध के साधनभूत भूमि, जल और अन्तरिक्ष में चलनेवाले यान-समूह को (तक्षुः) रचें, (त्वष्टा) शस्त्रास्त्रों का निर्माता शिल्पी (द्युमन्तम्) चमचमाते हुए (वज्रम्) शस्त्रास्त्र-समूह को रचे। इसप्रकार रथ, शस्त्रास्त्र आदि युद्धसाधनों से युक्त होकर आप शत्रुओं को पराजित कर प्रजा को सुखी करें ॥४॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है ॥४॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे जीवात्मा शरीर-रथ पर स्थित होकर वाणीरूप वज्र से कुतर्कों को खण्डित करता हुआ सत्यपक्ष की रक्षा करता है, वैसे ही राजा भूयान, जलयान और अन्तरिक्षयान में बैठकर वज्र से शत्रुओं का उच्छेद कर राष्ट्र की रक्षा करे ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथेन्द्रस्य रथवज्रतक्षणविषयमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—जीवात्मपरः। हे (पुरुहूत) बहुभिः कीर्तितगुण जीवात्मन् ! (ते) तुभ्यम् (अनवः) प्राणाः। अन्यते प्राप्यते यैः साधनभूतैः ते अनवः प्राणाः। अन प्राणने, बाहुलकाद् औणादिकः उ प्रत्ययः। (अश्वाय२) आशुगमनाय (रथम्) देहरूपं यानम् (तक्षुः) तक्षन्ति, रचयन्ति। तक्षू तनूकरणे धातोर्लडर्थे लिट्। ततक्षुः इति प्राप्ते द्वित्वाभावश्छान्दसः। (त्वष्टा) जगच्छिल्पी परमेश्वरः (द्युमन्तम्) तेजोमयम् (वज्रम्) वाग्रूपम् आयुधम् तक्षति। वाग् घि वज्रः। ऐ० ब्रा० ४१। तेन यशोमयेन देहरथेन जीवनयात्रां निर्वहंस्त्वं वाग्वज्रेण पाखण्डिनो विखण्डय ॥४॥ अथ द्वितीयः—राजपरः। हे (पुरुहूत) बहुभिः प्रजाजनैः सत्कृत इन्द्र अखण्डैश्वर्य राजन् ! (ते) तुभ्यम् (अनवः) शिल्पिजनाः। अनवः इति मनुष्यनामसु पठितम्। निघं० २।३। (अश्वाय) सद्योगमनाय (रथम्) यात्रासाधनं, युद्धसाधनं च भूजलान्तरिक्षयानसमूहम् (तक्षुः) रचयन्तु। लोडर्थे लिट्। (त्वष्टा) शस्त्रास्त्रनिर्माता शिल्पी (द्युमन्तम्) दीप्तिमन्तम् (वज्रम्) शस्त्रास्त्रसमूहं तक्षतु रचयतु ॥ एवं रथशस्त्रास्त्रादिभिर्युद्धसाधनैर्युक्तस्त्वं शत्रून् पराजित्य प्रजां सुखय ॥४॥३ अत्र श्लेषालङ्कारः ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जीवात्मा यथा शरीररथमधिष्ठाय वाग्वज्रेण कुतर्कान् खण्डयन् सत्यपक्षं रक्षति, तथैव राजा भूजलान्तरिक्षयानान्यधिष्ठाय वज्रेण शत्रूनुच्छिद्य राष्ट्रं रक्षतु ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. एतं चतुर्थं मन्त्रं पूर्वार्द्धं विधाय तृतीयं मन्त्रं चोत्तरार्धं कृत्वा ऋग्वेदस्य ५।३१।४ मन्त्रो निष्पद्यते, यत्र ‘तक्षुस्’ इत्यस्य स्थाने ‘तक्षन्’ इति पाठः। अवस्युरात्रेयः ऋषिः, त्रिष्टुप् छन्दः। २. अश्वाय वाहनाय—इति सा०। ३. हे पुरुहूत बहुभिः स्तुत राजन् ! (अनवः) मनुष्याः (ते) तव (अश्वाय) सद्योगमनाय (रथम् तक्षन्) रचयन्तु, (त्वष्टा) सर्वतो विद्यया प्रदीप्तः (द्युमन्तम् वज्रम्) शस्त्रास्त्रसमूहं निपातयति इति ऋ० ५।३१।४ भाष्ये—द०।
04_0440 अनवस्ते रथमश्वाय - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४४०-१। अनुश्लोके द्वे॥ द्वयोः प्रजापतिस्त्रिष्टुबिन्द्रः॥ त्वष्टा वा।
हा꣥꣯उस्वरता॥ स्व꣢रतस्व꣡राऽ२३ता꣢। आ꣡नव꣢स्ते꣯र꣡थ꣢म। श्वा꣯या꣡ता꣢ऽ१क्षूऽ२३४ः॥ हा꣥꣯उस्वरता। स्व꣢रतस्व꣡राऽ२३ता꣢। त्व꣡ष्टा꣢꣯व꣡ज्रं꣢पु꣡रुहू꣢꣯। ता꣡द्यु꣪मान्ताऽ२३४म्। हा꣥꣯उस्वरता॥ स्व꣢रतस्व꣡। राऽ२᳐। ता꣣ऽ२३४। औ꣥꣯हो꣯वा॥ स्व꣢रऽ३ता꣡ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
शं꣢ प꣣दं꣢ म꣣घ꣡ꣳ र꣢यी꣣षि꣢णो꣣ न꣡ काम꣢꣯मव्र꣢तो꣡ हि꣢नोति꣣ न꣡ स्पृ꣢शद्र꣣यि꣢म् ॥ 05:0441 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
श꣢म्। प꣣द꣢म्। म꣣घ꣢म्। र꣣यीषि꣡णे꣢। न। का꣡म꣢꣯म्। अ꣣व्रतः꣢। अ꣣। व्रतः꣢। हि꣣नोति। न꣢। स्पृ꣣शत्। रयि꣢म्। ४४१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- त्रसदस्युः
- द्विपदा विराट् पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में यह विषय है कि धनादि को कौन प्राप्त करता है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे मेरे अन्तरात्मा रूपी इन्द्र ! (शम्) सुख, शान्ति, (पदम्) उच्च पद, (मघम्) आध्यात्मिक और भौतिक धन (रयीषिणे) ऐश्वर्यप्राप्ति की महत्त्वाकांक्षावाले को ही मिलता है। (अव्रतः) व्रतरहित और अकर्मण्य मनुष्य (कामम्) किसी उच्च आकांक्षा को (न हिनोति) नहीं प्राप्त होता, और (न) न ही (रयिम्) ऐश्वर्य को (स्पृशत्) स्पर्श कर पाता है ॥५॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - धन, सुख, शान्ति और राजा, मन्त्री, न्यायाधीश आदि के उच्च पद एवं मोक्षपद को जो पाना चाहते हैं, उन्हें उसके लिए तीव्र महत्त्वाकांक्षा मन में धारण करके उसकी प्राप्ति के लिए महान् प्रयत्न करना चाहिए ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ धनादिकं कः प्राप्नोतीत्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे इन्द्र मदीय अन्तरात्मन् ! (शम्) सुखम्, शान्तिः, (पदम्) उच्चपदम्, (मघम्) आध्यात्मिकं भौतिकं च धनम् (रयीषिणे) धनेच्छुकाय, धनादिप्राप्तिमहत्त्वाकाङ्क्षिणे एव भवति। (अव्रतः) व्रतरहितः अकर्मा च जनः (कामम्) उच्चाकाङ्क्षाम् (न हिनोति) न प्राप्नोति। हि गतौ वृद्धौ च। (न) नैव च (रयिम्) ऐश्वर्यम् (स्पृशत्) स्पृशति, प्राप्नोति। स्पृशतेर्लेटि रूपम् ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - धनं, सुखं, शान्तिं, नृपत्वसचिवत्वन्यायाधीशत्वाद्युच्चं पदं, मोक्षपदं च ये प्राप्तुमिच्छन्ति तैस्तदर्थं तीव्रां महत्त्वाकाङ्क्षां मनसि निधाय तत्प्राप्त्यर्थं महान् प्रयत्नोऽनुष्ठेयः ॥५॥
05_0441 शं पदम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४४१-१।
औ꣣꣯हो꣢᳐इ। श꣣म्प꣤दा꣥म्॥ म꣢घꣳ꣡रया꣢ऽ३१२३४इ। षिणाइ। न꣡का꣯ममव्रतो꣯हिनो꣯तिनस्पृश꣢त्॥ रयिमो꣣ऽ२३४५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स꣢दा꣣ गा꣢वः꣣ शु꣡च꣢यो वि꣣श्व꣡धा꣢यसः꣣ स꣡दा꣢ दे꣣वा꣡ अ꣢रे꣣प꣡सः꣢ ॥ 06:0442 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
स꣡दा꣢꣯। गा꣡वः꣢꣯। शु꣡च꣢꣯यः। वि꣣श्व꣡धा꣢यसः। वि꣣श्व꣢। धा꣣यसः। स꣡दा꣢꣯। दे꣣वाः꣢। अ꣣रेप꣡सः꣢। अ꣣। रेप꣡सः꣢। ४४२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- विश्वेदेवाः
- त्रसदस्युः
- द्विपदा विराट् पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में ‘विश्वेदेवाः’ देवता हैं। उनकी पवित्रता का वर्णन किया गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (सदा) हमेशा (विश्वधायसः) सबको अपना रस पिलानेवाली (गावः) धेनुएँ, सूर्यकिरणें और वेदवाणियाँ (शुचयः) पवित्र और पवित्रताकारक होती हैं। (सदा) हमेशा (देवाः) दान करने, प्रकाशित होने, प्रकाशित करने आदि गुणवाले सदाचारी विद्वान् लोग (अरेपसः) निर्दोष एवं पवित्र होते हैं ॥६॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - सब स्त्री-पुरुषों को गौओं, सूर्यकिरणों, वेदवाणियों और विद्वानों के समान सदा निर्दोष और पवित्र रहना चाहिए ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ विश्वेदेवा देवताः। तेषां पवित्रत्वं वर्णयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (सदा) सर्वदा (विश्वधायसः) विश्वं धापयन्ति रसं पाययन्ति यास्ताः (गावः१) धेनवः, सूर्यदीधितयः, वेदवाचो वा (शुचयः) पवित्राः पाविकाश्च भवन्ति। (सदा) सर्वदा (देवाः) दानदीपनद्योतनादिगुणवन्तः सदाचारिणो विद्वांसः (अरेपसः) निर्दोषाः पवित्राश्च भवन्ति ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - सर्वैः स्त्रीपुरुषैर्धेनुवत् सूर्यरश्मिवद् वेदवाग्वद् विद्वद्वच्च सदा निर्दोषैः पवित्रैश्च भाव्यम् ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. गावः शुचयः शुद्धाः पवित्राः। विश्वधायसः विश्वं सर्वं धारयन्ति, सर्वस्य धारयित्र्यः क्षीरादिभिर्हविर्भिः। अथवा गावः आदित्यरश्मयः, अमेध्येऽपि पतमानाः शुद्धाः। अथवा गावः आपः भूमिगताः। अथवा गावः वाचः ऋग्यजुःसामलक्षणाः शुचयः विश्वधायसः विश्वस्य धारयित्र्यः। सदा देवाः अरेपसः अलेपकाः अपापाः। रेप इति पापनाम—इति वि०। गावः गन्तारः ये इन्द्रम् उपगच्छन्ति परिचरणादिभिः ते। विश्वधायसः बह्वन्नाः—इति भ०। गावः गन्तारः स्तोतारो वा—इति सा०।
06_0442 सदा गावः - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४४२-१। वाचस्सामनी द्वे॥ द्वयोर्वाग्पंक्तिर्वाक्॥
सा꣤दा꣥॥ गा꣡꣯वश्शुचयो꣯विश्व꣢धा꣡꣯याऽ२३साः꣢᳐॥ सा꣣ऽ२३४दा꣥॥ दा꣡इवा꣯अ꣢रो꣡ऽ२३४वा꣥॥ पा꣣ऽ२३४साः꣥॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आ꣡ या꣢हि꣣ व꣡न꣢सा स꣣ह꣡ गावः꣢꣯ सचन्त वर्त्त꣣निं꣡ यदूध꣢꣯भिः ॥ 07:0443 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आ या॑हि॒ वन॑सा स॒ह गावः॑ सचन्त वर्त॒निं यदूध॑भिः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
आ꣢। या꣣हि। व꣡न꣢꣯सा। स꣣ह꣢। गा꣡वः꣢꣯। स꣣चन्त। वर्त्तनि꣢म्। यत्। ऊ꣡ध꣢꣯भिः। ४४३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- उषाः
- संवर्त आङ्गिरसः
- द्विपदा विराट् पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र का देवता उषा है। उषा के नाम से जगन्माता का आह्वान किया गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे उषा के समान तेजोमयी जगन्माता ! तू (वनसा सह) अपने संभजनीय तेज के साथ (आ याहि) आ, मेरे हृदय में प्रादुर्भूत हो, (यत्) जब (गावः) वेदरूपिणी गौएँ (ऊधभिः) ज्ञानरस से भरे मन्त्ररूप ऊधसों के साथ (वर्तनिम्) मेरे आत्मारूप दोहनगृह में (सचन्त) पहुँचें ॥७॥ इस मन्त्र में उपमानों द्वारा उपमेयों के निगरण होने से अतिशयोक्ति अलङ्कार है ॥७॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - उषा का प्रादुर्भाव होने पर जैसे घड़े के समान विशाल ऊधसवाली गौएँ दूध देने के लिए दोहनगृह को प्राप्त होती हैं, वैसे ही जगन्माता के प्रादुर्भूत होने पर ज्ञानरस से पूर्ण वेदरूपिणी गौएँ अपना ज्ञानरूप दूध देने के लिए स्तोता के आत्मा में पहुँचती हैं ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ उषा देवता। उषोनाम्ना जगन्मातरमाह्वयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे उषः उषर्वत् तेजोमयि जगन्मातः ! त्वम् (वनसा सह) संभजनीयेन तेजसा साकम्। वनम् इति रश्मिनामसु पठितम्। निघं० १।५। वन षण सम्भक्तौ, असुन्, नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। (आ याहि) आगच्छ, मदीये हृदये आविर्भव, (यत्) यदा (गावः) वेदरूपाः धेनवः (ऊधभिः) ज्ञानरसपूर्णैः मन्त्रात्मकैः आपीनैः सहिताः (वर्तनिम्) मम आत्मरूपं दोहनगृहम् (सचन्त) सेवन्ताम्। सिषक्तु सचते इति सेवमानस्य इति यास्कः। निरु० ३।२१ ॥७॥ अत्र उपमानैरुपमेयानां निगरणादतिशयोक्तिरलङ्कारः ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - उषसः प्रादुर्भावे यथा घटोध्न्यो धेनवो पयःप्रदानाय दोहनगृहमुपतिष्ठन्ति, तथैव जगन्मातुः प्रादुर्भावे ज्ञानरसपूर्णा वेदवाग्रूपा गावो ज्ञानरसप्रदानाय स्तोतुरात्मानमुपतिष्ठन्ति ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १०।१७२।१।
07_0443 आ याहि - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४४३-१।
औ꣣꣯हो꣢ऽ३इ। आ꣤याही꣥॥ व꣡नाऽ᳒२᳒सा꣡꣯सहा। गावस्स꣢च। ता꣡व꣪र्त्तानीऽ᳒२᳒म्॥ या꣡त्। ऊऽ२३॥ ध꣢भिरो꣣ऽ२३४५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
उ꣡प꣢ प्र꣣क्षे꣡ मधु꣢꣯मति क्षि꣣य꣢न्तः꣣ पु꣡ष्ये꣢म र꣣यिं꣢ धी꣣म꣡हे꣢ त इन्द्र ॥ 08:0444 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
उ꣡प꣢꣯। प्र꣣क्षे꣢। प्र꣣। क्षे꣢। म꣡धु꣢꣯मति। क्षि꣣य꣡न्तः꣢। पु꣡ष्ये꣢꣯म। र꣣यि꣢म्। धी꣣म꣡हे꣢। ते꣣। इन्द्र। ४४४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- त्रसदस्युः
- द्विपदा विराट् पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में इन्द्र नाम से जगदीश्वर को सम्बोधित किया गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) मधु बरसानेवाले जगदीश्वर ! हम (ते) तुझे (धीमहे) अपने अन्तःकरण में धारण करते हैं। तेरे (मधुमति) मधुर (प्रक्षे) आनन्द के झरने में (क्षियन्तः) निवास करते हुए, हम (रयिम्) आनन्दरूप धन को (पुष्येम) परिपुष्ट करें ॥८॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जगदीश्वर की उपासना से उसके आनन्द के झरने में अपने-आप को नहलाते हुए हम धन्य हों ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथेन्द्रनाम्ना जगदीश्वरः सम्बोध्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) मधुवर्षक जगदीश्वर ! वयम् (ते) त्वाम् (धीमहे) स्वान्तःकरणे धारयामः। डुधाञ् धारणपोषणयोः। लटि ‘छन्दस्युभयथा। अ० ३।४।११७’ इत्यार्द्धधातुकत्वात् शपोऽभावः। तव (मधुमति) मधुरे (प्रक्षे) आनन्दनिर्झरे। पृषु सेचने धातोः औणादिकः क्सः प्रत्ययः। (क्षियन्तः) निवसन्तः। क्षि निवासगत्योः, तुदादिः। वयम् (रयिम्) आनन्दरूपं धनम् (पुष्येम) पुष्णीयाम ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जगदीश्वरस्योपासनया तदानन्दनिर्झरे स्वात्मानं स्नपयन्तो वयं धन्या भवेम ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. साम० १११५।
08_0444 उप प्रक्षे - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४४४-१। माधुछन्दसम्॥ मधुछन्दास्त्रिष्टुभ्मरुतः॥
