[[अथ एकादशप्रपाठके द्वितीयोऽर्धः]]
[[अथ अष्टम खण्डः]]
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आ ते꣢ अग्न इधीमहि द्यु꣣मन्तं꣢ देवा꣣जर꣢म् । यु꣢द्ध꣣ स्या꣢ ते꣣पनी꣢यसी स꣣मि꣢द्दी꣣दय꣢ति꣣ द्यवी꣢꣯षꣳ स्तो꣣तृ꣢भ्य꣣꣬ आ भ꣢र ॥ 30:0419 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आ ते॑ अग्न इधीमहि द्यु॒मन्तं॑ देवा॒जर॑म् ।
यद्ध॒ स्या ते॒ पनी॑यसी स॒मिद्दी॒दय॑ति॒ द्यवीषं॑ स्तो॒तृभ्य॒ आ भ॑र ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
आ꣢। ते꣣। अग्ने। इधीमहि। द्युम꣡न्त꣢म्। दे꣣व। अज꣡र꣢म्। अ। ꣣ज꣡र꣢꣯म्। यत्। ह꣣। स्या꣢। ते꣣। प꣡नी꣢꣯यसी। स꣣मि꣢त्। स꣣म्। इ꣢त्। दी꣣द꣡य꣢ति। द्य꣡वि꣢꣯। इ꣡ष꣢꣯म्। स्तो꣣तृ꣡भ्यः꣢। आ। भ꣣र। ४१९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- वसुश्रुत आत्रेयः
- पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
प्रथम दो ऋचाओं का अग्नि देवता है। इस मन्त्र में अग्नि परमेश्वर के दिव्य प्रकाश की याचना है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (देव) सर्वप्रकाशक (अग्ने) अन्तर्यामी जगदीश्वर ! हम (ते) तेरे (द्युमन्तम्) दीप्तिमान्, (अजरम्) कभी जीर्ण न होनेवाले प्रकाश को (आ इधीमहि) हृदय में प्रदीप्त करें। (यत्) जो (ते) तेरी (स्या) वह प्रसिद्ध (पनीयसी) अतिशय स्तुतियोग्य (समित्) दीप्ति (द्यवि) सूर्य में (दीदयति) प्रकाशित है, उस (इषम्) व्याप्त दीप्ति को (स्तोतृभ्यः) हम स्तोताओं को भी (आ भर) प्रदान कर ॥१॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जो कुछ भी प्रकाशमान अग्नि, विद्युत्, चन्द्र, सूर्य, तारे आदि भूमि पर और आकाश में विद्यमान हैं, वे सब परमात्मा के ही प्रकाश से प्रकाशित हैं। उस प्रकाश से सब मनुष्यों को अपना आत्मा भी प्रकाशित करना चाहिए ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथाद्ययोर्द्वयोः अग्निर्देवता। अग्नेः परमेश्वरस्य दिव्यं प्रकाशं प्रार्थयते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (देव) सर्वप्रकाशक (अग्ने) अन्तर्यामिन् जगदीश्वर ! वयम् (ते) तव (द्युमन्तम्) दीप्तिमन्तम् (अजरम्) जरावर्जितम् प्रकाशम् (आ इधीमहि) हृदये प्रदीपयेम। ञिइन्धी दीप्तौ धातोर्लिङि छान्दसं रूपम्। (यत्) या। अत्र ‘सुपां सुलुक्०’ इति सोर्लुक्। (ते) तव (स्या) सा प्रसिद्धा (पनीयसी) स्तुत्यतरा। पण व्यवहारे स्तुतौ च। पन्यते स्तूयते इति पना, ततोऽतिशायने ईयसुन् प्रत्ययः। (समित्) दीप्तिः (द्यवि) सूर्ये (दीदयति) प्रकाशते। दीदयतिः ज्वलतिकर्मा। निघं० १।१६। ताम् (इषम्) व्याप्तां दीप्तिम्। इष्यति व्याप्नोतीति इट्, ताम्। इष्यतेर्गत्यर्थात् क्विपि रूपम्। (स्तोतृभ्यः) स्तोत्रमुपहरद्भ्यः अस्मभ्यम् अपि (आ भर) आ हर ॥१॥२