ओ꣤वा। उप꣥प्रक्षे꣤꣯मधु꣥मतिक्षिय꣤न्तः꣥। ओ꣤वा॥ ओ꣡इ। पुष्ये꣯मरयिन्धी꣯महे꣯त꣢आ꣡ऽ२३इन्द्रा꣢। ओ꣡। वाओवा꣢॥ ओ꣡॥ वा꣢꣯हाऽ३१उवाऽ२३॥ ऊ꣢ऽ᳐३४पा꣥॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣡र्च꣢न्त्य꣣र्कं꣢ म꣣रु꣡तः꣢ स्व꣣र्क्का꣡ आ स्तो꣢꣯भति श्रु꣣तो꣢꣫ युवा꣣ स꣡ इन्द्रः꣢꣯ ॥ 09:0445 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣡र्च꣢꣯न्ति। अ꣣र्कं꣢। म꣣रु꣡तः꣢। स्व꣣र्काः꣢। सु꣣। अर्काः꣢। आ। स्तो꣣भति। श्रुतः꣢। यु꣡वा꣢꣯। सः। इ꣡न्द्रः꣢꣯। ४४५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- त्रसदस्युः
- द्विपदा विराट् पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमेश्वर की आराधना का फल वर्णित है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (स्वर्काः) उत्तम स्तुति करनेवाले, अथवा उत्तम विधि से वेदमन्त्रों का उच्चारण करनेवाले (मरुतः) ऋत्विज् लोग (अर्कम्) अर्चनीय परमेश्वर की (अर्चन्ति) पूजा करते हैं। (श्रुतः) वेदों में प्रसिद्ध अथवा सुना गया, (युवा) सदा युवा, युवा के समान असीम बलवाला (सः) वह (इन्द्रः) परमेश्वर, उन्हें (आ स्तोभति) सहारा देता है ॥९॥ इस मन्त्र में अनुप्रास अलङ्कार है, साथ ही परस्पर उपकार करने रूप वस्तु से परिवृत्ति अलङ्कार व्यङ्ग्यहै ॥९॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जो मनुष्य वेदमन्त्रों के गानपूर्वक परमात्मा की आराधना करते हैं, उन्हें वह अक्षय अवलम्ब देकर अनुगृहीत करता है ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमेश्वराराधनस्य फलमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (स्वर्काः) सुस्तुतयः सूच्चारितमन्त्राः वा। ऋच स्तुतौ, अर्च पूजायाम्। ‘अर्को मन्त्रो भवति यदनेनार्चन्ति’। निरु० ५।४। मरुतः ऋत्विजः। मरुतः इति ऋत्विङ्नाम। निघं० ३।१८। (अर्कम्) अर्चनीयम् इन्द्रं परमेश्वरम्। अर्को देवो भवति यदेनमर्चन्ति। निरु० ५।४। (अर्चन्ति) पूजयन्ति। (श्रुतः) वेदेषु प्रसिद्धः, आकर्णितो वा, (युवा) नित्यतरुणः, तरुण इव असीमबलः (सः) असौ (इन्द्रः) परमेश्वरः, तान् (आ स्तोभति) अवलम्बं प्रयच्छति। स्तुभ स्तम्भे भ्वादिः ॥९॥ अत्रानुप्रासालङ्कारः। किञ्च, परस्परोपकाररूपेण वस्तुना परिवृत्ति२रलङ्कारो व्यज्यते ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - ये मनुष्या वेदमन्त्रगानपुरस्सरं परमात्मानमाराध्नुवन्ति तान् सोऽक्षयावलम्बप्रदानेनानुगृह्णाति ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. साम० १११४। २. परिवृत्तिर्विनिमयः समन्यूनाधिकैर्भवेत्। सा० द० १०।८० इति तल्लक्षणात्। प्रकृते समेन विनिमयः।
09_0445 अर्चन्त्यर्कं मरुतः - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४४५-१। मारुतम्॥ मरुतस्त्रिष्टुभ्मरुतः॥
अ꣤र्च्च꣥न्तिया꣤॥ क꣡म्मरुतस्सु꣢वा꣡ऽ२३र्काः꣢॥ आ꣡स्तो꣢꣯भता꣡इ॥ श्रु꣢तो꣡꣯युवा꣯सआइन्द्रा꣭ऽ३उवा꣢ऽ३॥ ऊ꣢ऽ᳐३४पा꣥॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प्र꣢ व꣣ इ꣡न्द्रा꣢य वृत्र꣣ह꣡न्त꣢माय꣣ वि꣡प्रा꣢य गा꣣थं꣡ गा꣢यत꣣ यं꣢ जु꣣जो꣡ष꣢ते ॥ 10:0446 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
प्र꣢। वः꣣। इ꣡न्द्रा꣢꣯य। वृ꣣त्रह꣡न्त꣢माय। वृ꣣त्र। ह꣡न्त꣢꣯माय। वि꣡प्रा꣢꣯य। वि। प्रा꣣य। गाथ꣢म्। गा꣣यत। य꣢म्। जु꣣जो꣡ष꣢ते। ४४६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- त्रसदस्युः
- द्विपदा विराट् पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में मनुष्यों को प्रेरणा दी गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे मित्रो ! (वः) तुम (वृत्रहन्तमाय) सबसे बढ़कर पाप, अज्ञान आदि के विनाशक, (विप्राय) विद्वान्, मेधावी (इन्द्राय) वीर परमेश्वर के लिए (गाथम्) स्तोत्र को (गायत) गाओ, (यम्) जिस स्तोत्र को, वह (जुजोषते) प्रीतिपूर्वक सेवन करता है ॥१०॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - सामस्तोत्रों से परमेश्वर की आराधना करके उससे पुरुषार्थ, पापविनाश और धारणावती बुद्धि की प्रेरणा सबको लेनी चाहिए ॥१०॥ इस दशति में इन्द्र के गुणवर्णनपूर्वक उसकी स्तुति की प्रेरणा होने से, उसके रथ और वज्र का वर्णन होने से, उससे सम्बद्ध वाणियों, गायों, किरणों और विद्वानों की पवित्रता का वर्णन होने से, उससे सम्बद्ध उषा का आह्वान होने से और उसकी अर्चना का फल वर्णित होने से इस दशति के विषय की पूर्व दशति के विषय के साथ संगति है ॥ पञ्चम प्रपाठक में द्वितीय अर्ध की प्रथम दशति समाप्त ॥ चतुर्थ अध्याय में दशम खण्ड समाप्त ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ जनान् प्रेरयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे सखायः ! (वः) यूयम् (वृत्रहन्तमाय२) अतिशयेन पापाज्ञानादीनां हन्त्रे, (विप्राय) विपश्चिते, मेधाविने (इन्द्राय) वीराय परमेश्वराय (गाथम्) स्तोत्रम्। गीयते इति गाथः। गायतेः ‘उषिकुषिगार्तिभ्यस्थन्’ उ० २।४। इति थन्। (गायत) कीर्तयत, (यम्) यं गाथं स्तोत्रम्, सः (जुजोषते३) प्रीत्या सेवते। जुषी प्रीतिसेवनयोः तुदादिः, लेटि ‘बहुलं छन्दसि अ० २।४।७६’ इति शपः श्लौ द्वित्वम्, ‘लेटोऽडाटौ अ० ३।४।९४’ इत्यडागमः ॥१०॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - सामस्तोत्रैः परमेश्वरमाराध्य ततः पुरुषार्थस्य पापविनाशस्य मेधायाश्च प्रेरणा सर्वैर्ग्राह्या ॥१०॥ अत्रेन्द्रस्य गुणवर्णनपूर्वकं तत्स्तुतिं प्रति प्रेरणात्, तदीयरथवज्रवर्णनात्, तत्सम्बद्धानां वाग्धेनुकिरणानां विदुषां च पवित्रत्ववर्णनात्, तत्सम्बद्धाया उषस आह्वानात्, तदीयार्चनफलकथनाच्चैतद्दशत्यर्थस्य पूर्वदशत्यर्थेन सङ्गतिरस्ति ॥ इति पञ्चमे प्रपाठके द्वितीयार्द्धे प्रथमा दशतिः॥ इति चतुर्थेऽध्याये दशमः खण्डः ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. साम० १११३। २. वृत्रहन्तमाय अतिशयेन पापानां हन्त्रे—इति भ०। ३. जुजोषते भृशं सेवते प्रीयते वा—इति भ०।
10_0446 प्र व - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४४६-१। उद्वꣳशपुत्रः॥ प्रजापतिस्त्रिष्टुबिन्द्रो वृत्रहा॥
प्र꣥वाः꣤॥ आ꣡इन्द्रा꣯यवृत्रहान्त꣪माऽ२३या꣢॥ वा꣡इप्रा꣯यगा꣯थंगा꣢ऽ१या꣢ऽ३ता꣢। यां꣡जुजौ꣢वाऽ३। उ꣢प्। षा꣡ऽ२꣮तोऽ३५"हा꣢इ॥
[[अथ एकादश खण्डः]]
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣡चे꣢त्य꣣ग्नि꣡श्चिकि꣢꣯तिर्हव्य꣣वा꣢꣫ड्न सु꣣म꣡द्र꣢थः ॥ 11:0447 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣡चे꣢꣯ति। अ꣣ग्निः꣢। चि꣡कि꣢꣯तिः। ह꣣व्यवा꣡ट्। ह꣣व्य। वा꣢ट्। न। सु꣣म꣡द्र꣢थः। सु꣣म꣢त्। र꣣थः। ४४७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- पृषध्रः काण्वः
- द्विपदा गायत्री
- षड्जः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
आदि की तीन ऋचाएँ अग्नि देवता की हैं। प्रथम ऋचा में अग्नि नाम से परमात्मा का वर्णन है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (अग्निः) अग्रनेता परमेश्वर (अचेति) हमसे जान लिया या अनुभव कर लिया गया है, जो (चिकितिः) सर्वज्ञ, तथा (सुमद्रथः) श्रेष्ठ विमानादि रथों में प्रयुक्त किये जानेवाले (हव्यवाड् न) विद्युत् रूप अग्नि के समान (सुमद्रथः) श्रेष्ठ शरीर-रथों को या वेगवान् सूर्य, चन्द्र, भूगोल आदियों को रचनेवाला है ॥१॥ इस मन्त्र में श्लिष्टोपमालङ्कार है ॥१॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे परमात्मा का सबको साक्षात्कार करना चाहिए, वैसे ही विद्युत् रूप अग्नि को भी जानना चाहिए और उसे जानकर समाचार भेजने, विमानादि यानों को चलाने आदि के कार्य सिद्ध करने चाहिएँ ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
तत्राद्यास्तिस्रोऽग्निदेवताकाः। प्रथमायामग्निनाम्ना परमात्मानं वर्णयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (अग्निः) अग्रणीः परमेश्वरः (अचेति) अस्माभिः अज्ञायि, अनुभूतः इत्यर्थः, यः (चिकितिः२) सर्वज्ञः। अत्र किती संज्ञाने धातोः ‘किकिनावुत्सर्गश्छन्दसि सदादिभ्यो दर्शनात्’ अ० ३।२।१७१ वा० इति किन् प्रत्ययः लिड्वच्च। नित्त्वादाद्युदात्तः। किञ्च, यः (सुमद्रथः३) सुमन्तः शोभनाः रथाः विमानादियानानि यस्मात् सः (हव्यवाड् न) विद्युदग्निः इव (सुमद्रथः) सुमन्तः श्रेष्ठाः रथाः शरीररथाः, रंहणशीलाः सूर्यचन्द्रभूगोलादयो वा यस्मात् तादृशः वर्तते ॥१॥ अत्र श्लिष्टोपमालङ्कारः ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा परमात्मा सर्वैः साक्षात्करणीयस्तथैव विद्युदग्निरपि ज्ञेयः, ज्ञात्वा च तं शिल्पोन्नत्या समाचारप्रेषणविमानादियानचालन- प्रभृतीनि कार्याणि करणीयानि ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।५६।५ पूर्वार्द्धः। २. चिकितिः ज्ञाता विश्वस्य—इति भ०। ३. सुमद्रथः प्रशस्तरथः—इति भ०। सुमतां प्रशस्तज्ञानानां रथ इव रथो यस्मात् सः इति ऋ० ३।३।९ भाष्ये—द०।
11_0447 अचेत्यग्निश्चिकितिर्हव्यवाड्न सुमद्रथः - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४४७-१। शाम्ये द्वे॥ द्वयोर्धुरो गायत्र्यग्निः॥अ꣤चे꣥꣯ती꣤॥ अ꣢ग्निः꣡। चिकाऽ२३इती꣢ऽ३ः॥ हा꣡ऽ२३व्या꣢ऽ३॥ वा꣡ऽ२᳐ण्ना꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ सु꣢म꣡द्रथा꣣ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥
11_0447 अचेत्यग्निश्चिकितिर्हव्यवाड्न सुमद्रथः - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४४७-२।
अ꣤चे꣥꣯तिया꣤॥ ग्ना꣡इश्चाइकाइतीऽ२३ः। हौ꣡꣯होइ। औ꣢ऽ३होऽ२३꣡४꣡५꣡॥ ह꣡व्याऽ२३॥ वा꣡ऽ२᳐ण्ना꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ए꣢ऽ᳐३। सु꣢म꣡द्रथा꣣ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣢ग्ने꣣ त्वं꣢ नो꣣ अ꣡न्त꣢म उ꣣त꣢ त्रा꣣ता꣢ शि꣣वो꣡ भु꣢वो वरू꣣꣬थ्यः꣢꣯ ॥ 12:0448 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अग्ने॒ त्वं नो॒ अन्त॑म उ॒त त्रा॒ता शि॒वो भ॑वा वरू॒थ्यः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣡ग्ने꣢꣯। त्वम्। नः꣣। अ꣡न्त꣢꣯मः। उ꣣त꣢। त्रा꣣ता꣢। शि꣣वः꣢। भु꣣वः। वरूथ्यः꣢꣯। ४४८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- बन्धुः सुबन्धुः श्रुतबन्धुर्विप्रबन्धुश्च क्रमेण गोपायना लौपायना वा
- द्विपदा विराट् पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में अग्नि नाम द्वारा परमात्मा और राजा से प्रार्थना की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अग्ने) अग्रनायक परमात्मन् वा राजन् ! (त्वम्) आप (नः) हमारे (अन्तमः) समीपतम (उत) और (त्राता) विपत्तियों से त्राणकर्ता, (शिवः) कल्याणकारी तथा (वरूथ्यः) वरणीय एवं घरों के लिए हितकर (भुवः) होवो ॥२॥ इस मन्त्र में अर्थश्लेष अलङ्कार है ॥२॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे परमेश्वर हमारे निकटतम, विघ्न-विद्वेष-पाप आदि से त्राण करनेवाला, मङ्गलकारी और शरीररूप गृहों का हितकर्ता होता है, वैसे ही निर्वाचन-पद्धति से चुना हुआ राजा प्रजाओं के समीपतम होकर विपत्तियों से बचानेवाला, सुखशान्ति देनेवाला और आवासगृहों के निर्माणार्थ धनादि देनेवाला हो ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथाग्निनाम्ना परमात्मानं राजानं च प्रार्थयते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अग्ने) अग्रणीः परमात्मन् राजन् वा ! (त्वम् नः) अस्मभ्यम् (अन्तमः) अन्तिकतमः, (उत) अपिच (त्राता) विपद्भ्यो रक्षकः, (शिवः) कल्याणकरः, (वरूथ्यः२) वरणीयः गृहेभ्यो हितश्च (भुवः) भव। वृञ् वरणे धातोः ‘जॄवृञ्भ्यामूथन्’ उ० २।६ इति ऊथन् प्रत्ययः। वरूथः वरणीयः, स एव वरूथ्यः, स्वार्थे यत्। यद्वा, वरूथमिति गृहनाम। निघं० ३।४। वरूथेभ्यो गृहेभ्यो हितः वरूथ्यः। हितार्थे यत् ॥२॥ अत्र अर्थश्लेषालङ्कारः ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा परमेश्वरोऽस्माकं निकटतमो विघ्नविद्वेषपापादिभ्यस्त्राता, मङ्गलकरः शरीरगृहाणां हितावहश्च जायते, तथा निर्वाचनपद्धत्या वृतो राजा प्रजानां समीपतमो भूत्वा विपत्त्राता, सुखशान्तिकर आवासगृहाणां निर्माणाय धनादिप्रदाता च भवेत् ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ५।२४।१, ऋषयः बन्धुः सुबन्धुः श्रुतबन्धुर्विप्रबन्धुश्च गौपायना लौपायना वा। यजुर्वेदे ३।२५, १५।४८, २५।४७ इत्यत्र पूर्वभागत्वेन प्राप्यते, यत्र ऋषिः क्रमेण सुबन्धुः, परमेष्ठी, गोतमश्च। सर्वत्र ‘भुवो’ इत्यत्र ‘भवा’ इति पाठः। २. वरूथ्यः वरणीयः संभजनीयः। अथवा वरूथं गृहम्, गृहे भवः नित्यसंनिहितः। वरूथैः परिधिभिर्वृत इति शाट्यायनकम्—इति भ०।
12_0448 अग्ने त्वम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४४८-१। गूर्द्दः॥ प्रजापतिः पंक्तिरग्निः॥
ओ꣤ग्ना꣥इ॥ त्व꣡न्नोऽ२३आ꣢। हि꣡म्माऽ२३। ताऽ२३४माः꣥। उ꣢त꣡त्रा꣢꣯ता꣡꣯शि꣢वो꣡꣯भु꣢वः॥ शिवो꣡꣯भुवाऽ२३ः॥ व꣤रोवा꣥। था꣤ऽ५योऽ६"हा꣥इ॥
12_0448 अग्ने त्वम् - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४४८-२।
अ꣥ग्नौ꣯। होइ। त्वौ꣯। होइ॥ नो꣢꣯अ꣡न्तमा꣢ऽ३१उवाऽ२३॥ ऊऽ२३४ता꣥॥ त्रा꣣꣯ता꣢᳐ओ꣣ऽ२३४वा꣥॥ शि꣢वो꣡꣯भु꣢वा꣣ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥
12_0448 अग्ने त्वम् - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
४४८-३। गूर्द्दः॥ प्रजापतिः पंक्तिरग्निः॥
अ꣥ग्ने꣯तू꣢ऽ३व꣤न्नो꣥꣯अ꣤न्तमाः꣥॥ उ꣢त꣡त्रा꣢꣯ता꣡꣯शि꣢वो꣡꣯भु꣢वः॥ व꣡राऽ२३॥ औ꣯हौ꣢᳐हो꣣ऽ२३४वा꣥। था꣤ऽ५योऽ६"हा꣥इ॥
12_0448 अग्ने त्वम् - 04 ...{Loading}...
लिखितम्
४४८-४। अत्यर्द्दः॥ विश्वामित्रः पंक्तिरग्निः॥अ꣥ग्ने꣯। हो꣢ऽ३इ। त्व꣤न्नो꣥꣯अ꣤। तमाः꣥॥ उ꣢ताऽ᳒२᳒। हाऽ᳒२᳒इ। औ꣭ऽ३हो꣢ऽ३१इ॥ त्राताऽ२᳐॥ शि꣣वो꣢ऽ३४५॥ भू꣣ऽ२३४वाः꣥॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
भ꣢गो꣣ न꣢ चि꣣त्रो꣢ अ꣣ग्नि꣢र्म꣣हो꣢नां꣣ द꣡धा꣢ति꣣ र꣡त्न꣢म् ॥ 13:0449 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
भ꣣गः꣢꣯। न। चि꣣त्रः꣢। अ꣣ग्निः꣢। म꣣हो꣡ना꣢म्। द꣡धा꣢꣯ति। र꣡त्न꣢꣯म्। ४४९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- बन्धुः सुबन्धुः श्रुतबन्धुर्विप्रबन्धुश्च क्रमेण गोपायना लौपायना वा
- द्विपदा गायत्री
- षड्जः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में अग्नि नाम से परमेश्वर और राजा की महिमा वर्णित है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (भगः न) सेवनीय सूर्य के समान (चित्रः) अद्भुत गुण, कर्म, स्वभाववाला (अग्निः) अग्रनेता परमेश्वर वा राजा (महोनाम्) तेजस्वी वा महत्वाकांक्षी जनों के (रत्नम्) रमणीय ऐश्वर्य को (दधाति) परिपुष्ट करता है ॥३॥ इस मन्त्र में उपमालङ्कार है ॥३॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जो स्वयं महत्वाकांक्षी वा तेजस्वी नहीं हैं, उनकी परमात्मा वा राजा भी भला क्या सहायता करेंगे ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथाग्निनाम्ना परमेश्वरस्य नृपतेश्च महिमानमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (भगः न) सेवनीयः सूर्यः इव (चित्रः) अद्भुतगुणकर्मस्वभावः (अग्निः) अग्रणीः परमेश्वरो राजा वा (महोनाम्) तेजस्विनां महत्त्वाकाङ्क्षिणां वा जनानाम् (रत्नम्) रमणीयम् ऐश्वर्यम् (दधाति) पुष्णाति ॥३॥ अत्रोपमालङ्कारः ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - ये स्वयं महत्त्वाकाङ्क्षिणस्तेजस्विनो वा न सन्ति तेषां परमात्मा नृपतिश्चापि किं साहाय्यं करिष्यतः ॥३॥
13_0449 भगो न - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४४९-१। सान्तनिके द्वे॥ द्वयोः प्रजापतिर्गायत्र्यग्निः॥
भा꣤गाः꣥॥ न꣡चित्रः॥ अग्निर्महोऽ२३ना꣢ऽ३म्॥ दा꣡ऽ२᳐धा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ति꣢र꣡त्ना꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡म्॥
13_0449 भगो न - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४४९-२।
भ꣤गो꣥꣯न꣤चि꣥त्राः꣤॥ अ꣢ग्नि꣡र्महोऽ२३ना꣢ऽ३म्॥ दा꣡ऽ२᳐धा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ए꣢ऽ᳐३। ति꣢र꣡त्ना꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡म्॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
वि꣡श्व꣢स्य꣣ प्र꣡ स्तो꣢भ पु꣣रो꣢ वा꣣ स꣡न्यदि꣢꣯ वे꣣ह꣢ नू꣣न꣢म् ॥ 14:0450 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
वि꣡श्व꣢꣯स्य। प्र। स्तो꣢भ। पुरः꣢। वा꣣। स꣢न्। य꣡दि꣢꣯। वा꣣। इह꣢। नू꣣न꣢म्। ४५०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- बन्धुः सुबन्धुः श्रुतबन्धुर्विप्रबन्धुश्च क्रमेण गोपायना लौपायना वा
- द्विपदा गायत्री
- षड्जः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र का देवता इन्द्र है। उससे प्रार्थना की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) सबको सहायता प्रदान करनेवाले जगदीश्वर ! आप (विश्वस्य) सबको (प्र स्तोभ) भली-भाँति अवलम्ब दो, (पुरो वा सन्) चाहे आप प्रत्यक्ष सामने विद्यमान होवो, (यदि वा) अथवा चाहे (नूनम्) परोक्ष विद्यमान होवो ॥४॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - प्रत्यक्ष हो चाहे परोक्ष, सदा ही परमेश्वर हमें अवलम्ब देता है। यद्यपि वह सदा सबके समक्ष ही है, तो भी जैसे दिनौंधी रोग से ग्रस्त लोग सांसारिक पदार्थों को नहीं देख पाते हैं, वैसे ही अज्ञान से ग्रस्त हम जब उसे नहीं देख पाते, तब वह परोक्ष कहलाता है ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथेन्द्रो देवता। स प्रार्थ्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) सर्वेषां साहाय्यप्रद जगदीश्वर ! त्वम् (विश्वस्य) सर्वस्य, सर्वानपीत्यर्थः। द्वितीयार्थे षष्ठी। (प्र स्तोभ) प्रकर्षेण स्तभान, अवलम्बं प्रयच्छ। ष्टुभु स्तम्भे, भ्वादिः। ‘तिङ्ङतिङः’ अ० ८।१।२८ इति निघातः। (पुरो वा सन्) प्रत्यक्षं वा विद्यमानः, (यदि वा) अथवा (इह) अस्मिन् जीवने (नूनम्) अप्रत्यक्षं विद्यमानः भवेः। नूनम् इति उक्ताद् विपरीतं गमयति, यथा ‘न नूनमस्ति नो श्वः’ ऋ० १।१७०।१ इत्यत्र ‘श्वः’ इत्यस्माद् विपरीतम् ‘अद्य’ इत्यर्थम् ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - प्रत्यक्षं वा परोक्षं वा सदैव परमेश्वरोऽस्मानवलम्बते। यद्यपि स सर्वदा सर्वेषां समक्षमेव विद्यते, तथापि दिवान्धत्वग्रस्ता जनाः सांसारिकपदार्थानिव दुर्विवेकग्रस्ता वयं तं यदा न निभालयामस्तदा स परोक्ष उच्यते ॥४॥
14_0450 विश्वस्य प्र - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४५०-१। धनम् द्वे॥ द्वयोः प्रजापतिर्गायत्री विश्वेदेवाः॥
वि꣥श्वस्या॥ प्र꣢स्तो꣡भाऽ᳒२᳒। पुरो꣯वा꣯साऽ३न्। य꣡दिवे꣣ऽ२३४हा꣥॥ नू꣡ऽ२३॥ ना꣡ऽ२᳐मा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ धा꣣ऽ२३४ना꣥म्॥
14_0450 विश्वस्य प्र - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४५०-२। धर्मसाम॥
औ꣥꣯हो꣯इविश्वस्या॥ प्र꣢स्तो꣡भाऽ᳒२᳒। पुरौ꣯हो꣯वऽ३हा꣢इ। वा꣡साऽ᳒२᳒न्। य꣡दिवे꣯हा॥ नूऽ२३॥ ना꣡ऽ२᳐मा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ धा꣣ऽ२३४र्मा꣥॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
उ꣣षा꣢꣫ अप꣣ स्व꣢सु꣣ष्ट꣢मः꣣ सं꣡ व꣢र्त्तयति वर्त्त꣣नि꣡ꣳ सु꣢जा꣣त꣡ता꣢ ॥ 15:0451 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
उ॒षा अप॒ स्वसु॒स्तमः॒ सं व॑र्तयति वर्त॒निं सु॑जा॒तता॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
उ꣣षाः꣢। अ꣡प꣢꣯। स्व꣡सुः꣢꣯। त꣡मः꣢꣯। सम्। व꣣र्त्तयति। वर्त्तनि꣢म्। सु꣣जात꣡ता꣢। सु꣣। जात꣣ता꣢। ४५१। १
अधिमन्त्रम् (VC)
- उषाः
- संवर्त आङ्गिरसः
- द्विपदा विराट्
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र का देवता उषा है। उषा के महत्त्व का वर्णन है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - जैसे (उषाः) प्रभातकालीन प्राकृतिक उषा (स्वसुः) अपनी बहिन रात्रि के (तमः) अन्धकार को (अप) हटा देती है, और (सुजातता) अपने श्रेष्ठ जन्म से (वर्तनिम्) मार्ग को (सं वर्तयति) प्रकाशित कर देती है, वैसे ही (उषाः) योगशास्त्र में प्रसिद्ध आत्मख्याति (स्वसुः) आत्मा में राग, द्वेष आदि को प्रक्षिप्त करनेवाली अविद्या के (तमः) तामसिक प्रभाव को (अप) दूर कर देती है और (सुजातता) अपने शुभ जन्म से (वर्तनिम्) साधक के योगमार्ग को (सं वर्तयति) अध्यात्मप्रकाश से प्रकाशित कर देती है ॥५॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जो मनुष्य अविद्यारूप रात्रि को दूर करके विवेकख्यातिरूप उषा के प्रकाश को प्राप्त करते हैं, वे मुक्ति के अधिकारी हो जाते हैं ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ उषा देवता। उषसो महत्त्वमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - यथा (उषाः) प्रभातदीप्तिः (स्वसुः) स्वभगिन्याः रात्र्याः (तमः) अन्धकारम् (अप) अपवर्तयति, अपसारयति, किञ्च (सुजातता) सुजन्मना। सुजातता सुजाततया। ‘सुपां सुलुक्०’ अ० ७।१।३९ इति तृतीयैकवचने पूर्वसवर्णदीर्घः। (वर्तनिम्) मार्गम् (सं वर्तयति) प्रकाशयति, तथा (उषाः) योगशास्त्रे प्रसिद्धा आत्मख्यातिः (स्वसुः) जीवात्मनि रागद्वेषादिप्रक्षेप्त्र्याः अविद्यायाः। सु तीव्रतया अस्यति क्षिपतीति स्वसा तस्याः। सुपूर्वात् असु क्षेपणे धातोः ‘सावसेर्ऋन्। उ० २।९८’ इति ऋन् प्रत्ययः। (तम्) तामसं प्रभावम् (अप) अपसारयति, किञ्च (सुजातता) सुजन्मना (वर्तनिम्) साधकस्य योगमार्गम् (सं वर्तयति) अध्यात्मप्रकाशेन प्रकाशयति ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - ये जना अविद्यारात्रिमपगमय्य विवेकख्यातिरूपाया उषसः प्रकाशं प्राप्नुवन्ति ते मुक्तेरधिकारिणो जायन्ते ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १०।१७२।४। अथ० १९।१२।१ पूर्वार्द्धः, ऋषिः वसिष्ठः।
15_0451 उषा अप - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४५१-१। उषसस्साम॥ उषा पंक्तिरुषा॥उ꣥षा꣯अपा॥ स्वा꣡सु꣢ष्टा꣣ऽ२३४माः꣥। सं꣡वाऽ᳒२᳒र्त्तया꣡। ति꣪वाऽ२᳐र्त्ता꣣ऽ२३४नी꣥म्॥ सू꣡ऽ२᳐जा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ए꣢ऽ᳐३। त꣡ता꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इ꣣मा꣢꣫ नु कं꣣ भु꣡व꣢ना सीषधे꣣मे꣡न्द्र꣢श्च꣣ वि꣡श्वे꣢ च दे꣣वाः꣢ ॥ 16:0452 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इ॒मा नु कं॒ भुव॑ना सीषधा॒मेन्द्र॑श्च॒ विश्वे॑ च दे॒वाः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
इ꣣मा꣢। नु। क꣣म्। भु꣡व꣢꣯ना। सी꣣षधेम। इ꣡न्द्रः꣢꣯। च꣣। वि꣡श्वे꣢꣯। च꣣। देवाः꣢। ४५२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- विश्वेदेवाः
- भुवन आप्त्यः साधनो वा भौवनः
- द्विपदा पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले दो मन्त्रों के देवता ‘विश्वेदेवाः’ हैं। इस मन्त्र में भुवनों के प्रसाधन का विषय वर्णित है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—अध्यात्मपक्ष में। हम, (इन्द्रः च) तथा द्रष्टा हमारा जीवात्मा, (विश्वेदेवाः च) और ज्ञान के साधन सब मन, बुद्धि तथा ज्ञानेन्द्रियाँ (इमा भुवना) इन अन्नमय, प्राणमय आदि कोश रूप सब भुवनों को (कम्) सुखपूर्वक (सीषधेम) प्रसाधित करें ॥ द्वितीय—राष्ट्र के पक्ष में। हम प्रजाजन, (इन्द्रः च) और वीर राजनीतिज्ञ राजा, (विश्वेदेवाः च) और सब विद्वान् राजसभासद्, मिलकर (इमा भुवना) राष्ट्र के इन सब नगरों को (कम्) सुखपूर्वक (सीषधेम) अलङ्कृत और समृद्ध करें ॥६॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है ॥६॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जीवात्मा, मन, बुद्धि आदि की सहायता से शरीर के और राजा, मन्त्री, सभासदों आदि की सहायता से राष्ट्र के उत्कर्ष को भली-भाँति सिद्ध कर सब लोग सफल जन्मवाले हों ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ द्वयोः विश्वेदेवाः देवताः। भुवनप्रसाधनविषयमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—अध्यात्मपरः। वयम् (इन्द्रः च) द्रष्टा अस्माकं जीवात्मा च (विश्वे देवाः च) सर्वाणि ज्ञानप्रकाशकानि मनोबुद्धिज्ञानेन्द्रियाणि च (इमा भुवना) इमानि भुवनानि अन्नमयप्राणमयादिकोशरूपाणि (कम्) सुखपूर्वकम् (सीषधेम) प्रसाधयेम। सीषधाति प्रसादयतु इति यास्कः। निरु० ५।१२। साध्नोतेर्णिजन्ताल्लिङर्थे लुङि छान्दसः अडभावः ॥ अथ द्वितीयः—राष्ट्रपरः। वयं प्रजाजनाः, (इन्द्रः च) वीरो राजनीतिविद् राजा च, (विश्वे देवाः च) सर्वे विद्वांसः राजसभासदश्च, सर्वे संभूय (इमा भुवना) राष्ट्रस्य इमानि सर्वाणि नगराणि (कम्) सुखपूर्वकम् (सीषधेम) प्रसाधयेम, समर्धयेम वा ॥६॥ अत्र श्लेषालङ्कारः ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जीवात्ममनोबुद्ध्यादीनां साहाय्येन शारीरं, नृपत्यमात्यसभासदादीनां साहाय्येन राष्ट्रियं चोत्कर्षं संसाध्य सर्वे सफलजन्मानो जायन्ताम् ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १०।१५७।१, ऋषिः भुवन आप्त्यः साधनो वा भौवनः। ‘सीषधामेन्द्रश्च’ इति पाठः। य० २५।४६ इत्यत्र, अथ० २०।६३।१, २०।१२४।४ इत्यत्र च पूर्वभागरूपेण प्राप्यते।
16_0452 इमा नु - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४५२-१। भारद्वाजम्॥ भरद्वाजः पंक्तिर्विश्वेदेवाः॥
इ꣥मा꣤꣯नुकं꣥भू꣤ऽ५व꣤ना॥ सी꣢꣯ष꣡धाऽ२᳐इमा꣣ऽ२उवाऽ३। ई꣢ऽ३४हा꣥। इ꣢न्द्रश्च꣡वाऽ२᳐इश्वा꣣ऽ२उवाऽ३। ई꣢ऽ३४हा꣥॥ च꣣दे꣢ऽ३। वा꣡ऽ२᳐या꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ वी꣣ऽ२३४शाः꣥॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
वि꣢ स्रु꣣त꣢यो꣣ य꣡था꣢ प꣣था꣢꣫ इन्द्र꣣ त्व꣡द्य꣢न्तु रा꣣त꣡यः꣢ ॥ 17:0453 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
वि꣢। स्रु꣣त꣡यः꣢। य꣡था꣢꣯। प꣣थः꣢। इ꣡न्द्र꣢꣯। त्वत्। य꣣न्तु। रात꣡यः꣢। ४५३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- विश्वेदेवाः
- कवष ऐलूषः
- द्विपदा गायत्री
- षड्जः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में सब विद्वानों तथा इन्द्र के दानों की प्रार्थना है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे सब विद्वानो तथा हे (इन्द्र) परमैश्वर्यवान् जगदीश्वर, जीवात्मन् वा राजन् ! (त्वत्) तेरे पास से (रातयः) दान (वि यन्तु) विविध दिशाओं में जाएँ, (यथा) जैसे (पथः) राजमार्ग से (स्रुतयः) छोटे-छोटे मार्ग विविध दिशाओं में जाते हैं ॥७॥ इस मन्त्र में उपमालङ्कार है ॥७॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वर, जीवात्मा और राजा से धन, धर्म, सत्य, अहिंसा, न्याय, विद्या, दया, उदारता, स्वास्थ्य, दीर्घायुष्य आदि दानों को प्राप्त करके हम श्रेष्ठ नागरिक बनें ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ विश्वेषां देवानाम् इन्द्रस्य च दानानि प्रार्थ्यन्ते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे विश्वेदेवाः सर्वे विद्वांसः, अथ च हे (इन्द्र) परमैश्वर्यवन् जगदीश्वर, जीवात्मन्, राजन् वा ! (त्वत्) तव सकाशात् (रातयः) दानानि (वि यन्तु) विविधं गच्छन्तु, (यथा) येन प्रकारेण (पथः२) राजमार्गात् (स्रुतयः) लघुमार्गाः, वियन्ति विभिन्नदिशासु गच्छन्ति तद्वत् ॥७॥ अत्रोपमालङ्कारः ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वराज्जीवात्मनो नृपतेश्च धनधर्मसत्याहिंसान्यायविद्यादया- दाक्षिण्यस्वास्थ्यदीर्घायुष्यादीनि दानानि प्राप्य वयं श्रेष्ठा नागरिका भवेम ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. साम० १७७०। २. ‘पथा’ इति संहितायां पाठान्तरम्।
17_0453 वि स्रुतयो - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४५३-१। रातिसाम॥ इन्द्रो गायत्रीन्द्रः॥