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यत्किमपि प्रकाशमानं वह्निविद्युच्चन्द्रसूर्यतारादिकं भुवि दिवि च विद्यते तत्सर्वं परमात्मनः प्रकाशेनैव प्रकाशते। तेन प्रकाशेन सर्वैर्जनैः स्वात्मापि प्रकाशनीयः ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ५।६।४। अथ० १८।४।८८ ऋषिः अथर्वा, ‘आ ते अग्न’, ‘यद्ध स्या’, ‘द्यवीषं’ इत्यत्र क्रमेण ‘आ त्वाग्न’, ‘यद् ध सा’, ‘द्यवि। इषं’ इति पाठः। साम० १०२२। २. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिणायं मन्त्रोऽग्निविद्याविदो विदुषो विषये व्याख्यातः।
30_0419 आ ते - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४१९-१। संजये द्वे॥ द्वयोरिन्द्रः पंक्तिरग्निः॥
आ꣡ऽ२३४। ते꣯अ꣥ग्नइधी꣯। मा꣤हा꣥इ॥ द्यु꣢मन्तंदे꣯वऽ३। आ꣡ऽ२३। ज꣢र꣣मा꣢। य꣡द्धास्या꣢ऽ३ता꣢ऽ३इ। पा꣡नीऽ२᳐या꣣ऽ२३४सी꣥। स꣢मि꣡द्दी꣰꣯ऽ२द꣡य। ताऽ२३इ। द्य꣢वि꣣या꣢॥ इ꣡षाꣳस्तो꣢ऽ३तॄ꣢ऽ३॥ भ्या꣡ऽ२३आ꣤ऽ३। भा꣢ऽ३४५रोऽ६"हा꣥इ॥
30_0419 आ ते - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४१९-२। संजयम्॥
आ꣣꣯ते꣤꣯अ꣥ग्नइधी꣯। मा꣢ऽ३हा꣤इ। द्यु꣥मन्ता꣢ऽ३न्दे꣤꣯व꣥अ꣤जर꣥म्॥ य꣣द्ध꣤स्या꣣꣯ते꣤꣯प꣣नी꣤꣯य꣥सी꣯। स꣤मि꣣द्दी꣤꣯द꣣य꣤ता꣥इ। हि꣭म्ऽ३(स्थि)हि꣢᳐म्। द्या꣣ऽ२३४वी꣥॥ इ꣡षꣳस्तो꣯तॄभ्या꣢ऽ३आ꣢॥ हि꣭म्ऽ३(स्थि)हि꣢म्ऽ३४३। भा꣢ऽ३४५रोऽ६"हा꣥इ॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आग्निं न स्ववृ꣢꣯क्तिभि꣣र्होता꣢रं त्वा वृणीमहे। शी꣣रं पा꣢व꣣कशो꣢चिषं꣣ वि꣢ वो꣣ मदे꣢ य꣣ज्ञेषु꣢ स्ती꣣र्णब꣢र्हिषं꣣ विव꣢क्षसे ॥ 31:0420 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
आ꣢। अ꣣ग्नि꣢म्। न। स्व꣡वृ꣢꣯क्तिभिः। स्व। वृ꣣क्तिभिः। हो꣡ता꣢꣯रम्। त्वा꣣। वृणीमहे। शीर꣢म्। पा꣣वक꣡शो꣢चिषम्। पा꣣वक꣡। शो꣣चिषम्। वि꣢। वः꣣। म꣡दे꣢꣯। य꣣ज्ञे꣡षु꣢। स्ती꣣र्ण꣡ब꣢र्हिषम्। स्ती꣣र्ण꣢। ब꣣र्हिषम्। वि꣡व꣢꣯क्षसे। ४२०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- विमद ऐन्द्रः
- पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में यह विषय है कि कैसे गुणवाले अग्नि परमेश्वर को हम वरते हैं।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हम लोग (न) इस समय (होतारम्) सुख आदि के दाता, (शीरम्) सर्वत्र शयन करनेवाले, सर्वव्यापक (पावकशोचिषम्) पवित्रताकारक दीप्तिवाले (त्वा अग्निम्) आप अग्रनायक परमेश्वर को (स्व-वृक्तिभिः) अपनी सूक्तियों अथवा क्रियाओं से (आ वृणीमहे) वरते हैं। हम (वः मदे) आपके प्राप्त कराये हुए आनन्द में (वि) उत्कर्ष को प्राप्त करें। आप (यज्ञेषु) ब्रह्मयज्ञ, देवयज्ञ आदि पञ्च यज्ञों में तथा अन्य विविध परोपकार-रूप यज्ञों में (स्तीर्णबर्हिषम्) जिसने आसन बिछाया है अर्थात् उन यज्ञों को करने में जो प्रवृत्त हुआ है, उसे (विवक्षसे) विशेष रूप से उन्नत कर देते हो ॥२॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परम आनन्द के प्रदाता, सर्वत्र व्यापक, अपने तेज से मनों को पवित्र करनेवाले, महान् परमेश्वर का सब यज्ञकर्ताओं को भौतिक अग्नि के समान वरण करना चाहिए ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ कीदृग्गुणविशिष्टमग्निं परमेश्वरं वयं वृण्महे इत्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - वयम् (न२) सम्प्रति (होतारम्) सुखादीनां दातारम् (शीरम्) सर्वत्र शयानम्। शीरम् अनुशायिनमिति वाऽऽशिनमिति वा। निरु० ४।