वि꣤स्रू꣥वि꣤स्रू꣥॥ ता꣡याऽ᳒२᳒स्ता꣡याऽ᳒२ः᳒। यथा꣯प꣡थः॥ आइन्द्राऽ᳒२᳒त्वा꣡द्याऽ२३॥ तु꣢रो꣡ऽ२३४वा꣥। ता꣤ऽ५यो"ऽ६हा꣥इ॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣣या꣡ वाजं꣢꣯ दे꣣व꣡हि꣢तꣳ सनेम꣣ म꣡दे꣢म श꣣त꣡हि꣢माः सु꣣वी꣡राः꣢ ॥ 18:0454 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒या वाजं॑ दे॒वहि॑तं सनेम॒ मदे॑म श॒तहि॑माः सु॒वीराः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣣या꣢। वा꣡ज꣢꣯म्। दे꣣व꣡हि꣢तम्। दे꣣व꣢। हि꣣तम्। सनेम। म꣡दे꣢꣯म। श꣣त꣡हि꣢माः। श꣣त꣢। हि꣣माः। सुवी꣡राः꣢। सु꣣। वी꣡राः꣢꣯। ४५४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
- द्विपदा त्रिष्टुप्
- धैवतः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र का देवता इन्द्र है। उससे धनादि की आकांक्षा की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे इन्द्र परमात्मन्, जीवात्मन् अथवा राजन् ! हम (अया) इस देह से अथवा इस बुद्धि से (देवहितम्) विद्वानों वा इन्द्रियों के लिए हितकर (वाजम्) धन, बल और विज्ञान को (सनेम) प्राप्त करें, और (सुवीराः) उत्तम वीर पुत्रों सहित, हम (शतहिमाः) सौ वर्ष (मदेम) आनन्द लाभ करते रहें ॥८॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - वही धन, बल और विज्ञान श्रेष्ठ होता है, जो परोपकार में प्रयुक्त हो। उसे पाकर कम से कम सौ वर्ष जीनेवाले सब स्त्री-पुरुष होवें ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथेन्द्रो देवता। तस्माद् धनादिकमाशंसते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे इन्द्र परमात्मन् मदीय अन्तरात्मन् राजन् वा ! वयम् (अया२) अनया तन्वा अनया धिया३ वा (देवहितम्४) देवेभ्यो विद्वद्भ्य इन्द्रियेभ्यो वा हितं हितकरम् (वाजम्) धनं बलं विज्ञानं वा (सनेम) लभेमहि, किञ्च (सुवीराः) शोभनवीरोपेताः वयम् (शतहिमाः) शतवर्षाणि (मदेम) हृष्येम ॥८॥५
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - तदेव धनं बलं विज्ञानं वा श्रेष्ठं यत् परोपकारे प्रयुज्यते। तत् प्राप्य न्यूनान्न्यूनं शतवर्षजीविनः सर्वे स्त्रीपुरुषा भवेयुः ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ६।१७।१५। अथर्ववेदेऽपि १९।१२।१; २०।६३।३, २०।१२४।६ इत्यत्र उत्तरार्द्धत्वेन प्राप्यते। २. (अया) अनया नीत्या इति ऋ० ६।१७।१५ भाष्ये द०। अनया स्तुत्या—इति वि०, भ०, सा०। ३. अया धिया वामभाजः स्याम। ऋ० ६।७१।६ इति श्रुतेः। ४. देवहितं देवैः स्थापितम्—इति वि०। देवेन इन्द्रेण हितं दत्तम्—इति भ०। ५. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिर्मन्त्रमिमं कीदृशी राजनीतिर्भवेदिति विषये व्याख्यातवान्।
18_0454 अया वाजम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४५४-१। भारद्वाजम्॥ भरद्वाजस्त्रिष्टुबिन्द्रः॥
अ꣥या꣯वा꣯जाम्॥ दा꣡इवहि। तꣳ꣢स꣣ने꣤मा꣥। म꣢दे꣯मशऽ३ता꣡हि꣪माऽ᳒२ः᳒॥ शता꣡ऽ२३॥ हा꣡ऽ२᳐इमा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ सु꣢वीऽ३रा꣡ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ऊ꣣र्जा꣢ मि꣣त्रो꣡ वरु꣢꣯णः पिन्व꣣ते꣢डाः꣣ पी꣡व꣢री꣣मि꣡षं꣢ कृणु꣣ही꣡ न꣢ इन्द्र ॥ 19:0455 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
ऊ꣣र्जा꣢। मि꣣त्रः꣢। मि꣣। त्रः꣢। व꣡रु꣢꣯णः। पि꣣न्वत। इ꣡डाः꣢꣯। पी꣡व꣢꣯रीम्। इ꣡ष꣢꣯म्। कृ꣣णुहि꣢। नः꣣। इन्द्र। ४५५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- विश्वेदेवाः
- आत्रेयः
- द्विपदा त्रिष्टुप्
- धैवतः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र के देवता विश्वेदेवाः हैं। इसमें यह विषय है कि इन्द्र, मित्र और वरुण हमारे लिए क्या करें।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—परमात्मा आदि के पक्ष में। हे (इन्द्र) परमैश्वर्यशाली परमात्मन् ! आप, (मित्रः) सूर्य और (वरुणः) वायु, मिलकर (ऊर्जा) रस से (इडाः) भूमियों को (पिन्वत) सींचो। हे इन्द्र परमात्मन् ! आप (नः) हमारे लिए (पीवरीम्) प्रचुर (इषम्) धान्य-सम्पत्ति को (कृणुहि) उत्पन्न करो, जिससे हम दुर्भिक्ष आदि से पीड़ित न हों ॥ द्वितीय—शरीर के पक्ष में। हे (इन्द्र) मेरे जीवात्मन् ! तू, (मित्रः) प्राण और (वरुणः) अपान मिलकर (ऊर्जा) बल के साथ (इडाः) मधुर वाणियों को (पिन्वत) प्रेरित करो। हे इन्द्र जीवात्मन् ! तू (नः) हमारे लिए (पीवरीम्) प्रचुर (इषम्) ज्ञान-सम्पदा को (कृणुहि) उत्पन्न कर ॥ तृतीय—राष्ट्र के पक्ष में। हे (इन्द्र) ऐश्वर्यवान् राजन् ! आप (मित्रः) राजमन्त्री और (वरुणः) सेनापति, मिलकर (ऊर्जा) अन्न के साथ (इडाः) भूमियों और गौओं को (पिन्वत) बहुतायत से प्रदान करो। हे इन्द्र राजन् ! आप (इषम्) प्रजा को (पीवरीम्) समृद्ध (कृणुहि) करो ॥९॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है ॥९॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमात्मा, जीवात्मा और राजा मन, बुद्धि, प्राण, अपान, सूर्य, वायु, सचिव, सेनापति आदियों के साथ मिलकर भोज्य, पेय, बल, वाणी, भूमि, गाय आदि सम्पदाओं से हमें समृद्ध करें ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ विश्वेदेवा देवताः। इन्द्रमित्रवरुणा अस्मभ्यं किं कुर्वन्त्वित्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—परमात्मादिपरः। हे (इन्द्र) परमैश्वर्यशालिन् परमात्मन् ! त्वम्, (मित्रः) सूर्यः, (वरुणः) वायुश्च संभूय (ऊर्जा) रसेन। ऊर्ग् वा आपो रसः। कौ० ब्रा० १२।१। (इडाः) भूमीः। इडा इति पृथिवीनाम। निघं० १।१। (पिन्वत) सिञ्चत। पिवि सेवने सेचने च, भ्वादिः। हे इन्द्र परमात्मन् ! त्वम् (नः) अस्मभ्यम् (पीवरीम्) स्थूलां, प्रचुरामित्यर्थः (इषम्) सस्यसम्पदम् (कृणुहि) कुरु, येन वयं दुर्भिक्षादिभिर्न पीड्येमहि ॥ अथ द्वितीयः—शरीरपरः। हे (इन्द्र) मदीय जीवात्मन् ! त्वम्, (मित्रः) प्राणः, (वरुणः) अपानश्च। प्राणापानौ मित्रावरुणौ। तां० ब्रा० ६।१०।५। संभूय (ऊर्जा) बलेन। ऊर्ज बलप्राणनयोः, चुरादिः। (इडाः) मधुरा वाचः। इडा इति वाङ्नाम। निघं० १।११। (पिन्वत) प्रेरयत। हे मदीय अन्तरात्मन् ! त्वम् (नः) अस्मभ्यम् (पीवरीम्) प्रचुराम् (इषम्) ज्ञानसम्पत्तिम् (कृणुहि) कुरु ॥ अथ तृतीयः—राष्ट्रपरः। हे (इन्द्र) ऐश्वर्यवन् राजन् ! त्वम्, (मित्रः) अमात्यः, (वरुणः) सेनापतिश्च, संभूय (ऊर्जा) अन्नेन सह। ऊर्क् इति अन्ननाम। निघं० २।७। (इडाः) भूमीः धेनूश्च। इडा इति पृथिवीनाम गोनाम च। निघं० १।१, २।११। (पिन्वत) बाहुल्येन प्रयच्छत। हे इन्द्र राजन् ! त्वम् (इषम्) प्रजाम्। प्रजा वा इषः। श० १।७।३।१४। (पीवरीम्) समृद्धाम् (कृणुहि) कुरु ॥९॥ अत्र श्लेषालङ्कारः ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमात्मा जीवात्मा नृपतिश्च मनोबुद्धिप्राणापानसूर्यवायुसचिव- सेनापत्यादिभिः सह संभूय भोज्यपेयबलवाग्भूमिधेन्वादिसम्पद्भिः सर्वान् समृद्धान् कुर्वन्तु ॥९॥
19_0455 ऊर्जा मित्रो - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४५५-१। ऐषम्॥ इषस्त्रिष्टुभ्मित्रावरुणौ॥
ऊ꣤र्जा꣥॥ मि꣡त्रो꣯वरुणᳲपिन्व꣢ता꣡ऽ२३इडाः꣢॥ पी꣡꣯वरी꣯मिषंकृणुही꣯नआइन्द्रा꣭ऽ३उवा꣢ऽ३॥ ऊ꣢ऽ᳐३४पा꣥॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इ꣢न्द्रो꣣ वि꣡श्व꣢स्य राजति ॥ 20:0456 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
इ꣡न्द्रः꣢꣯। वि꣡श्व꣢꣯स्य। रा꣣जति। ४५६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- वसिष्ठो मैत्रावरुणिः
- एकपदा गायत्री
- षड्जः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में इन्द्र के महत्त्व का वर्णन है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (इन्द्रः) परब्रह्म परमेश्वर (विश्वस्य) सकल ब्रह्माण्ड का, (इन्द्रः) अखण्ड जीवात्मा (विश्वस्य) सकल शरीर का, और (इन्द्रः) प्रजाओं से निर्वाचित राजा (विश्वस्य) सकल राष्ट्र का (राजति) सम्राट् है ॥१०॥ इस मन्त्र में अर्थश्लेषालङ्कार है ॥१०॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमात्मा, जीवात्मा और राजा को अपने-अपने क्षेत्र का सम्राट् मानकर उनसे यथायोग्य लाभ प्राप्त करने चाहिएँ ॥१०॥ इस दशति में अग्नि और इन्द्र नामों से परमात्मा, राजा आदि के गुण-कर्मों का वर्णन होने से, उषा नाम से प्राकृतिक और आध्यात्मिक उषा का वर्णन होने से, और ब्रह्माण्ड, शरीर तथा राष्ट्र में सब देवों के कर्तृत्व आदि का निरूपण होने से इस दशति के विषय की पूर्व दशति के विषय के साथ संगति है ॥ पञ्चम प्रपाठक में द्वितीय अर्ध की द्वितीय दशति समाप्त ॥ चतुर्थ अध्याय में ग्यारहवाँ खण्ड समाप्त ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथेन्द्रस्य महत्त्वमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (इन्द्रः) परब्रह्म परमेश्वरः (विश्वस्य) सकलस्य ब्रह्माण्डस्य, (इन्द्रः) अखण्डो जीवात्मा (विश्वस्य) सकलस्य शरीरस्य, (इन्द्रः) प्रजाभिर्निर्वाचितो राजा च (विश्वस्य) सकलस्य राष्ट्रस्य (राजति) सम्राड् भवति ॥१०॥ अत्र अर्थश्लेषालङ्कारः ॥१०॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमात्मानं जीवात्मानं नृपतिं च स्वस्वक्षेत्रस्य सम्राजं मत्वा यथायोग्यं लाभास्तेभ्यः प्राप्तव्याः ॥१०॥ अत्राग्निनाम्ना इन्द्रनाम्ना च परमात्मनृपत्यादीनां गुणकर्मवर्णनाद्, उषर्नाम्ना प्राकृतिक्या आध्यात्मिक्याश्च उषसो वर्णनाद्, ब्रह्माण्डे शरीरे राष्ट्रे च विश्वेषां देवानां कर्तृत्वादिनिरूपणाच्चैतद्दशत्यर्थस्य पूर्वदशत्यर्थेन सह सङ्गतिरस्ति ॥ इति पञ्चमे प्रपाठके द्वितीयार्द्धे द्वितीया दशतिः ॥ इति चतुर्थेऽध्याय एकादशः खण्डः ॥
20_0456 इन्द्रो विश्वस्य - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४५६-१। वैराजे द्वे॥ द्वयोरिन्द्रो गायत्रीन्द्रः॥इ꣣न्द्रो꣢ऽ३४॥ वि꣣श्व꣤स्य꣥रा꣯॥ ज꣢ति"हो꣣ऽ२३४५इ॥ डा॥
20_0456 इन्द्रो विश्वस्य - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४५६-२।
इ꣡न्द्राऽ᳒२᳒होऽ१इ॥ वाऽ᳒२᳒इश्वा꣡॥ स्य꣢राऽ᳒२᳒ज꣡ति꣢॥ हो꣡वाऽ२३हो꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
[[अथ द्वादश खण्डः]]
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त्रि꣡क꣢द्रुकेषु महि꣣षो꣡ यवा꣢꣯शिरं तुविशु꣣ष्म꣢स्तृ꣣म्प꣡त्सोम꣢꣯मपिब꣣द्वि꣡ष्णु꣢ना सु꣣तं꣡ य꣢थाव꣣श꣢म्। स꣡ ईं꣢ ममाद꣣ म꣢हि꣣ क꣢र्म꣣ क꣡र्त्त꣢वे म꣣हा꣢मु꣣रु꣡ꣳ सैन꣢꣯ꣳ सश्चद्दे꣣वो꣢ दे꣣व꣢ꣳ स꣣त्य꣡ इन्दुः꣢꣯ स꣣त्य꣡मिन्द्र꣢꣯म् ॥ 21:0457 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त्रिक॑द्रुकेषु महि॒षो यवा॑शिरं तुवि॒शुष्म॑स्तृ॒पत्सोम॑मपिब॒द्विष्णु॑ना सु॒तं यथाव॑शत् ।
स ईं॑ ममाद॒ महि॒ कर्म॒ कर्त॑वे म॒हामु॒रुं सैनं॑ सश्चद्दे॒वो दे॒वं स॒त्यमिन्द्रं॑ स॒त्य इन्दुः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
त्रि꣡क꣢꣯द्रुकेषु। त्रि। क꣣द्रुकेषु। महिषः꣢। य꣡वा꣢꣯शिरम्। य꣡व꣢꣯। आ꣣शिरम्। तुविशुष्मः꣢। तु꣣वि। शुष्मः꣢। तृ꣣म्प꣢त्। सो꣡म꣢꣯म्। अ꣣पिबत्। वि꣡ष्णु꣢꣯ना। सु꣣त꣢म्। य꣣थावश꣢म्। य꣣था। वश꣢म्। सः। ई꣣म्। ममाद। म꣡हि꣢꣯। क꣡र्म꣢꣯। क꣡र्त्त꣢꣯वे। म꣣हा꣢म्। उ꣣रु꣢म्। स। ए꣣नम्। सश्चत्। देवः꣢। दे꣣व꣢म्। स꣣त्यः꣢। इ꣡न्दुः꣢꣯। स꣣त्य꣢म्। इ꣡न्द्र꣢꣯म्। ४५७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- गृत्समदः शौनकः
- अष्टिः
- मध्यमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
प्रथम मन्त्र में सूर्य और चन्द्रमा के सम्बन्ध-वर्णन-पूर्वक गुरु के समीप से ज्ञानरसरूप सोम के पान का विषय है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—सूर्य-चन्द्र के पक्ष में। (त्रिकद्रुकेषु) वायु, बिजली और बादल रूप तीन पदार्थों से युक्त अन्तरिक्षभागों में (महिषः) महान् (तुविशुष्मः) बहुत बलवान् सूर्यरूप इन्द्र (यवाशिरम्) संयुक्त-वियुक्त होनेवाली सूर्यकिरणों से पूर्णता को प्राप्त होनेवाले (सोमम्) चन्द्रमा को (तृम्पत्) तृप्ति प्रदान करता है, और चन्द्रमा (विष्णुना) उस व्याप्तिमान् सूर्य से (सुतम्) उत्पन्न किये किरणसमूह को (यथावशम्) यथेच्छ (अपिबत्) पान करता है। (सः) वह चन्द्रमा में प्रविष्ट सूर्यकिरणसमूह (ईम्) इस चन्द्रमा को (महि) महान् (कर्म) प्राण-प्रदान, चान्द्र मासों के निर्माण आदि कार्य (कर्तवे) करने के लिए (ममाद) हर्षित करता है। (सः) वह (देवः) प्रकाशमान (सत्यः) सत्य नियमवाला (इन्दुः) चन्द्रमा (एनम्) इस (देवम्) प्रकाशक (सत्यम्) सत्य नियमोंवाले (इन्द्रम्) सूर्य का (सश्चत्) सेवन करता रहता है ॥ द्वितीय—गुरु-शिष्य के पक्ष में। (त्रिकद्रुकेषु) ज्ञानकाण्ड, कर्मकाण्ड, उपासनाकाण्ड रूप तीन सवनोंवाले शिक्षायज्ञों में (महिषः) महान् (तुविशुष्मः) विद्यार्थी का अतिशय प्रतिभा-बल से युक्त आत्मा (तृम्पत्) तृप्ति लाभ करता हुआ (विष्णुना) व्याप्त विद्यावाले आचार्य से (सुतम्) अभिषुत, (यवाशिरम्) व्रतपालनरूप कर्मों से परिपक्व (सोमम्) ज्ञानरस को (यथावशम्) यथेच्छ (अपिबत्) पान करता है। (सः) पान किया हुआ वह ज्ञान-रस (महाम्) विद्या में महान् (उरुम्) विशाल हृष्टपुष्ट शरीरवाले (ईम्) विद्यार्थी के इस आत्मा को (महि) महान् (कर्म) समाजसुधार आदि कर्म (कर्तवे) करने के लिए (ममाद) हर्षित करता है। (देवः) दिव्यगुणयुक्त (सत्यः) सत्य (सः) वह (इन्दुः) विद्यारस (देवम्) दिव्य गुणवाले (सत्यम्) सत्यप्रिय (इन्द्रम्) आत्मा को (सश्चत्) निरन्तर प्राप्त होता रहता है ॥१॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। ‘देवो, देवं’ में छेकानुप्रास और ‘सत्य, सत्य’ में यमक है ॥१॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - विद्यार्थी का आत्मा गुरु के पास से ज्ञानरस का पान करके वैसे ही महान् कर्म करने योग्य हो जाता है, जैसे चन्द्रमा सूर्य के पास से प्रकाश का पान कर प्राणप्रदान आदि महान् कर्मों को करता है ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
तत्राद्ये मन्त्रे सूर्यचन्द्रसम्बन्धवर्णनपूर्वकं गुरोः सकाशाज्ज्ञानरसरूपं सोमं पातुमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—सूर्यचन्द्रपरः। (त्रिकद्रुकेषु२) त्रीणि कद्रुकाणि वायुविद्युत्पर्जन्याख्यानि येषु तेषु अन्तरिक्षभागेषु (महिषः) महान्। महिष इति महन्नाम। निघं० ३।३। (तुविशुष्मः) बहुबलः सूर्यरूपः इन्द्रः। तुवि इति बहुनाम। निघं० ३।१। शुष्म इति बलनाम। निघं० २।९। (यवाशिरम्) यवैः संयोगवियोगं प्राप्तैः सूर्यकिरणैः आशीः परिपाकः पूर्णता यस्य तम् (सोमम्) चन्द्रमसम् (तृम्पत्) तर्पयति। तृम्प तृप्तौ, तुदादिः। चन्द्रमाश्च (विष्णुना) व्याप्तिमता सूर्येण (सुतम्) उत्पादितं किरणसमूहम् (यथावशम्) यथेच्छम्। वशः अभिलाषः। वश कान्तौ। (अपिबत्) पिबति। (सः) चन्द्रमसं प्रविष्टः सूर्यकिरणसमूहः (महाम्) गुणैर्महान्तम् (उरुम्) विशालम् (ईम्) एनं चन्द्रमसम्। ईम् एनम्। निरु० १०।४५। (महि) महत् (कर्म) प्रकाशनप्राणप्रदानचान्द्रमासनिर्माणादिकं कार्यम् (कर्तवे) कर्तुम् (ममाद) हर्षयति। (सः) असौ (देवः) प्रकाशमानः (सत्यः) सत्यनियमः (इन्दुः) चन्द्रमाः (एनम्) इमम् (देवम्) प्रकाशकम् (सत्यम्) सत्यनियमम् (इन्द्रम्) सूर्यम् (सश्चत्) सेवते ॥३ अथ द्वितीयः—गुरुशिष्यपरः। (त्रिकद्रुकेषु) त्रीणि कद्रुकाणि सवनानि ज्ञानकर्मोपासनाकाण्डरूपाणि येषु तेषु शिक्षायज्ञेषु (महिषः) महान्, (तुविशुष्मः) विद्यार्थिनः बहुप्रतिभाबलः आत्मा (तृम्पत्) तृप्यन् (विष्णुना) व्याप्तविद्येन आचार्येण। वेवेष्टि व्याप्नोति सर्वा विद्याः सर्वाणि शास्त्राणि वा यः स विष्णुः आचार्यः। (सुतम्) अभिषुतम्, (यवाशिरम्) यवैः व्रतपालनरूपैः कर्मभिः आशिरम् पक्वम्। यवाः कर्माणि, यु मिश्रणामिश्रणयोः, आशिर् श्रीञ् पाके। (सोमम्) ज्ञानरसम् (यथावशम्) यथेच्छम् (अपिबत्) पिबति। (सः) पीतः ज्ञानरसः (महाम्) विद्यया महान्तम् (उरुम्) विशालहृष्टपुष्टशरीरम् (ईम्) एनं विद्यार्थिनः आत्मानम् (महि) महत् (कर्म) समाजसुधारादिकार्यम् (कर्तवे) कर्तुम् (ममाद) हर्षयति। (सत्यः) अवितथः (देवः) दिव्यगुणः (सः) असौ (इन्द्रः) विद्यारसः (देवम्) दिव्यगुणम्, (सत्यम्) सत्यप्रियम् (इन्द्रम्) आत्मानम् (सश्चत्) निरन्तरं प्राप्नोति। सश्चतिः गतिकर्मा। निघं० २।१४। सैनम् इत्यत्र ‘सः एनम्’ इत स्थिते ‘सोऽचि लोपे चेत् पादपूरणम्’। अ० ६।१।१३४ इत्यनेन सुलोपे वृद्धिरेकादेशः ॥१॥ अत्र श्लेषालङ्कारः। ‘देवो, देवं’ इत्यत्र छेकानुप्रासः। ‘सत्य, सत्य’ इति यमकम् ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - छात्रस्यात्मा गुरोः सकाशाज्ज्ञानरसं पीत्वा तथैव महान्ति कर्माणि कर्तुं योग्यो जायते यथा चन्द्रः सूर्यस्य सकाशात् प्रकाशं पीत्वा प्राणप्रदानादीनि महान्ति कर्माणि करोति ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० २।२२।१, अथ० २०।९५।१। उभयत्र ‘तृम्पत्’, ‘सत्य इन्दुः सत्यमिन्द्रम्’ अस्य स्थाने क्रमेण ‘तृपत्’, ‘सत्यमिन्द्रं सत्य इन्दुः’ इति पाठः। साम० १४८६। २. त्रिकद्रुकेषु ज्योतिर्गौरायुरित्येतन्नामकेषु अभिप्लाविकेष्वहःसु—इति सा०। अत्र कदि धातोरौणादिकः क्रुन् प्रत्ययः, पुनः समासान्तः कप् च—इति ऋ० १।३२।३ भाष्ये द०। कदि वैक्लव्ये, भ्वादिः। ३. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिर्मन्त्रमेतं सूर्यचन्द्रविषये व्याख्यातवान्।
21_0457 त्रिकद्रुकेषु महिषो - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४५७-१। वाजजित्॥ प्रजापतिरष्टिर्विष्णुः॥
ओ꣢᳐इत्रि꣣क꣥। द्रु꣡काइ। षू꣢ऽ३म꣡हि꣢षो꣡। यवा꣢꣯शि꣣र꣥म्। तु꣣वी꣢शु꣣ष्मः꣥॥ ओ꣢᳐इतृ꣣ऽ२३४म्पा꣥त्। सो꣡꣯माम्। अपिबा꣢ऽ३द्वि꣡। ष्णुना꣢꣯सु꣣त꣥म्। य꣣था꣢꣯व꣣श꣥म्। ओ꣢᳐इसा꣣ऽ२३४ई꣥म्। म꣡मा। दा꣢ऽ३म꣡हि꣢क꣡। मक꣢र्त꣣वे꣥꣯। म꣣हा꣢꣯मु꣣रु꣥म्॥ ओ꣢᳐इसा꣣ऽ२३४इना꣥म्। स꣡श्चात्। दे꣢꣯वो꣡꣯दे꣢꣯वा꣡म्। स꣤त्यइन्दुस्सत्याऽ५मिन्द्राउ॥ वा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣣य꣢ꣳ स꣣ह꣢स्र꣣मा꣡न꣢वो दृ꣣शः꣡ क꣢वी꣣नां꣢ म꣣ति꣢उज्योति꣢र्वि꣡ध꣢र्म। ब्र꣣ध्नः꣢ स꣣मी꣡ची꣢रु꣣ष꣢सः꣣ स꣡मै꣢रयदरे꣣प꣢सः꣣ स꣡ चेत꣢सः꣣ स्व꣡स꣢रे मन्यु꣣म꣡न्त꣢श्चि꣣ता꣢ गोः ॥ 22:0458 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣣य꣢म्। स꣣ह꣡स्र꣢म्। आ꣡न꣢꣯वः। दृ꣣शः꣢। क꣣वीना꣢म्। म꣣तिः꣢। ज्यो꣡तिः꣢꣯। वि꣡ध꣢꣯र्म। वि। ध꣣र्म। ब्रध्नः꣢। स꣣मी꣡चीः꣢। स꣣म्। ई꣡चीः꣢꣯। उ꣣ष꣡सः꣢। सम्। ऐ꣣रयत्। अरेप꣡सः꣢। अ꣣। रेप꣡सः꣢। स꣡चे꣢꣯तसः। स। चे꣣तसः। स्व꣡स꣢꣯रे। म꣣न्युम꣡न्तः꣢। चि꣣ताः꣢। गोः। ४५८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- सूर्यः
- गौराङ्गिरसः
- अतिजगती
- निषादः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र का देवता सूर्य है। आदित्य, परमेश्वर और आचार्य का वर्णन है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (अयम्) यह सूर्य, परमेश्वर वा आचार्य (सहस्रम्) अकेला भी सहस्र के तुल्य, (आनवः) मनुष्यों के लिए हितकर, (दृशः) द्रष्टा अथवा दर्शन करानेवाला, (कवीनाम्) मेधावी विद्वानों का (मतिः) मतिप्रदाता, और (विधर्म ज्योतिः) विशेष धारक प्रकाश से युक्त है। (ब्रध्नः) महान् यह सूर्य, परमेश्वर वा आचार्य (समीचीः) सम्यक् गतिवाली, (अरेपसः) निर्मल (उषसः) उषाओं को अथवा ज्ञानदीप्तियों को (समैरयत्) भली-भाँति प्रेरित करता है, जिससे (स्वसरे) उज्ज्वल दिन अथवा दिन के समान उज्ज्वल विवेक के प्रकट हो जाने पर (सचेतसः) सहृदय जन (मन्युमन्तः) तेजयुक्त अथवा ब्रह्मवर्चस्वी होकर (गोः) किरणसमूह के अथवा वेदवाणी के (चिताः) ज्ञाता हो जाते हैं ॥२॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मतिः और ज्योतिः के अर्थ लक्षणा द्वारा क्रमशः मतिप्रदाता और ज्योतिष्मान् होते हैं। ‘तिर्, तिर्’, ‘समी, समै’ और ‘चेत, चिता’ में छेकानुप्रास तथा सकार, रेफ व तकार की पृथक्-पृथक् अनेक बार आवृत्ति में वृत्त्यनुप्रास अलङ्कार है ॥२॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे सूर्य प्रकाशवती उषाओं को प्रेरित करता है, वैसे ही परमात्मा और आचार्य मनुष्यों में विद्या एवं विवेक की कान्तियों को उत्पन्न करते हैं ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ सूर्यो देवता। आदित्यं, परमेश्वरम्, आचार्यं च वर्णयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (अयम्) एष सूर्यः परमेश्वर आचार्यो वा (सहस्रम्) एकोऽपि सन् शक्त्या सहस्रतुल्यः (आनवः२) अनुभ्यो मनुष्येभ्यो हितः। अनवः इति मनुष्यनामसु पठितम्। निघं० २।३, तेभ्यो हितः। (दृशः) द्रष्टा दर्शयिता वा, (कवीनाम्) विदुषाम् (मतिः) मतिप्रदाता (विधर्म ज्योतिः) विशेषधारकप्रकाशश्च वर्तते। (ब्रध्नः) महान् एषः। ब्रध्न इति महन्नाम। निघं० ३।३। (समीचीः) सम्यगञ्चनाः, (अरेपसः) निर्मलाः (उषसः) प्रभातदीप्तीः ज्ञानदीप्तीर्वा (समैरयत्) सम्यक् प्रेरयति, येन (स्वसरे) उज्ज्वले दिवसे, दिवसवदुज्ज्वले विवेके वा जाते सति। स्वसराणि अहानि भवन्ति स्वयंसारीणि, अपि वा स्वः आदित्यो भवति स एनानि सारयति। निरु० ५।४। (सचेतसः) सहृदयाः जनाः (मन्युमन्तः) तेजोयुक्ताः ब्रह्मवर्चस्विनो वा सन्तः (गोः) किरणसमूहस्य वेदवाचो वा (चिताः) ज्ञातारः, भवन्तीति शेषः। चिती संज्ञाने धातोः ‘इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः। अ० ३।१।१३५’ इति कः प्रत्ययः ॥२॥३ अत्र श्लेषालङ्कारः। मतिः, ज्योतिः इत्यनयोः क्रमेण मतिप्रदातरि ज्योतिष्मति च लक्षणा। ‘तिर्, तिर्’, ‘समी, समै’, ‘चेत, चिता’ इत्यत्र छेकानुप्रासः, सकाररेफतकाराणां पृथक् पृथगसकृदावृत्तौ च वृत्त्यनुप्रासः ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा सूर्यः प्रकाशवतीरुषसः प्रेरयति तथैव परमेश्वर आचार्यश्च जनेषु विद्याविवेककान्तीर्जनयतः ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. अथ० ७।२२।१, २। ऋषिः ब्रह्मा, देवता ब्रध्नः। अयं सहस्रमा नो दृशे कवीनां मतिर्ज्योतिर्विधर्मणि ॥१॥ ब्रध्नः समीचीरुषसः समैरयन्। अरेपसः सचेतसः स्वसरे मन्युमत्तमाश्चिते गोः ॥२॥ इति पाठः। २. ‘सहस्रमानवः सहस्रसंख्याकाः मनुष्या यस्य सः। सहस्रसंख्याकैर्मनुष्यैरिवावस्थितै रश्मिभिर्युक्तः’ इति सायणीयं व्याख्यानं तु पदकारविरुद्धं ‘सहस्रम् आनवः’ इति पदपाठात्, स्वरविरुद्धं च। ३. तेजस्विनः चन्द्रमःप्रभृतयः गोः आदित्यात् चिताः उपचिताः भवन्ति तेजसा—इति भ०। तेजस्विनश्चन्द्रमःप्रभृतयः गोः आदित्यस्य तेजसा चिताः अपचिताः भवन्ति, विगततेजस्का भवन्तीत्यर्थः—इति सा०।
22_0458 अयं सहस्रमानवो - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४५८-१। गोरांगिरसस्य सामनी द्वे॥ द्वयोर्गौरतिजगतीन्द्रः॥
अ꣥यꣳसहो꣤हा꣥इ॥ स्र꣣मा꣢᳐ना꣣ऽ२३४वाः꣥। दृ꣢शाᳲ꣡क꣢वी꣯ना꣡꣯म्मतिर्ज्यो꣯। ति꣢र्विधा꣣ऽ२३४र्मा꣥॥ ब्र꣢ध्ना꣡स्स꣢मा꣡इची꣢꣯रुष꣡सः꣢। समा꣡इरा꣢ऽ१याऽ२᳐त्। अ꣣रा꣢ऽ३। हो꣡वा꣢ऽ३। पा꣤। स꣥स्स꣤चे꣥꣯। त꣣सा꣢ऽ३ः। स्वा꣡सरे꣢꣯॥ मन्यु꣡माऽ२३न्ताः꣢᳐॥ चि꣣तो꣢᳐॥ या꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ गो꣣ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥
22_0458 अयं सहस्रमानवो - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४५८-२।
अ꣥यꣳसहस्रमा꣯नाऽ६वाः꣥॥ दृ꣢शाᳲ꣡क꣢वी꣯ना꣡꣯मतिर्ज्यो꣯। ति꣢र्वि꣡धाऽ२३र्मा꣢॥ ब्रध्ना꣡स्स꣢मा꣡इची꣢꣯रुष꣡सः꣢। समा꣡इरा꣢ऽ१याऽ२३त्। ओ꣭ऽ३वा꣢। अरे꣯प꣡स꣢स्स꣡चे꣢꣯तसः। स्वा꣡सरे꣢꣯॥ मन्यु꣡माऽ२३न्ताः꣢। ओ꣭ऽ३वा꣢᳐। चि꣣ता꣢ऽ३ः। गो꣡ऽ२᳐रा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ बा꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ए꣡न्द्र꣢ या꣣ह्यु꣡प꣢ नः परा꣣व꣢तो꣣ ना꣡यमच्छा꣢꣯ वि꣣द꣡था꣢नीव꣣ स꣡त्प꣢ति꣣र꣢स्ता꣣ रा꣡जे꣢व꣣ स꣡त्प꣢तिः। ह꣡वा꣢महे त्वा꣣ प्र꣡य꣢स्वन्तः सु꣣ते꣢꣫ष्वा पु꣣त्रा꣢सो꣣ न꣢ पि꣣त꣢रं꣣ वा꣡ज꣢सातये महिष्ठं वाजसातये ॥ 23:0459 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
एन्द्र॑ या॒ह्युप॑ नः परा॒वतो॒ नायमच्छा॑ वि॒दथा॑नीव॒ सत्प॑ति॒रस्तं॒ राजे॑व॒ सत्प॑तिः ।
हवा॑महे त्वा व॒यं प्रय॑स्वन्तः सु॒ते सचा॑ ।
पु॒त्रासो॒ न पि॒तरं॒ वाज॑सातये॒ मंहि॑ष्ठं॒ वाज॑सातये ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
आ꣢। इ꣣न्द्र। याहि। उ꣡प꣢꣯। नः। परा꣣व꣢तः। न। अ꣣य꣢म्। अ꣡च्छ꣢꣯। वि꣣द꣡था꣢नि। इ꣣व। स꣡त्प꣢꣯तिः। सत्। प꣣तिः। अ꣡स्ता꣢꣯। रा꣡जा꣢꣯। इ꣣व। स꣡त्प꣢꣯तिः। सत्। प꣣तिः। ह꣡वा꣢꣯महे। त्वा꣣। प्र꣡य꣢स्वन्तः। सु꣣ते꣡षु꣢। आ। पु꣣त्रा꣡सः꣢। पु꣣त्। त्रा꣡सः꣢꣯। न। पि꣣त꣡र꣢म्। वा꣡ज꣢꣯सातये। वा꣡ज꣢꣯। सा꣣तये। म꣡ꣳहि꣢꣯ष्ठम्। वा꣡ज꣢꣯सातये। वा꣡ज꣢꣯। सा꣣तये। ४५९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- परुच्छेपो दैवोदासिः
- अत्यष्टिः
- गान्धारः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में इन्द्र नाम से परमात्मा और आचार्य का आह्वान किया गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) परमैश्वर्यवन् परमात्मन् एवं विद्या के ऐश्वर्य से युक्त आचार्य ! (अयम्) यह आप (नः अच्छ) हमारे प्रति (उप आ याहि) आइये, (परावतः न) जैसे कोई दूरदेश से आता है, और (सत्पतिः) श्रेष्ठ गृहपति (विदथान् इव) जैसे यज्ञों में आता है, और (सत्पतिः) सज्जनों का पालक (राजा) राजा (अस्ता इव) जैसे राजदरबार में आता है। (प्रयस्वन्तः) प्रयत्नवान् हम (त्वा) आपको (सुतेषु) आनन्द-रसों, वीर-रसों और विद्या-रसों के निमित्त से (आ हवामहे) बुलाते हैं। (पुत्रासः न) जैसे पुत्र (पितरम्) पिता को (वाजसातये) अन्नादि की प्राप्ति के लिए बुलाते हैं, वैसे ही (मंहिष्ठम्) धन, बल, विद्या आदि के अतिशय दानी आपको, हम (वाजसातये) धन, बल, विद्या आदि की प्राप्ति के लिए बुलाते हैं ॥३॥ इस मन्त्र में चार उपमाएँ हैं। ‘सत्पति’ और ‘वाजसातये’ की एक-एक बार आवृत्ति में यमक अलङ्कार है ॥३॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जगदीश्वर और गुरुजन जिसके अनुकूल होते हैं, वह सब विपत्तियों को पार करके उत्कृष्ट ऐश्वर्यों को प्राप्त कर लेता है ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथेन्द्रनाम्ना परमात्मानमाचार्यं चाह्वयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) परमैश्वर्यवन् परमात्मन् विद्यैश्वर्ययुक्त आचार्य वा ! (अयम्) एष त्वम् (नः अच्छ) अस्मान् प्रति (उप आ याहि) उपागच्छ, (परावतः न) यथा कश्चिद् दूरदेशादुपागच्छति तद्वत्, किञ्च, (सत्पतिः) श्रेष्ठो गृहपतिः (विदथानि इव) यथा यज्ञान् उपागच्छति तद्वत्। विदथ इति यज्ञनाम। निघं० ३।१७। अपिच (सत्पतिः) सतां पालकः (राजा) नृपतिः (अस्ता इव) यथा अस्तम् आस्थानगृहम् उपागच्छति तद्वत्। अस्तमिति गृहनाम। निघं० ३।४। ‘सुपां सुलुक्’ इति विभक्तेराकारादेशः। सत्पतिः इत्यत्र ‘पत्यावैश्वर्ये। अ० ६।२।१८’ इति तत्पुरुषे पूर्वपदप्रकृतिस्वरः। (प्रयस्वन्तः२) प्रयत्नवन्तो वयम् (त्वा) त्वाम् (सुतेषु) आनन्दरसेषु वीररसेषु विद्यारसेषु च निमित्तेषु। अत्र निमित्तार्थे सप्तमी। (आ हवामहे) आह्वयामः। (पुत्रासः न) पुत्राः यथा (पितरम्) जनकम् (वाजसातये) अन्नप्राप्तये आह्वयन्ति तथा (मंहिष्ठम्) धनविद्यादीनां दातृतमम् त्वाम्। मंहते दानकर्मा। निघं० ३।२०। अतिशयेन मंहिता मंहिष्ठः। वयम् (वाजसातये) धनबलविद्यादिप्राप्तये आह्वयामः ॥३॥३ अत्र चतस्र उपमाः। ‘सत्पति’, ‘वाजसातये’ इत्यनयोः सकृदावृत्तौ च यमकम् ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जगदीश्वरो गुरवश्च यस्यानुकूला भवन्ति स सर्वं विपत्समूहमुत्तीर्य परमैश्वर्याणि लभते ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १।१३०।१, ‘रस्ता’, ‘त्वा प्रयस्वन्तः सुतेष्वा’ इत्यत्र क्रमेण ‘रस्तं’, ‘त्वा वयं प्रयस्वन्तः सुते सचा’ इति पाठः। २. (प्रयस्वन्तः) बहुप्रयत्नशीलाः इति ऋ० १।१३०।१ भाष्ये द०। ३. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिर्ऋचमिमां राजप्रजाविषये व्याख्यातवान्।
23_0459 एन्द्र याह्युप - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४५९-१। प्रयस्वत्॥ प्रजापति(रष्टि) रत्यष्टिरिन्द्रः॥
ए꣤꣯न्द्र꣥या꣯ह्यु꣤प꣥नाः꣤॥ पा꣡राऽ२᳐वा꣣ऽ२३४ताः꣥। ना꣡꣯यमच्छा। वि꣢द꣡था꣯नाइ। वास꣢᳐त्पा꣣ऽ२३४तीः꣥। अ꣡स्तारा꣢ऽ३जे꣢ऽ३। वा꣡स꣢त्पा꣣ऽ२३४तीः꣥। ह꣤वा꣥꣯महे꣯त्वा꣯प्र꣤य꣥स्वन्ताः꣤। सु꣢ता꣡इषू꣢ऽ३वा꣢॥ पुत्रा꣡꣯सो꣯ना। पि꣢त꣡रंवा। जासा꣢᳐ता꣣ऽ२३४या꣥इ॥ मꣳ꣡हाइष्ठा꣢ऽ३म्वा꣢ऽ३॥ जा꣡ऽ२३सा꣤ऽ३। ता꣢ऽ३४५योऽ६"हा꣥इ॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त꣡मिन्द्रं꣢꣯ जोहवीमि म꣣घ꣡वा꣢नमु꣣ग्र꣢ꣳ स꣣त्रा꣡ दधा꣢꣯न꣣म꣡प्र꣢तिष्कुत꣣ꣳ श्र꣡वा꣢ꣳसि꣣ भू꣡रि꣢ । म꣡ꣳहि꣢ष्ठो गी꣣र्भि꣡रा च꣢꣯ य꣣ज्ञि꣡यो꣢ ववर्त्त रा꣣ये꣢ नो꣣ वि꣡श्वा꣢ सु꣣प꣡था꣢ कृणोतु व꣣ज्री꣢ ॥ 24:0460 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
तमिन्द्रं॑ जोहवीमि म॒घवा॑नमु॒ग्रं स॒त्रा दधा॑न॒मप्र॑तिष्कुतं॒ शवां॑सि ।
मंहि॑ष्ठो गी॒र्भिरा च॑ य॒ज्ञियो॑ व॒वर्त॑द्रा॒ये नो॒ विश्वा॑ सु॒पथा॑ कृणोतु व॒ज्री ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
त꣢म्। इ꣡न्द्र꣢꣯म्। जो꣣हवीमि। मघ꣡वा꣢नम्। उ꣣ग्र꣢म्। स꣣त्रा꣢। द꣡धा꣢꣯नम्। अ꣡प्र꣢꣯तिष्कुतम्। अ। प्र꣣तिष्कुतम्। श्र꣡वाँ꣢꣯सि꣣। भू꣡रि꣢꣯। मँ꣡हि꣢꣯ष्ठः। गी꣣र्भिः꣢। आ। च꣣। यज्ञि꣡यः꣢। व꣣वर्त। राये꣢। नः꣣। वि꣡श्वा꣢꣯। सु꣣प꣡था꣢। सु꣣। प꣡था꣢꣯। कृ꣣णोतु। वज्री꣢। ४६०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- रेभः काश्यपः
- अतिजगती
- निषादः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमात्मा, राजा और आचार्य को लक्ष्य करके कहा गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - मैं (तम्) उस प्रसिद्ध (मघवानम्) ऐश्वर्यवान् (उग्रम्) अन्यायों और अन्यायियों के प्रति उग्र, (सत्रा दधानम्) सत्य को धारण करनेवाले, (अप्रतिष्कुतम्) शत्रुओं से प्रतिरुद्ध न होनेवाले (इन्द्रम्) परमात्मा, राजा वा आचार्य से (भूरि) अनेकानेक (श्रवांसि) यशों की (जोहवीमि) बार-बार याचना करता हूँ। (मंहिष्ठः) अतिशय दानी, (यज्ञियः) पूजा वा सत्कार के योग्य वह (गीर्भिः) उपदेशवाणियों के साथ (आ ववर्त) हमारे अभिमुख होवे। (वज्री) अविद्या-अन्याय आदि पर, हिंसा-असत्य-तस्करी आदि पर और हिंसकों पर वज्र उठानेवाला वह (राये) ऐश्वर्य के लिए (विश्वा नः) हम सबको (सुपथा) सुपथ से (कृणोतु) ले चले ॥४॥ इस मन्त्र में अर्थश्लेष अलङ्कार है ॥४॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वर, राजा और आचार्य जिन पर अनुग्रह करते हैं, वे सन्मार्ग पर चलनेवाले और यशस्वी होते हैं ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्मानं राजानमाचार्यं चाभिलक्ष्य प्राह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - अहम् (तम्) प्रसिद्धम् (मघवानम्) ऐश्वर्यवन्तम्, (उग्रम्) अन्यायेषु अन्यायिषु च प्रचण्डम्, (सत्रा दधानम्) सत्यं धारयन्तम्। सत्रा इति सत्यनाम। निघं० ३।१०। (अप्रतिष्कुतम्) अप्रतिरुद्धं शत्रुभिः। स्कुतम्, स्कुञ् आप्रवणे क्र्यादिः। (इन्द्रम्) परमात्मानं राजानम् आचार्यं वा (भूरि) भूरीणि बहूनि। ‘शेश्छन्दसि बहुलम्। अ० ६।१।७०’ इति शेर्लोपः। (श्रवांसि) यशांसि (जोहवीमि) अतिशयेन पुनः पुनः प्रार्थये। (मंहिष्ठः) दातृतमः (यज्ञियः) पूजार्हः सत्कारार्हश्च सः (गीर्भिः) उपदेशवाग्भिः सह (आ ववर्त) अस्मान् प्रति आवर्तताम्। (वज्री) अविद्याऽन्यायादिषु हिंसाऽसत्यस्तेयादिषु हिंसकेषु च उद्यतवज्रः सः (राये) ऐश्वर्याय (विश्वाः नः) सर्वान् अस्मान्। विश्वशब्दाच्छन्दसि ‘सुपां सुलुक्०’ इति विभक्तेराकारादेशः। (सुपथा) सुमार्गेण (कृणोतु) नयतु ॥४॥ अत्रार्थश्लेषालङ्कारः ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वरो नृपतिराचार्यश्च याननुगृह्णन्ति ते सुमार्गगामिनो यशस्विनश्च जायन्ते ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।९७।१३, अथ० २०।५५।१। उभयत्र ‘भूरि’ इति नास्ति, ‘ववर्त राये’ इत्यत्र च ‘ववर्तद्राये’ इति पाठः।
24_0460 तमिन्द्रं जोहवीमि - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४६०-१। अक्षय्यम्॥ रेवत्प्रजापतिरतिजगतीन्द्रः॥
त꣤मिन्द्रं꣥जो꣯हवी꣯मिमघ꣤वा꣥꣯ना꣤म्॥ ऊ꣣ऽ२३४ग्रा꣥म्। स꣢त्रा꣡꣯होइ। दधा꣯नमप्रताऽ२᳐इष्कू꣣ऽ२३४ता꣥म्। श्र꣡वाऽ२३ꣳसा꣡ऽ२᳐इ। भू꣣ऽ२३४री꣥। मꣳ꣡हिष्ठो꣯गी꣯र्भिरा। च꣪याऽ२᳐ज्ञा꣣ऽ२३४याः꣥। वा꣢꣯वा꣡र्त्ताऽ᳒२᳒॥ रा꣯ये꣡꣯होइ। नो꣢꣯विश्वा꣯सुपा꣣ऽ२३४था꣥। कृ꣣णो꣢ऽ३। तू꣡ऽ२᳐वा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ऊ꣣ऽ२३४पा꣥॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣢स्तु꣣ श्रौ꣡षट्꣢ पु꣣रो꣢ अ꣣ग्निं꣢ धि꣣या꣡ द꣢ध꣣ आ꣡ नु त्यच्छर्धो꣢꣯ दि꣣व्यं꣡ वृ꣡णीमह इन्द्रवा꣣यू꣡ वृ꣢णीमहे। य꣡द्ध꣢ क्रा꣣णा꣢ वि꣣व꣢स्व꣢ते꣣ ना꣡भा꣢ स꣣न्दा꣣य न꣡व्य꣢से। अ꣢ध꣣ प्र꣢ नू꣣न꣡मुप꣢꣯ यन्ति धी꣣त꣡यो꣢ दे꣣वा꣢꣫ꣳअच्छा꣣ न꣢ धी꣣त꣡यः꣢ ॥ 25:0461 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अस्तु॒ श्रौष॑ट् पु॒रो अ॒ग्निं धि॒या द॑ध॒ आ नु तच्छर्धो॑ दि॒व्यं वृ॑णीमह इन्द्रवा॒यू वृ॑णीमहे ।
यद्ध॑ क्रा॒णा वि॒वस्व॑ति॒ नाभा॑ सं॒दायि॒ नव्य॑सी ।
अध॒ प्र सू न॒ उप॑ यन्तु धी॒तयो॑ दे॒वाँ अच्छा॒ न धी॒तयः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣡स्तु꣢꣯। श्रौ꣡ष꣢꣯ट्। पु꣣रः꣢। अ꣣ग्नि꣢म्। धि꣣या꣢। द꣣धे। आ꣢। नु। त्यत्। श꣡र्धः꣢꣯। दि꣣व्य꣢म्। वृ꣣णीमहे। इन्द्रवायू꣢। इ꣣न्द्र। वायू꣡इति꣢। वृ꣣णीमहे। य꣢त्। ह꣣। क्राणा꣢। वि꣣व꣡स्व꣢ते। वि꣣। व꣡स्व꣢꣯ते। ना꣡भा꣢꣯। स꣣न्दा꣡य꣢। स꣣म्। दा꣡य꣢꣯। न꣡व्य꣢꣯से। अ꣡ध꣢꣯। प्र। नू꣣न꣢म्। उ꣡प꣢꣯। य꣣न्ति। धीत꣡यः꣢। दे꣡वा꣢न्। अ꣡च्छ꣢꣯। न। धी꣣त꣡यः꣢। ४६१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- विश्वेदेवाः
- परुच्छेपो दैवोदासिः
- अत्यष्टिः
- गान्धारः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र के विश्वेदेवाः देवता हैं। इसमें परमात्मा, जीवात्मा, मन, प्राण, अग्नि, सूर्य, वायु एवं बिजली का विषय है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—अध्यात्म पक्ष में। (अस्तु श्रौषट्) हमारी प्रार्थना सुनी जाए, अर्थात् हमारी कामनाएँ पूर्ण हों। मैं (अग्निम्) अग्रनायक परमात्मा को (पुरः दधे) सम्मुख स्थापित करता हूँ। हम सब (त्यत्) उस अति उपयोगी (दिव्यं शर्धः) प्रकाशपूर्ण आत्म-बल का (नु) शीघ्र ही (आ वृणीमहे) उपयोग करते हैं। (इन्द्रवायू) मन और प्राण का (वृणीमहे) उपयोग करते हैं। (यत् ह) जब वे मन और प्राण (नाभा) केन्द्रभूत हृदय-प्रदेश में (सन्दाय) स्वयं को बाँधकर (नव्यसे) अतिशय प्रशंसनीय (विवस्वते) अज्ञानान्धकार के निवारक आत्मा के लिए (क्राणा) उच्च संकल्प, प्राणवशीकरण आदि कर्म को करनेवाले होते हैं, (अध) तब (नूनम्) अवश्य ही (धीतयः) धारणा, ध्यान, समाधियाँ (उप प्रयन्ति) योगी के समीप आ जाती हैं, सिद्ध हो जाती हैं, (न) जिस प्रकार (धीतयः) अङ्गुलियाँ (देवान् अच्छ) माता, पिता, अतिथि आदि विद्वानों को ‘नमस्ते’ करने के लिए (उप प्रयन्ति) तत्पर होती हैं ॥ द्वितीय—अधिदैवत पक्ष में। (अस्तु श्रौषट्) मेरा वचन सुना जाए। मैं (अग्निम्) भौतिक आग का (धिया) बुद्धि या कर्मकौशल से (पुरः दधे) शिल्पादि कर्मों में उपयोग लेता हूँ। हम सभी (त्यत्) उस (दिव्यम्) द्युलोक में विद्यमान (शर्धः) बलवान् सूर्य का (नु) शीघ्र ही (आ वृणीमहे) शिल्पकर्म में उपयोग करते हैं। (इन्द्र-वायू) विद्युत् और वायु का (वृणीमहे) उपयोग करते हैं। (यद् ह) जब वे विद्युत् और वायु (नाभा) केन्द्रभूत अन्तरिक्ष में (सन्दाय) पृथिवी आदि लोकों को आकर्षण-गुण से बाँधकर (नव्यसे) हर ऋतु में नवीन रूप में प्रकट होनेवाले (विवस्वते) अन्धकार-निवारक सूर्य के चारों ओर (क्राणा) परिक्रमा कराते हैं, (अध) तब (नूनम्) निश्चय ही (धीतयः) सूर्य-किरणें (उप प्रयन्ति) उन पृथिवी आदि लोकों को प्राप्त होती हैं। शेष पूर्ववत् ॥५॥ इस मन्त्र में श्लेष और उपमालङ्कार हैं। ‘वृणीमह, वृणीमहे’ में लाटानुप्रास और ‘धीतयो, धीतयः’ में यमक है ॥५॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे शिल्पविद्या की उन्नति से अग्नि, सूर्य, बिजली और वायु को यन्त्र, यान आदियों में भली-भाँति प्रयुक्त करके मनुष्य महान् सुख प्राप्त कर सकते हैं, वैसे ही योगविद्या की उन्नति से जीवात्मा, मन, प्राण एवं इन्द्रियों के सामञ्जस्य द्वारा योगसमाधि और मोक्ष प्राप्त किये जा सकते हैं ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ विश्वेदेवाः देवताः। परमात्मजीवात्ममनःप्राणवह्निसूर्यवायुविद्युद्विषयमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—अध्यात्मपरः। अस्तु (श्रौषट्२) अस्माकं प्रार्थनायाः श्रवणं भवतु, अस्मत्कामनाः पूर्यन्तामित्यर्थः। अहम् (अग्निम्) अग्रनेतारं परमात्मानम् (धिया) ध्यानेन (पुरः दधे) सम्मुखं स्थापयामि। वयम् (त्यत्) तद् महोपयोगि (दिव्यं शर्धः) प्रकाशपूर्णम् आत्मबलम्। शर्धः इति बलनाम। निघं० २।९। (नु) सद्यः (आ वृणीमहे) उपयुञ्ज्महे। (इन्द्रवायू) मनःप्राणौ। मन इवेन्द्रः। श० १२।९।१।१३। प्राणो हि वायुः। ता० ४।६।८। प्राणो वै वायुः। श० ४।४।१।१५। (वृणीमहे) उपयुञ्ज्महे। (यद् ह) यदा हि, तौ इन्द्रवायू मनःप्राणौ (नाभा) नाभौ, केन्द्रभूते हृत्प्रदेशे (सन्दाय३) स्वात्मानं बद्ध्वा। सं पूर्वो दातिर्बन्धने वर्तते। (नव्यसे) नवीयसे, अतिशयेन स्तुत्याय (विवस्वते४) अज्ञानान्धकारनिवारकाय आत्मने (क्राणा) क्राणौ, उच्चसंकल्पनप्राणवशीकरणादिकं कर्म कुर्वाणौ भवतः। क्राणाः कुर्वाणाः इति निरुक्तम्। ४।१९। तदा (नूनम्) निश्चयेन (धीतयः) धारणाध्यानसमाधयः (उप प्रयन्ति) योगिनः समीपमागच्छन्ति, (न) यथा (धीतयः) अङ्गुलयः। धीतय इत्यङ्गुलिनामसु पठितम्। निघं० २।५। (देवान् अच्छ) मातापित्रतिथ्यादीन् विदुषो नमस्कर्तुम् (उप प्रयन्ति) उद्युक्ता भवन्ति ॥ अथ द्वितीयः—अधिदैवतपरः। (अस्तु श्रौषट्) मदीयं वचनं श्रुतं भवेत्। अहम् (अग्निम्) भौतिकं वह्निम् (धिया) बुद्ध्या कर्मकौशलेन वा (पुरः दधे) शिल्पादिकर्मसु उपयुञ्जे। वयम् (त्यत्) तत् (दिव्यम्) दिवि भवम् (शर्धः) शर्धस्वन्तं बलवन्तं सूर्याग्निम्। अत्र मतुपो लुक्। (नु) सद्यः (आ वृणीमहे) शिल्पकर्मणि उपयुञ्ज्महे। (इन्द्रवायू) विद्युद्वातौ (वृणीमहे) शिल्पकर्मणि उपयुञ्ज्महे। (यद् ह) यदा हि, तौ इन्द्रवायू विद्युद्वातौ (नाभा) नाभौ केन्द्रभूते अन्तरिक्षे (सन्दाय) पृथिव्यादिलोकान् आकर्षणगुणेन बद्ध्वा (नव्यसे) प्रतिऋतु नवीनतराय (विवस्वते) तमोनिवारकाय सूर्याय, सूर्यं परितः इत्यर्थः (क्राणा) परिक्रमां कारयन्तौ भवतः, (अध) तदा (नूनम्) निश्चयेन (धीतयः) सूर्यकिरणाः (उपप्रयन्ति) तान् पृथिव्यादिलोकान् प्राप्नुवन्ति। शिष्टं पूर्ववत् ॥५॥५ अत्र श्लेष उपमालङ्कारश्च। ‘वृणीमह, वृणीमहे’ इत्यत्र लाटानुप्रासः। ‘धीतयो, धीतयः’ इत्यत्र यमकम् ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा शिल्पविद्योन्नत्या वह्निसूर्यविद्युद्वायूनां यन्त्रयानादिषु सम्यक् प्रयोगेण मनुष्यैर्महत् सुखं प्राप्तुं शक्यते, तथैव योगविद्योन्नत्या जीवात्ममनःप्राणेन्द्रियाणां सामञ्जस्येन योगसमाधिः कैवल्यं च प्राप्तुं शक्यते ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १।१३९।१, ‘आ नु तच्छर्धो’, ‘यद्ध क्राणा विवस्वति नाभा सन्दायि नव्यसी। अध प्र सू न उप यन्तु’ इति पाठः। २. अस्तु भवतु श्रौषट् श्रावणं स्तोत्रस्य। शृण्वन्तु देवाः स्तोत्रमित्यर्थः—इति भ०। ३. सन्दाय सम्यग् बद्ध्वा, स्वीकृत्य इत्यर्थः—इति भ०। सम्यग् बद्ध्वा, मिथः संयुज्य—इति सा०। ४. विवस्वते विवासयित्रे—इति वि०। विवो धनं तद्वते, हविष्मते—इति भ०। तत्तु न पदकारसम्मतम् ‘वि-वस्वते’ इति पदपाठात्। ५. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिर्मन्त्रमेतं पुरुषार्थप्रशंसाविषये व्याख्यातवान्।
25_0461 अस्तु श्रौषट् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४६१-१। याज्ञतुरम्॥ यज्ञतुरोऽत्यष्टिरिन्द्रः॥
अ꣥स्तुश्रौ꣯षाट्॥ पु꣢रो꣡꣯अग्निंधि꣢या꣡꣯दधे꣢꣯। हा꣡। औ꣢ऽ३होऽ२३४वा꣥। आ꣡꣯नुत्यच्छर्द्धो꣢꣯दि꣡। व्याम्। वृ꣪णाऽ२३हा꣢᳐इ। मा꣣ऽ२३४हे꣥। इ꣡न्द्रावा꣢ऽ३यू꣢ऽ३। वृ꣡णीऽ२᳐मा꣣ऽ२३४हा꣥इ। य꣡द्धक्रा꣯णा꣯विवा꣢ऽ१स्वा꣢ऽ३ता꣢इ। ना꣯भा꣡꣯सन्दा꣯यना꣢ऽ३। व्या꣤सा꣥इ। अ꣡धप्रनू꣯नमुपया। ति꣢धी꣯ता꣡या ऽ२३ः। हा꣡। औ꣢ऽ३होऽ२३४वा꣥॥ दा꣡इवा꣢ऽ१ꣳअच्छाऽ२३। हा꣡। औ꣢ऽ३होऽ२३४वा꣥। न꣢धो꣡ऽ२३४वा꣥। ता꣤ऽ५योऽ६"हा꣥इ॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प्र꣡ वो꣢ म꣣हे꣢ म꣣त꣡यो꣢ यन्तु꣣ वि꣡ष्ण꣢वे म꣣रु꣡त्व꣢ते गिरि꣣जा꣡ ए꣢व꣣या꣡म꣢रुत्। प्र꣡ शर्धा꣢꣯य꣣ प्र꣡ यज्य꣢꣯वे सुखा꣣द꣡ये꣢ त꣣व꣡से भ꣣न्द꣡दि꣢ष्टये꣣ धु꣡नि꣢व्रताय꣣ श꣡व꣢से ॥ 26:0462 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प्र वो॑ म॒हे म॒तयो॑ यन्तु॒ विष्ण॑वे म॒रुत्व॑ते गिरि॒जा ए॑व॒याम॑रुत् ।
प्र शर्धा॑य॒ प्रय॑ज्यवे सुखा॒दये॑ त॒वसे॑ भ॒न्ददि॑ष्टये॒ धुनि॑व्रताय॒ शव॑से ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
प्र꣢। वः꣣। महे꣢। म꣣त꣡यः꣢। य꣣न्तु। वि꣡ष्ण꣢꣯वे। म꣣रु꣡त्व꣢ते। गि꣣रिजाः꣢। गि꣣रि। जाः꣢। ए꣣वया꣡म꣢रुत्। ए꣣वया꣢। म꣣रुत्। प्र꣢। श꣡र्धा꣢꣯य। प्र। य꣡ज्य꣢꣯वे। सु꣣खाद꣡ये꣢। सु꣣। खाद꣡ये꣢। त꣣व꣡से꣢। भ꣣न्द꣡दि꣢ष्टये। भ꣣न्द꣢त्। इ꣣ष्टये। धु꣡नि꣢꣯व्रताय। धु꣡नि꣢꣯। व्र꣣ताय। श꣡व꣢꣯से। ४६२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- मरुतः
- एवयामरुदात्रेयः
- अतिजगती
- निषादः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र के देवता ‘मरुतः’ हैं। इसमें विष्णु और मरुतों की सहायता से आत्मिक और राष्ट्रिय उत्कर्ष पाने की प्रेरणा है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—अध्यात्म-पक्ष में। हे साथियों ! (महे) महान्, (मरुत्वते) प्राणयुक्त (विष्णवे) सारे शरीर में व्याप्त क्रियावाले अपने जीवात्मा के प्रोत्साहनार्थ (वः) तुम्हारी (मतयः) बुद्धियाँ वा वाणियाँ (प्र यन्तु) प्रवृत्त हों, जो जीवात्मा (गिरिजाः) पर्वत-सदृश शरीर में जन्मा हुआ और (यवयामरुत्) वेगवान् प्राणवाला है। (यज्यवे) शरीर-सञ्चालन रूप यज्ञ के कर्ता, (सुखादये) रोग आदियों को पूर्णतः खा जानेवाले (तवसे) शरीर से वृद्धिशील, (भन्ददिष्टये) सुखजनक शतायुष्य रूप इष्टि को करनेवाले, (धुनिव्रताय) शारीरिक और मानसिक दोषों को कंपित करनेवाले कर्म से युक्त (शवसे) बलवान् (शर्धाय) प्राणबल को पाने के लिए भी, तुम्हारी बुद्धियाँ वा वाणियाँ (प्र प्र यन्तु) प्रकृष्ट रूप से प्रवृत्त हों ॥ द्वितीय—राष्ट्र के पक्ष में। हे राष्ट्रवासियो ! (महे) महान् (मरुत्वते) प्रशस्त योद्धा सैनिकों से युक्त (विष्णवे) यानों द्वारा जल, स्थल, अन्तरिक्ष तीनों स्थानों में व्याप्त होनेवाले राजा के लिए (वः) तुम्हारी (मतयः) वाणियाँ (प्र यन्तु) प्रवृत्त हों, जो राजा (गिरिजाः) पर्वततुल्य सर्वोच्च पद पर अभिषिक्त और (एवया-मरुत्) वेगवान् सैनिकोंवाला है। और (यज्यवे) राष्ट्ररक्षा-रूप यज्ञ के अनुष्ठाता, (सुखादये) उत्कृष्ट पादत्राणों और हस्तत्राणों से युक्त, (तवसे) गतिमान्, कर्मण्य, (भन्ददिष्टये) संग्रामरूप यज्ञ से सुख पानेवाले, (धुनिव्रताय) शत्रुप्रकम्पक कर्मोंवाले, (शवसे) बलवान् (शर्धाय) वीर योद्धाओं के सैन्य के लिए भी, तुम्हारी वाणियाँ (प्र प्र यन्तु) अतिशय प्रवृत्त हों, अर्थात् तुम राजा की तथा उसके सैन्यगण की प्रशंसा करो और उन्हें उत्तम उद्बोधन दो ॥६॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है ॥६॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - मनुष्य जब प्राणायाम से शारीरिक और मानसिक दोषों को जलाकर आत्मिक बल बढ़ाते हैं, तब सब सिद्धियाँ उन्हें हस्तगत हो जाती हैं। वैसे ही राष्ट्र के वीर सैनिक सब शत्रुओं को कँपा कर जब राजा के बल को बढ़ाते हैं, तब राष्ट्र में सब उन्नतियाँ भासित होने लगती हैं ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ मरुतो देवताः। विष्णोर्मरुतां च साहाय्येनात्मिकं राष्ट्रियं चोत्कर्षं प्राप्तुं प्रेरयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—अध्यात्मपरः। हे सखायः ! (महे) महते, (मरुत्वते) प्राणवते (विष्णवे) सर्वस्मिन् शरीरे व्याप्तक्रियाय जीवात्मना जीवात्मनः प्रोत्साहनायेत्यर्थः (वः) युष्माकम् (मतयः) बुद्धयः वाचो वा। वाग् वै मतिः। श० ८।१।२।७। (प्र यन्तु) प्रवर्तन्ताम्, यः विष्णुः जीवात्मा (गिरिजाः) गिरौ पर्वतवद् विद्यमाने देहे गृहीतजन्मा, (एवयामरुत्) वेगवत्प्राणश्च वर्तते। एवेन वेगेन यान्तीति एवयाः। एवयाः वेगगामिनः मरुतः प्राणाः सहचराः यस्य स एवयामरुत्। किञ्च, (यज्यवे) शरीरसञ्चालनरूपयज्ञकर्त्रे, (सुखादये) रोगादीनां सुभक्षकाय, (तवसे) शरीरेण वृद्धिशीलाय। तौति वर्द्धते इति तवाः तस्मै। तु गतिवृद्धिहिंसासु सौत्रो धातुः, तत औणादिकः असुन् प्रत्ययः. (भन्ददिष्टये) भन्दन्ती सुखयन्ती इष्टिः शतसंवत्सरजीवनरूपा यस्मात् तस्मै, (धुनिव्रताय) धुनि शारीरमानसदोषप्रकम्पकं व्रतं कर्म यस्य तस्मै, (शवसे) बलवते (शर्धाय) मारुताय गणाय प्राणसमूहाय। शृधु प्रसहने चुरादिः, शर्धयति प्रसहते इति शर्धः तस्मै। वः मतयः बुद्धयो वाचो वा (प्र प्र) प्र यन्तु, प्र यन्तु, प्रकर्षेण प्रवर्तन्ताम् ॥ अथ द्वितीयः—राष्ट्रपरः। हे राष्ट्रवासिनः ! (महे) महते, (मरुत्वते) प्रशस्ताः मरुतः योद्धारः सैनिकाः अस्य सन्तीति तस्मै (विष्णवे) त्रिविक्रमाय जलस्थलाकाशगामिने नृपतये, तं स्तोतुं बोधयितुं वा (वः) युष्माकम् (मतयः) वाचः (प्र यन्तु) प्रवर्तन्ताम्, यः विष्णुः नृपतिः (गिरिजाः) पर्वतवद् राष्ट्रस्य सर्वोन्नते पदेऽभिषिक्तः (एवयामरुत्) वेगवत्सैनिकश्च वर्तते। किञ्च, (यज्यवे) राष्ट्ररक्षायज्ञस्य अनुष्ठात्रे, (सुखादये) उत्कृष्टाः खादयः पादत्राणाः हस्तत्राणाश्च यस्य तस्मै। अंसे॑षु व ऋ॒ष्टयः॑ प॒त्सु खा॒दयः॒। ऋ० ५।५४।११, हस्ते॑षु खा॒दिश्च॑ कृ॒तिश्च॒ संद॑धे। ऋ० १।१६८।३ इति श्रुतिः। (तवसे) गतिमते, कर्मण्याय। तवतेर्गतिकर्मणः। असुन्। (भन्ददिष्टये) भन्दन्ती सुखयित्री इष्टिः संग्रामरूपा यस्य तस्मै, (धुनिव्रताय) शत्रुप्रकम्पककर्मणे, (शवसे) बलवते (शर्धाय) मारुताय वीरभटानां सैन्याय, वः मतयः वाचः (प्र प्र) अतिशयने प्रवर्तन्ताम्। यूयं विष्णुं राजानं तदीयं सैन्यगणं च प्रशंसत प्रोद्बोधयत चेत्यर्थः ॥२ क्री॒ळं वः॒ शर्धो॒ मारु॑तमनर्वा॒णं॑ रथे॒शुभ॑म्। कण्वा॑ अ॒भिप्रगा॑यत ॥ ऋ० १।३७।१, प्र वः॒ शर्धा॑य॒ धृष्व॑ये त्वे॒षद्यु॑म्नाय शु॒ष्मिणे॑। दे॒वत्तं॒ ब्रह्म॑ गायत ॥ ऋ० १।३७।४ इत्यादिवचनात् शर्धशब्देन मारुतो गण उच्यते। ते क्री॒डयो॒ धुन॑यो॒ भ्राज॑दृष्टयः स्व॒यं म॑हि॒त्वं प॑नयन्त॒ धूत॑यः ॥ ऋ० १।८७।३ इति वचनाच्च मरुतां धुनिव्रतत्वम् ॥६॥ अत्र श्लेषालङ्कारः ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - मनुष्या यदा प्राणायामेन शारीरं मानसं च मलं दग्ध्वाऽऽत्मबलं वर्द्धयन्ति तदा सर्वाः सिद्धयस्तेषां हस्तगता भवन्ति। तथैव राष्ट्रस्य वीरसैनिकाः सर्वान् रिपून् प्रकम्प्य यदा राजबलं वर्द्धयन्ति तदा राष्ट्रे सर्वा उन्नतयो विभासन्ते ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ५।८७।१। २. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिर्मन्त्रमिमम् ‘अथ मनुष्यान् कथं किं प्राप्नोति’ इति विषये व्याख्यातवान्।
26_0462 प्र वो - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४६२-१। एवयामरुतस्साम॥ एवयामरुदतिजगतीन्द्रः॥
प्रा꣡ऽ२३४। वो꣯म꣥हे꣤꣯म꣥त꣤यो꣥꣯यन्तुवि꣤ष्ण꣥वो꣤। हाइ॥ म꣢रुत्वताऽ३इगि꣡रिजा꣢ऽ३४ः। हा꣣꣯हो꣢इ। ए꣯वा꣡याऽ२᳐। मा꣣ऽ२३४रू꣥त्। प्रा꣡श꣪र्द्धायाऽ᳒२᳒। प्रा꣡य꣪ज्यावाऽ२३इ। सू꣡खा꣢᳐दा꣣ऽ२३४या꣥इ। त꣡वसे꣢꣯भंद꣡दिष्ट꣢ये꣯॥ धु꣡ना᳐इव्रा꣢ऽ३ता꣢ऽ३॥ या꣡ऽ२᳐शा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ वा꣣ऽ२३४से꣥॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣣या꣢ रु꣣चा꣡ हरि꣢꣯ण्या पुना꣣नो꣢꣫ विश्वा꣣ द्वे꣡षा꣢ꣳसि तरति स꣣यु꣡ग्व꣢भिः꣣ सू꣢रो꣣ न꣢ स꣣यु꣡ग्व꣢भिः। धा꣡रा꣢ पृ꣣ष्ठ꣡स्य꣢ रोचते पुना꣣नो꣡ अ꣢रु꣣षो꣡ हरिः꣢꣯। वि꣢श्वा꣣ य꣢द्रू꣣पा꣡ प꣢रि꣣या꣡स्यृक्व꣢꣯भिः स꣣प्ता꣡स्ये꣢भि꣣र्ऋ꣡ क्व꣢भिः ॥ 27:0463 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒या रु॒चा हरि॑ण्या पुना॒नो विश्वा॒ द्वेषां॑सि तरति स्व॒युग्व॑भिः॒ सूरो॒ न स्व॒युग्व॑भिः ।
धारा॑ सु॒तस्य॑ रोचते पुना॒नो अ॑रु॒षो हरिः॑ ।
विश्वा॒ यद्रू॒पा प॑रि॒यात्यृक्व॑भिः स॒प्तास्ये॑भि॒रृक्व॑भिः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣣या꣢। रु꣣चा꣢। ह꣡रि꣢꣯ण्या। पुना꣣नः꣢। वि꣡श्वा꣢꣯। द्वे꣡षाँ꣢꣯सि। त꣣रति। स꣣युग्व꣢भिः꣣। स। यु꣡ग्व꣢꣯भिः। सू꣡रः꣢꣯। न। स꣣यु꣡ग्व꣢भिः। स꣣। यु꣡ग्व꣢꣯भिः। धा꣡रा꣢꣯। पृ꣣ष्ठ꣡स्य꣢। रो꣣चते। पुनानः꣢। अ꣣रु꣢षः। ह꣡रिः꣢꣯। वि꣡श्वा꣢꣯। यत्। रू꣣पा꣢। प꣣रिया꣡सि꣢। प꣣रि। या꣡सि꣢꣯। ऋ꣡क्व꣢꣯भिः। स꣣प्ता꣡स्ये꣢भिः। स꣣प्त꣢। आ꣣स्येभिः। ऋ꣡क्व꣢꣯भिः। ४६३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- पवमानः सोमः
- अनानतः पारुच्छेपिः
- अत्यष्टिः
- गान्धारः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र का देवता पवमान सोम है। सूर्य के उपमान से आत्मा का वर्णन किया गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - यह सोम अर्थात् इन्द्रियों को कर्मों में प्रेरित करनेवाला आत्मा (अया) इस (हरिण्या) हृदयहारिणी (रुचा) तेजस्विता से (पुनानः) पवित्रता देता हुआ (सयुग्वभिः) साथ नियुक्त होनेवाले प्राणों के साथ मिलकर (विश्वा द्वेषांसि) सब द्वेषी विघ्नों अथवा काम, क्रोध आदि छहों रिपुओं को (तरति) पार कर लेता है, (सूरः न) जैसे सूर्य(सयुग्वभिः) सहयोगी किरणों से (विश्वा द्वेषांसि) सब शत्रुभूत अन्धकारों को (तरति) पार करता है। (पृष्ठस्य) प्रकाशसेचक आत्मारूप सोम की (धारा) प्रकाश-धारा (रोचते) भासित होती है। (अरुषः) तेज से आरोचमान (हरिः) पापहारी तू आत्मारूप सोम (पुनानः) मन, बुद्धि आदि को पवित्र करता है, (यत्) जबकि तू (ऋक्वभिः) प्रशस्तस्तुतियुक्त कर्मों के साथ, और (ऋक्वभिः) प्रशंसनीय (सप्तास्यैः) पाँच ज्ञानेन्द्रियाँ, मन और बुद्धि इन सप्तमुख प्राणों के साथ (विश्वा रूपा) सब रूपधारी मनुष्यों को (परियासि) प्राप्त होता है ॥ यहाँ ‘सूरो न सयुग्वभिः’ द्वारा सूर्य को उपमान बनाने से शेष मन्त्र सूर्य के पक्ष में भी घटता है। कैसा सूर्य? जो (अया) इस (हरिण्या) तमोहारिणी (रुचा) दीप्ति से (पुनानः) भूमि को पवित्र करता हुआ (सयुग्वभिः) सहयोगी किरणों से (विश्वा द्वेषांसि) सब द्वेषकारी अन्धकार, रोग आदियों को (तरति) निवारण करता है, (पृष्ठस्य) वृष्टिकर्ता जिस सूर्य की (धारा) प्रकाशधारा या वृष्टिधारा (रोचते) चमकती है, जो (अरुषः) तेजस्वी रूपवाला (हरिः) आकर्षण-बल से पृथिवी आदि लोकों का धारणकर्ता सूर्य (पुनानः) पवित्रता देता है, (यत्) जबकि (सप्तास्येभिः) सात मुखों अर्थात् रंगोंवाली (ऋक्वभिः) प्रशंसनीय किरणों से (विश्वा रूपाणि) सब रूपवान् वस्तुओं को (परियासि) प्राप्त होता है ॥७॥ इस मन्त्र में श्लिष्टोपमालङ्कार है। ‘सयुग्वभिः’ और ‘ऋक्वभिः’ की एक-एक बार आवृत्ति में यमक है ॥७॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे सूर्य अपनी किरणों से रोग, मलिनता आदि को दूर कर समस्त भूमण्डल को पवित्र करता है, वैसे ही मनुष्यों का आत्मा सब पाप, द्वेष आदि कल्मषों को दूर कर जीवन को पवित्र करे ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ पवमानो देवता। सूर्योपमानेन जीवात्मरूपं सोमं वर्णयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - एष सोमः इन्द्रियादीनां कर्मसु प्रेरकः आत्मा (अया) अनया (हरिण्या) हृदयहारिण्या (रुचा) कान्त्या (पुनानः) पवित्रतामापादयन् (सयुग्वभिः) सह युज्यमानैः प्राणैः सह संमिल्य (विश्वा द्वेषांसि) समस्तानि द्वेष्टॄणि कामक्रोधादिरिपुजातानि (तरति) अतिक्रामति, (सूरः न) यथा सूर्यः (सयुग्वभिः) सहयोगिभिः किरणैः (विश्वा द्वेषांसि) समस्तानि शत्रुभूतानि तमांसि (तरति) अतिक्रामति तद्वत्। (पृष्ठस्य) प्रकाशसेचकस्य आत्मरूपस्य सोमस्य। पृषु सेचने धातोः औणादिकः थक् प्रत्ययः। (धारा) प्रकाशधारा (रोचते) भासते। (अरुषः) तेजसा आरोचमानः। अरुष इति रूपनाम। निघं० ३।७। ततो मत्वर्थे अच् प्रत्ययः। (हरिः) पापहर्ता आत्मरूपः सोमः त्वम् (पुनानः) मनोबुद्ध्यादीन् पवित्रीकुर्वन्, भवसीति शेषः (यत्) यदा, त्वम् (ऋक्वभिः२) प्रशस्तस्तुतिमद्भिः कर्मभिः सह, (ऋक्वभिः३) प्रशंसनीयैः (सप्तास्येभिः) सप्तमुखैः प्राणैः सह। सप्तास्याः प्राणास्तु, पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि मनो बुद्धिश्च। सप्त वै शीर्षन् प्राणाः। ऐ० ब्रा० १।१७। (विश्वा रूपा) विश्वानि रूपाणि, रूपवतः सर्वान् मनुष्यान् (परि यासि) परिप्राप्नोषि, तदा पुनानो भवसीति ॥ अत्र ‘सूरो न सयुग्वभिः’ इति सूर्यस्योपमानत्वे शिष्टोऽपि मन्त्रः सूर्यपक्षे घटते। कीदृशः सूरः ? यः (अया) अनया (हरिण्या) तमोहारिण्या (रुचा) दीप्त्या (पुनानः) भुवं पवित्रीकुर्वन् (सयुग्वभिः) सहयोगिभिः किरणैः (विश्वा द्वेषांसि) समस्तानि द्वेष्टॄणि तमोरोगादीनि (तरति) अभिभवति, (पृष्ठस्य) वृष्टिकर्तुः यस्य सूर्यस्य (धारा) प्रकाशधारा वृष्टिधारा वा (रोचते) दीप्यते, यः (अरुषः) तेजस्विरूपः, आरोचमानः (हरिः) आकर्षणबलेन पृथिव्यादिलोकानां धर्ता सूर्यः (पुनानः) पावको भवति, (यत्) यदा (सप्तास्येभिः) सप्तमुखैः सप्तवर्णैरिति यावत् (ऋक्वभिः) प्रशंसनीयैः किरणैः (विश्वा रूपा) सर्वाणि रूपवन्ति वस्तूनि (परि यासि) परितो गच्छति ॥७॥ अत्र श्लिष्टोपमालङ्कारः। सयुग्वभिः ऋक्वभिः इत्यनयोः सकृदावृत्तौ च यमकम् ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा सूर्यः स्वकिरणै रोगमालिन्यादीन्यपहृत्य भूमण्डलं पुनाति, तथा मनुष्याणामात्मा सर्वाणि पापद्वेषादीनि कल्मषाणि संहृत्य जीवनं पुनातु ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ९।१११।१, ‘स्वयुग्वभिः सूरो न स्वयुग्वभिः’, ‘धारा सुतस्य रोचते’, ‘परियात्यृक्वभिः’ इति पाठः। साम० १५९०। २. (ऋक्वभिः) प्रशस्ता ऋचः स्तुतयो विद्यन्ते येषु कर्मसु तैः इति ऋ० १।८७।६ भाष्ये द०। ३. ऋक्वभिः स्तोतृभिः, सप्तास्येभिः सप्त छन्दांसि आस्यभूतानि येषाम् ऋत्विजां ते सप्तास्याः…अथवा सप्त वषट्कारिणो होत्राः सप्तास्यानि, अथवा सप्त सोमसंस्थाः सप्तास्यानि ताभिः। ऋक्वभिः ऋत्विग्भिः—इति वि०। ऋक्वभिः स्तुत्यैः तेजोभिः, सप्तास्येभिः सर्पणशीलमुखैः—इति भ०। सप्तास्येभिः रसाहरणशीलास्यैः ऋक्वभिः स्तुतिमद्भिः ऋक्वभिः तेजोभिः—इति सा०।
27_0463 अया रुचा - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४६३-१। विषमाणि त्रीणि॥ भरद्वाजोऽत्यष्टिस्सोमः॥
आ꣤या꣥॥ रु꣡चा। हरि। ण्या꣢᳐पु꣣ना꣤नाः꣥। वि꣡श्वा꣯द्वे꣯षाꣳ꣯सितरतीऽ२३सा꣤ऽ३यु꣢ग्व꣣भिः꣥॥ सू꣢꣯रो꣡ऽ२३ना꣢ऽ३। सा꣡ऽ२᳐यू꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ग्वा꣣ऽ२३४भीः꣥॥
27_0463 अया रुचा - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४६३-२।
अ꣥या꣯रु꣣चा꣢꣯ह꣣रि꣤ण्या꣥॥ पु꣢ना꣯नः꣡। विश्वा꣯द्वाऽ२३इषा꣢। सा꣡इतर꣢। त्यौ꣯हो꣯। वाऽ३हा꣢ऽ३इ। सा꣡यूऽ२᳐ग्वा꣣ऽ२३४भीः꣥॥ सू꣢꣯रो꣡ऽ२३ना꣢᳐॥ स꣣यू꣢ऽ३ग्वा꣤ऽ५"भाऽ६५६इः॥
27_0463 अया रुचा - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
४६३-३।
अ꣤या꣣꣯रु꣤चा꣣꣯हरि꣤ण्या꣥꣯। पू꣡ऽ२३४। ना꣯नो꣯विश्वा꣥꣯द्वे꣤षा꣥॥ सा꣡इतर꣢ति। सा꣡यु꣪ग्वाभीऽ᳒२ः᳒। सू꣡रोना꣢ऽ३। सा꣡यूऽ२᳐ग्वा꣣ऽ२३४भीः꣥। धा꣤꣯रा꣥꣯पृष्ठा꣤। स्या꣡रोऽ᳒२᳒चता꣡इ। पु꣢ना꣡नोआ꣢ऽ३। रू꣡षो꣢᳐हा꣣ऽ२३४रीः꣥। वि꣤श्वा꣥꣯यद्रू꣤। पा꣡परि꣢या꣯। सा꣡ऋ꣪क्वाभीऽ᳒२ः᳒॥ स꣡प्तासी꣢ऽ३ये꣢ऽ३॥ भा꣡ऽ२३इरा꣤ऽ३। क्वा꣢ऽ३४५भोऽ६"हा꣥इ॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣣भि꣢꣫ त्यं दे꣣व꣡ स꣢वि꣣ता꣡र꣢मो꣣꣬ण्योः꣢꣯ क꣣वि꣡क्र꣢तु꣣मर्चा꣡मि꣢ स꣣त्य꣡स꣢वꣳ रत्न꣣धा꣢म꣣भि꣢ प्रि꣣यं꣢म꣣ति꣢म्। ऊ꣣र्ध्वा꣢꣫ यस्या꣣म꣢ति꣣र्भा꣡ अदि꣢꣯द्युत꣣त्स꣡वी꣢मनि꣣ हि꣡र꣢ण्यपाणिरमिमीत सु꣣क्र꣡तुः꣢ कृ꣣पा꣡ स्वः꣢ ॥ 28:0464 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣣भि꣢। त्यम्। दे꣣व꣢म्। स꣣विता꣡र꣢म्। ओ꣣ण्योः꣢꣯। क꣣वि꣡क्र꣢तुम्। क꣣वि꣢। क्र꣣तुम्। अ꣡र्चा꣢꣯मि। स꣣त्य꣡स꣢वम्। स꣣त्य꣢। स꣣वम्। रत्नधा꣢म्। र꣣त्न। धा꣢म्। अ꣣भि꣢। प्रि꣣य꣢म्। म꣣ति꣢म्। ऊ꣣र्ध्वा꣢। य꣡स्य꣢꣯। अ꣣म꣡तिः꣢। भाः। अ꣡दि꣢꣯द्युतत्। स꣡वी꣢꣯मनि। हि꣡र꣢꣯ण्यपाणिः। हि꣡र꣢꣯ण्य। पा꣣णिः। अमिमीत। सुक्र꣡तुः꣢। सु꣣। क्र꣡तुः꣢꣯। कृ꣣पा꣢। स्वा३रि꣡ति꣢। ४६४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- सविता
- नकुलः
- अत्यष्टिः
- गान्धारः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र का देवता सविता है। सविता नाम से परमेश्वर, राजा और सूर्य का वर्णन किया गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—परमात्मा के पक्ष में। मैं (त्यम्) उस प्रसिद्ध गुण-कर्म-स्वभाववाले, (ओण्योः) द्यावापृथिवी के अथवा वाणी और मन के (देवम्) प्रकाशक, (कविक्रतुम्) क्रान्तदर्शिनी प्रज्ञावाले अथवा बुद्धिपूर्ण कर्मोंवाले, (सत्यसवम्) सत्य ऐश्वर्यवाले अथवा सत्य प्रेरणावाले, (रत्नधाम्) रमणीय लोकों के धारणकर्ता, (प्रियम्) प्रिय, (मतिम्) ज्ञानी (सवितारम्) जगदुत्पादक परमेश्वर की (अभि अर्चामि) अभिमुख होकर पूजा करता हूँ। (यस्य) जिस परमेश्वर की (ऊर्ध्वा) उत्कृष्ट (अमतिः भाः) आत्मदीप्ति (अदिद्युतत्) उपासकों को आत्मिक प्रकाश देती है, उसके (सवीमनि) अनुशासन में, हम होवें। (हिरण्यपाणिः) ज्योतियों को व्यवहार में लानेवाले, (सुक्रतुः) उत्तम प्रज्ञा व कर्मोंवाले उस परमेश्वर ने (कृपा) अपनी कृपा से (स्वः) ज्योतिष्मान् सूर्य को (अमिमीत) बनाया है ॥ द्वितीय—राष्ट्र के पक्ष में। मैं प्रजाजन (त्यम्) उस विशिष्ट गुण-कर्म-स्वभाववाले, (ओण्योः) स्त्री-पुरुषों को (देवम्) विद्या आदि से प्रकाशित करनेवाले, (कविक्रतुम्) बुद्धिपूर्ण कर्मोंवाले, (सत्यसवम्) सत्य ज्ञानवाले, (रत्नधाम्) रमणीय धनों को प्रदान करनेवाले, (प्रियम्) प्रिय, (मतिम्) विचारशील, (सवितारम्) सदाचार के प्रेरक राजा का (अभि अर्चामि) सत्कार करता हूँ। (यस्य) जिस राजा का (ऊर्ध्वा) उच्च (अमतिः) सर्वाधिक तेजस्वी रूप, और जिसकी (भाः) यश की कान्ति (अदिद्युतत्) अन्यों को भी तेजस्वी और यशस्वी करते हैं, उसके (सवीमनि) अनुशासन में हम रहें। (हिरण्यपाणिः) सुवर्ण आदि धन को दानार्थ हाथ में ग्रहण करनेवाला, (सुक्रतुः) शुभ कर्मोंवाला वह राजा (कृपा) अपने सामर्थ्य से, राष्ट्र में (स्वः) सुख को (अमिमीत) रचता है ॥ तृतीय—सूर्य के पक्ष में। मैं (त्यम्) उस सुदूरस्थ, (ओण्योः) भूमि-आकाश के (देवम्) प्रकाशक, (कविक्रतुम्)मेधावियों के कर्मों के सदृश भूमण्डल-धारण, ऋतुचक्रप्रवर्तन आदि कर्मों को करनेवाले, (सत्यसवम्) जल को ऊपर-नीचे ले जानेवाले, (रत्नधाम्) सोना, चाँदी, हीरे, मोती आदि रत्नों को भूमि में स्थापित करनेवाले, (प्रियम्) तृप्तिप्रदाता, (मतिम्) ज्ञान में साधन बननेवाले (सवितारम्) सूर्य की (अभि अर्चामि) स्तुति करता हूँ, अर्थात् उसके गुण-कर्मों का वर्णन करता हूँ। (यस्य) जिस सूर्य की (अमतिः भाः) रूपवती प्रभा (सवीमनि) उत्पन्न भूमण्डल पर (अदिद्युतत्) सब पदार्थों को प्रकाशित करती है, वह (हिरण्यपाणिः) सुनहरी किरणोंवाला, (सुक्रतुः) उत्तम कर्मोंवाला सूर्य (कृपा) अपने सामर्थ्य से (स्वः) प्रकाश को (अमिमीत) उत्पन्न करता है ॥८॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है ॥८॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - अनुपम गुण-कर्म-स्वभाववाले परमेश्वर की पूजा करके, राजा का सत्कार करके और सूर्य का उपयोग करके प्रजाएँ सुख प्राप्त करती हैं ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ सविता देवता। सवितृनाम्ना परमेश्वरनृपतिसूर्यान् वर्णयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—परमात्मपरः। अहम् (त्यम्) तं प्रसिद्धगुणकर्मस्वभावम्, (ओण्योः) द्यावापृथिव्योः वाङ्मनसोर्वा। ओण्योः इति द्यावापृथिवीनामसु पठितम्। निघं० ३।३०। (देवम्) प्रकाशकम्, (कविक्रतुम्) क्रान्तप्रज्ञं मेधाविकर्माणं वा, (सत्यसवम्) सत्यैश्वर्यं सत्यप्रेरणं वा, (रत्नधाम्) रमणीयानां लोकानां धारयितारम्, (प्रियम्) प्रेमार्हम्, (मतिम्) मन्तारम्। मनु अवबोधने धातोः कर्तरि क्तिन्। (सवितारम्) जगतः प्रसवितारं परमेश्वरम् (अभि अर्चामि) आभिमुख्येन पूजयामि। (यस्य) सवितुः परमेश्वरस्य (ऊर्ध्वा) उत्कृष्टा (अमतिः भाः) आत्मिकदीप्तिः। अमतिः अमामयी मतिः आत्ममयी। निरु० ६।१२। (अदिद्युतत्) द्योतयति प्रकाशयति उपासकान्, तस्य (सवीमनि) अनुशासने, वयं स्यामेति शेषः। सः (हिरण्यपाणिः२) ज्योतिषां व्यवहारे आनेता। ज्योतिर्हि हिरण्यम्। श० ४।३।४।२१। (सुक्रतुः) सुप्रज्ञः सुकर्मा वा परमेश्वरः (कृपा) कृपया। कृपा प्रातिपदिकात् तृतीयैकवचने ‘सुपां सुलुक्०’ इति पूर्वसर्वणदीर्घः। यद्वा, कृपू सामर्थ्ये धातोर्भावे क्विपि तृतीयैकवचने रूपम्। (स्वः) ज्योतिष्मन्तम् आदित्यम्। स्वः आदित्यो भवति इति यास्कः। निरु० २।१४। (अमिमीत) निर्मितवान् ॥ अथ द्वितीयः—राष्ट्रपरः। अहं प्रजाजनः (त्यम्) तं विशिष्टगुणकर्मस्वभावम्, (ओण्योः) राष्ट्रवासिनोः स्त्रीपुरुषयोः (देवम्) विद्यादिभिः प्रकाशकम्, (कविक्रतुम्) मेधाविकर्माणम्, (सत्यसवम्) सत्यज्ञानम्, (रत्नधाम्) रमणीयानां धनानां प्रदातारम्, (प्रियम्) प्रजानां प्रेमास्पदम्, (मतिम्) विचारशीलम् (सवितारम्) सदाचारप्रेरकं राजानम् (अभि अर्चामि) सत्करोमि। (यस्य) राज्ञः (ऊर्ध्वा अमतिः) सर्वातिशायि तेजस्वि रूपम्। अमतिः इति रूपनाम। निघं० ३।७। (भाः) यशोदीप्तिश्च (अदिद्युतत्) अन्यानपि तेजसा यशसा च प्रकाशयति, तस्य (सवीमनि) अनुशासने वयं स्याम। (हिरण्यपाणिः) सुवर्णादिधनहस्तः, (सुक्रतुः) सुकर्मा स नृपतिः (कृपा) स्वसामर्थ्येन, राष्ट्रे (स्वः) सुखम् (अमिमीत) निर्मिमीते ॥३ अथ तृतीयः—सू्र्यपरः। अम् (त्यम्) तं दूरे विद्यमानम्, (ओण्योः) द्यावापृथिव्योः (देवम्) प्रकाशकम्, (कविक्रतुम्) कवेः मेधाविनः क्रतवः कर्माणीव क्रतवः कर्माणि भूमण्डलधारणऋतुचक्रप्रवर्तनादीनि यस्य तम्, (सत्यसवम्) सत्यं जलं सुवति उपर्यधः प्रेरयतीति सत्यसवः तम्। सत्यम् इति जलनाम। निघं० १।१२। (रत्नधाम्) रत्नानि स्वर्णरजतहीरकमुक्तादीनि दधाति भुवि स्थापयति यस्तम्, (प्रियम्) तृप्तिप्रदम्। प्रीणातीति प्रियः। प्रीञ् तर्पणे कान्तौ च। (मतिम्) ज्ञानसाधनम्, (सवितारम्) सूर्यम् (अभि अर्चामि) स्तौमि, तद्गुणकर्माणि वर्णयामीत्यर्थः। (यस्य) सूर्यस्य (अमतिः भाः) रूपवती प्रभा (सवीमनि) उत्पन्ने भूमण्डले (अदिद्युतत्) सर्वान् पदार्थान् प्रकाशयति, सः (हिरण्यपाणिः) सुवर्णकिरणः (सुक्रतुः) उत्कृष्टकर्मा सूर्यः (कृपा) स्वसामर्थ्येन (स्वः) प्रकाशम् (अमिमीत) निर्मिमीते ॥८॥ अत्र श्लेषालङ्कारः ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - अनुपमगुणकर्मस्वभावयुक्तं परमेश्वरं सम्पूज्य नृपतिं सत्कृत्य सूर्यं चोपयुज्य प्रजाः सुखं प्राप्नुवन्ति ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. अथ० ७।१४।१,२ ऋषिः अथर्वा, द्वयोः ऋचोः पृथक् पृथग् अनुष्टुप् छन्दः। ‘कृपा’ इत्यत्र ‘कृपात्’ इति पाठः। य० ४।२५, ‘मतिम्’ इत्यस्यानन्तरं ‘कविम्’ इति, अन्ते च ‘प्रजाभ्यस्त्वा प्रजास्त्वाऽनु प्राणन्तु प्रजास्त्वमनुप्राणिहि’ इत्यधिकः पाठः। २. ‘(हिरण्यपाणिः) हिरण्यानि ज्योतींषि सूर्य्यादीनि सुवर्णादीनि वा पाणौ व्यवहारे यस्य सः’ इति य० ४।२५ भाष्ये द०। ३. यजुर्भाष्ये दयानन्दर्षिर्मन्त्रमेतं परमेश्वरविषये राजप्रजाविषये च व्याख्यातवान्।
28_0464 अभि त्यम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४६४-१। सवितुस्साम॥ सवितात्यष्टिः सविता॥
अ꣥भि꣤त्यन्दे꣥꣯वꣳ꣤स꣥विता꣤꣯र꣥म्। औ꣯हौ꣤꣯होवाहा꣥इ॥ ओ꣡꣯णाऽ२३४योः꣥। क꣢वि꣡क्राऽ२३४तू꣥म्। आ꣢र्चा᳐मी꣣ऽ२३४सा꣥। त्या꣢सा᳐वा꣣ऽ२३४ꣳरा꣥। त्न꣢धा꣡꣯माऽ२३४भी꣥। प्रि꣢य꣡म्माऽ२३४ती꣥म्। औ꣢꣯हो꣡꣯औ꣢꣯हो꣡वाऽ२३४हा꣥उ॥ ऊ꣢र्ध्वा᳐या꣣ऽ२३४स्या꣥। आ꣢मा᳐ती꣣ऽ२३४र्भाः꣥। अ꣢दि꣡द्यूऽ२३४ता꣥त्। स꣢वी꣡꣯माऽ२३४नी꣥। औ꣢꣯हो꣡꣯औ꣢꣯हो꣡वाऽ२३४हा꣥उ॥ ही꣢र᳐ण्या꣣ऽ२३४पा꣥। णी꣢रा᳐मी꣣ऽ२३४मी꣥। त꣢सु꣡क्राऽ२३४तूः꣥। औ꣢꣯हो꣡꣯औ꣢꣯हो꣡वाऽ२३꣡४꣡५꣡हाउ। वा॥ ए꣢ऽ᳐३। कृ꣢पा꣡꣯सुवाऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣣ग्नि꣡ꣳ होता꣢꣯रं मन्ये꣣ दा꣡स्व꣢न्तं꣣ व꣡सोः꣢ सू꣣नु꣡ꣳ सह꣢꣯सो जा꣣त꣡वे꣢दसं꣣ वि꣢प्रं꣣ न꣢ जा꣣त꣡वे꣢दसम्। य꣢ ऊ꣣र्ध्व꣡या꣢ स्वध्व꣣रो꣢ दे꣣वो꣢ दे꣣वा꣡च्या꣢ कृ꣣पा꣢। घृ꣣त꣢स्य꣣ वि꣡भ्रा꣢ष्टि꣣म꣡नु꣢ शु꣣क्र꣡शो꣢चिष आ꣣जु꣡ह्वा꣢नस्य स꣣र्पि꣡षः꣢ ॥ 29:0465 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒ग्निं होता॑रं मन्ये॒ दास्व॑न्तं॒ वसुं॑ सू॒नुं सह॑सो जा॒तवे॑दसं॒ विप्रं॒ न जा॒तवे॑दसम् ।
य ऊ॒र्ध्वया॑ स्वध्व॒रो दे॒वो दे॒वाच्या॑ कृ॒पा ।
घृ॒तस्य॒ विभ्रा॑ष्टि॒मनु॑ वष्टि शो॒चिषा॒जुह्वा॑नस्य स॒र्पिषः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣣ग्नि꣢म्। हो꣡ता꣢꣯रम्। म꣣न्ये। दा꣡स्व꣢꣯न्तम्। व꣡सोः꣢꣯। सू꣣नु꣢म्। स꣡ह꣢꣯सः। जा꣣त꣡वे꣢दसम्। जा꣣त꣢। वे꣣दसम्। वि꣡प्रम्। वि। प्र꣣म्। न꣢। जा꣣त꣡वे꣢दसम्। जा꣣त꣢। वे꣣दसम्। यः꣢। ऊ꣣र्ध्व꣡या꣢। स्व꣣ध्वरः꣢। सु꣣। अध्वरः꣢। दे꣣वः꣢। दे꣣वा꣡च्या꣢। कृ꣣पा꣢। घृ꣣त꣡स्य꣢। वि꣡भ्रा꣢꣯ष्टिम्। वि। भ्रा꣣ष्टिम्। अ꣡नु꣢꣯। शु꣣क्र꣡शो꣢चिषः। शु꣣क्र꣢। शो꣣चिषः। आजु꣡ह्वा꣢नस्य। आ꣣। जु꣡ह्वा꣢꣯नस्य। स꣣र्पि꣡षः꣢। ४६५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- परुच्छेपो दैवोदासिः
- अत्यष्टिः
- गान्धारः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र का देवता अग्नि है। परमेश्वर की महिमा का वर्णन है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - मैं (होतारम्) सृष्ट्युत्पत्ति और प्रलय के कर्ता, (वसोः) धन के (दास्वन्तम्) दाता, (सहसः सूनुम्) बल के प्रेरक, (जातवेदसम्) प्रत्येक उत्पन्न पदार्थ में विद्यमान, सर्वान्तर्यामी, (विप्रं न) विद्वान् के समान (जातवेदसम्) उत्पन्न पदार्थों के ज्ञाता (अग्निम्) अग्रनेता परमेश्वर की (मन्ये) पूजा करता हूँ। (देवः) स्वयं प्रकाशित तथा अन्यों का प्रकाशक (यः) जो परमेश्वर (ऊर्ध्वया) उन्नत, (देवाच्या) सूर्य, चन्द्र आदि देवों के प्रति गयी हुई (कृपा) अपनी शक्ति से (स्वध्वरः) उत्कृष्ट सृष्टि-यज्ञ को चला रहा है, वही (आजुह्वानस्य) अग्नि में आहुत किये जाते हुए, (शुक्रशोचिषः) उज्ज्वल दीप्तिवाले (घृतस्य) घृत की (विभ्राष्टिम्) प्रदीप्ति में भी (अनु) अनुप्रविष्ट है, अर्थात् अग्नि का प्रदीप्त होना आदि क्रियाएँ भी परमेश्वर के ही सामर्थ्य से हो रही हैं, जैसाकि उपनिषद् में भी कहा है—‘उसी की चमक से यह सब-कुछ चमक रहा है’ (श्वेता० ६।१४) ॥९॥ इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। ‘जातवेदसम्’ की पुनरुक्ति में यमक और ‘देवो, देवा’ में छेकानुप्रास है ॥९॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - अग्नि में घृत की आहुति देने से जो प्रभा होती है, वह धन, बल, ज्ञान आदि के प्रदाता, सृष्टि के व्यवस्थापक जगदीश्वर की ही प्रभा की ओर निर्देश करती है ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथाग्निर्देवता। परमेश्वरस्य महिमानमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - अहम् (होतारम्) सृष्ट्युत्पत्तिप्रलयकर्तारम्, (वसोः) वसुनः धनस्य (दास्वन्तम्) दातारम्। दासृ दाने, क्वसुः। (सहसः सूनुम्) बलस्य प्रेरकम्। षू प्रेरणे धातोः ‘सुवः कित्। उ० ३।३५’ इति नुः प्रत्ययः किच्च। (जातवेदसम्) जाते-जाते विद्यमानम्, सर्वव्यापकं सर्वान्तर्यामिनम्, (विप्रं न) विपश्चितमिव (जातवेदसम्) जातं यो वेत्ति तम्, जातप्रज्ञानम् (अग्निम्) अग्रनेतारं परमात्मानम् (मन्ये) अर्चामि। मन्यते अर्चतिकर्मा। निघं० ३।१४। (देवः) स्वयं प्रकाशितः अन्येषां प्रकाशकश्च (यः) परमात्मा (ऊर्ध्वया) उन्नतया (देवाच्या) देवान् सूर्यचन्द्रादीन् प्रति अक्तया गतया (कृपा) शक्त्या। देवाच्या कृपा देवान् प्रत्यक्तया कृपा इति यास्कः। निरु० ६।८। (स्वध्वरः) उत्कृष्टसृष्टियज्ञस्य सञ्चालको वर्तते। किञ्च (आजुह्वानस्य) अग्नौ आहूयमानस्य (शुक्रशोचिषः) उज्ज्वलदीप्तेः (घृतस्य) आज्यस्य (विभ्राष्टिम्) प्रदीप्तिम् (अनु) अनुप्रविष्टोऽस्ति, ‘अग्नावग्निश्चरति प्रविष्टः।’ यजु० ५।४ इति श्रुतेः। अग्निज्वलनादिकाः क्रियाः अपि परमेश्वरस्यैव सामर्थ्येन भवन्तीत्यर्थः। तथा चोपनिषद्वर्णः ‘तस्य भासा सर्वमिदं विभाति।’ श्वेता० ६।१४ इति ॥९॥२ अत्रोपमालङ्कारः। ‘जातवेदसम्’ इत्यस्य पुनरुक्तौ यमकम्, ‘देवो, देवा’ इत्यत्र च छेकानुप्रासः ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - अग्नौ घृताहुत्या या प्रभा जायते सा धनबलज्ञानादिप्रदातुः सृष्टिव्यवस्थापकस्य जगदीश्वरस्यैव प्रभाया निदर्शनम् ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १।१२७।१, य० १५।४७, अथ० २०।६७।३। सर्वत्र ‘वसोः’, ‘शुक्रशोचिष’ इत्यत्र ‘वसुं’, ‘वष्टि शोचिषा’ इचि पाठः। यजुर्वेदे ऋषिः परमेष्ठी। २. दयानन्दर्षिर्ऋग्भाष्ये मन्त्रमिमं ‘कीदृशयोः स्त्रीपुरुषयोर्विवाहो भवितुं योग्यः’ इति विषये, यजुर्भाष्ये च विद्वद्विषये व्याख्यातवान्।
29_0465 अग्निं होतारम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४६५-१। भारद्वाजे द्वे॥ भरद्वाजोऽत्यष्टिरग्निः॥
अ꣥ग्निꣳहो꣯ता॥ र꣢म्मन्ये꣯ऽ३दा꣡स्व꣢न्तम्। ओ᳐ऽ३वा꣢ऽ३। वा꣡सो꣢᳐स्सू꣣ऽ२३४नू꣥म्। स꣢हसो꣯जा꣯ऽ३ता꣡वे꣢ऽ१दासाऽ᳒२᳒म्। विप्रन्नजा꣯। ओ᳐ऽ३वा꣢ऽ३। त꣡वेऽ२᳐दा꣣ऽ२३४सा꣥म्। य꣢ऊ꣡र्ध्वा꣢ऽ१याऽ᳒२᳒। सुवा꣡ध्वा꣢ऽ१राऽ२ः꣮। दे꣯वो꣯दे꣯वा꣯। ओ᳐ऽ३वा꣢ऽ३। चि꣡याऽ२᳐का꣣ऽ२३४र्पा꣥। घृतो꣤वा। स्य꣢वि꣡भ्रा꣰꣯ऽ२ष्टिम्। अनुशुक्रशा। ओ᳐ऽ३वा꣢। चि꣡षः॥ आ꣯जुह्वाऽ२३ना꣢॥ स्यसा। ओ᳐ऽ३वा꣢ऽ३। पा꣡ऽ२᳐इषा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ऊ꣣ऽ२३४पा꣥॥
29_0465 अग्निं होतारम् - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४६५-२।
अ꣤ग्निꣳ꣣हो꣯ता꣤꣯र꣥म्मन्ये꣯। दा꣡ऽ२३४। स्वन्तं꣥व꣤सो꣥꣯स्सू꣯नु꣤म्॥ स꣢हसो꣯जा꣯ऽ३ता꣡वे꣢ऽ१दासाऽ᳒२᳒म्। विप्रन्नजा꣯ऽ३ता꣡वे꣢ऽ१दासाऽ᳒२᳒म्। यऊ꣯र्ध्वया꣯ऽ३सू꣡व꣪ध्वाराऽ᳒२ः᳒। दे꣯वो꣯दे꣯꣯वा꣯ऽ३चा꣡या꣢ऽ१कृपाऽ᳒२᳒। घृता꣡स्य꣢वि꣡भ्रा꣢꣯ष्टिम꣡नुशु꣢। क्रा꣡शो꣢ऽ१चिषाऽ᳒२ः᳒। आ꣡꣯जूह्वा꣢ऽ३ना꣢ऽ३॥ स्या꣡ऽ२३सा꣤ऽ३। पा꣢ऽ३४५इषोऽ६"हा꣥इ॥
29_0465 अग्निं होतारम् - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
४६५-३। अवभृथसाम॥ बृहस्पतिरत्यष्टिरग्निः॥
अ꣣हा꣢वो᳐हा꣣ऽ२३४वाः꣥।(त्रिः)। अ꣢ग्नि꣡ष्टपती। प्र꣣ति꣢द꣣ह꣤ती꣥। अ꣢ग्निꣳ꣡हो। ता꣢꣯रम्माऽ३न्ये꣤ऽ३दा꣢꣯स्व꣣न्त꣥म्॥ व꣢सोः꣡। सू꣢꣯नुꣳसहसो꣯जाऽ३ता꣤ऽ३वे꣢꣯द꣣स꣥म्। वि꣢प्रा꣡म्। न꣢जाऽ३ता꣤ऽ३वे꣢꣯द꣣स꣥म्। य꣢ऊ꣡। ध्व꣢याऽ३सू꣤ऽ३व꣢ध्व꣣रः꣥। दे꣢꣯वो꣡। दे꣢꣯वाऽ३ची꣤ऽ३या꣢꣯कृ꣣पा꣥꣯॥ घृ꣢ता꣡। स्य꣢विभ्रा꣯ष्टिमनुशूऽ३क्रा꣤ऽ३शो꣢꣯चि꣣षः꣥॥ आ꣢꣯जू꣡। ह्वा꣢꣯नाऽ३स्या꣤ऽ३स꣢र्पि꣣षः꣥। अ꣣हा꣢वो᳐हा꣣ऽ२३४वाः꣥। (त्रिः)। अ꣢ग्नि꣡ष्टपती। प्र꣣ति꣢द꣣हा꣤ऽ५ताऽ६५६इ॥ ए꣢ऽ᳐३। वि꣡श्वꣳ꣢स꣡मत्रिणंद꣢ह।(द्वे-द्विः)। ए꣢ऽ᳐३। वि꣡श्वꣳ꣢स꣡मत्रिणंद꣢हा꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
29_0465 अग्निं होतारम् - 04 ...{Loading}...
लिखितम्
४६५-४। प्रवर्ग्यसाम॥ बृहस्पतिरत्यष्टिरग्निः॥
त्य꣢ग्ना᳐इः। प्र꣣ति꣢द꣣ह꣤ती꣥। हा꣢उ᳐हो꣣ऽ५हाउ। अ꣢ग्निꣳ꣡हो। ता꣢꣯रम्माऽ३न्ये꣤ऽ३दा꣢꣯स्व꣣न्त꣥म्॥ व꣢सोः꣡। सू꣢꣯नुꣳसहसो꣯जाऽ३ता꣤ऽ३वे꣢꣯द꣣स꣥म्। वि꣢प्रा꣡म्। न꣢जाऽ३ता꣤ऽ३वे꣢꣯द꣣स꣥म्। य꣢ऊ꣡। ध्व꣢याऽ३सू꣤ऽ३व꣢ध्व꣣रः꣥॥ दे꣢꣯वो꣡। दे꣢꣯वाऽ३ची꣤ऽ३या꣢꣯कृ꣣पा꣥꣯॥ घृ꣢ता꣡। स्य꣢विभ्रा꣯ष्टिमनुशूऽ३क्रा꣤ऽ३शो꣢꣯चि꣣षः꣥॥ आ꣢꣯जू꣡। ह्वा꣢꣯नाऽ३स्या꣤ऽ३स꣢र्पि꣣षः꣥। त्य꣢ग्ना᳐इः। प्र꣣ति꣢द꣣ह꣤ती꣥। हा꣢उ᳐हो꣣ऽ५हा᳐उ। वा॥ ए꣢ऽ᳐३। वि꣡श्वꣳ꣢स꣡मत्रिणंद꣢ह। एऽ᳐३। वि꣡श्वं꣢व्य꣡त्रिणंद꣢ह। एऽ᳐३। वि꣡श्व꣢न्य꣡त्रिणंद꣢हा꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
४६६।१। ऐषम्॥ इषोऽष्टिरिन्द्रः॥
ता꣡ऽ२३४वत्यन्नाऽ५रियन्नृ꣤ताउ॥ अ꣢प꣡इन्द्राऽ᳒२᳒। प्र꣡थमंपूऽ२᳐। र्वि꣣यं꣢दि꣣वि꣥। प्र꣣वा꣢꣯। चि꣣यं꣢कृ꣣त꣥म्। यो꣢꣯दे꣡꣯वास्याऽ᳒२᳒। श꣡वसाप्राऽ२᳐। रि꣣णा꣢꣯अ꣣सु꣥। रि꣣ण꣢न्न꣣पः꣥। भु꣢वो꣡꣯विश्वाऽ᳒२᳒म्। अ꣡भ्यदाऽ२᳐इ। व꣣मो꣢꣯ज꣣सा꣥꣯। वि꣣दे꣢꣯दू꣣꣯र्ज꣥म्। श꣣ता꣢᳐क्रा꣣ऽ२३४तूः꣥॥ वि꣤दाऽ५-इदिषाउ॥ वा॥ ओ꣡म्॥