१४। (पावकशोचिषम्) शोधकदीप्तिम् (अग्निम्) अग्रनेतारं परमेश्वरम् (त्वा) त्वाम् (स्ववृक्तिभिः३) स्वकीयाभिः सूक्तिभिः क्रियाभिर्वा (आ वृणीमहे) आभिमुख्येन वृण्महे संभजामहे। वृञ् वरणे, क्र्यादिः। वयम् (वः मदे) त्वज्जनिते आनन्दे (वि) विभवेम, उत्कर्षं प्राप्नुयाम। अत्र उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः। त्वम् (यज्ञेषु) ब्रह्मयज्ञदेवयज्ञादिपञ्चयज्ञेषु इतरेषु च विविधेषु परोपकारयज्ञेषु (स्तीर्णबर्हिषम्) स्तीर्णं प्रसारितं बर्हिः दर्भासनं येन तम्, यज्ञेषु प्रवृत्तं जनम् इत्यर्थः, (विवक्षसे) विशेषेण वहसि, उत्कर्षं नयसि। वि पूर्वाद् वह प्रापणे धातोर्लेटि रूपम् ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमानन्दप्रदाता, सर्वत्र व्यापकः, स्वतेजसा मनसां शोधको महान् परमेश्वरः सर्वैर्यज्ञानुष्ठातृभिर्भौतिकाऽग्निवद् वरणीयः ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १०।२१।१, ऋषिः विमव ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद् वा वासुक्रः। ‘यज्ञाय स्तीर्णबर्हिषे वि वो मदे शीरं पावकशोचिषं विवक्षसे’ इत्यत्तरार्धपाठः। २. न सम्प्रति—इति भ०। ३. स्वयङ्कृताभिः दोषवर्जिताभिः स्तुतिभिः—इति सा०।
31_0420 आग्निं न - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४२०-१। उत्सेधः॥ अंगिरसः पंक्तिरग्निः॥
हा꣢उ। औ᳐हो꣣ऽ२३४वा꣥। आ꣡꣯ग्निन्नस्ववृक्ति꣢भी꣣ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥ हा꣢उ। औ᳐हो꣣ऽ२३४वा꣥। हो꣡꣯ता꣢꣯रन्त्वा꣯वृणी꣯महे꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡। हा꣢उ। औ᳐हो꣣ऽ२३४वा꣥। शी꣢꣯रं꣡पा꣢꣯वक꣡शो꣢꣯चिषम्। वि꣣वो꣢᳐मा꣣ऽ२३४दा꣥इ। हा꣢उ। औ᳐हो꣣ऽ२३४वा꣥। य꣢ज्ञा꣡इषु꣢स्ती꣯र्ण꣡ब꣢र्हिषा꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡म्॥ हा꣢उ। औ᳐हो꣣ऽ२३४वा꣥॥ वि꣡वक्ष꣢से꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
31_0420 आग्निं न - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४२०-२। निषेधः॥ अंगिरसः पंक्तिरग्निः॥
आ꣥꣯ग्निन्नस्ववृक्तिभिर्हइहा꣯हाइ॥ हो꣡꣯ता꣢꣯रन्त्वा꣯वृणी꣯महइ꣡ह꣢इ꣡हा꣢ऽ३। हा꣢इ। शी꣯रं꣡पा꣢꣯वक꣡शो꣢꣯चिषमि꣡ह꣢इ꣡हा꣢ऽ३। हा꣢इ। वि꣣वो꣢᳐मा꣣ऽ२३४दा꣥इ॥ य꣢ज्ञा꣡इषु꣢स्ती꣯र्ण꣡ब꣢र्हिषमि꣡ह꣢इ꣡हा꣢ऽ३। हा꣢ऽ३इ॥ वा꣡ऽ२᳐इवा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ क्षा꣣ऽ२३४से꣥॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
म꣣हे नो꣢ अ꣣द्य बो꣢ध꣣योषो꣢ रा꣣ये꣢ दि꣣वित्म꣢ती। यथा꣢ चिन्नो꣣ अबो꣢धयः स꣣त्यश्र꣢वसि वा꣣य्ये सुजा꣢꣯ते꣣ अश्व꣢सूनृते ॥ 32:0421 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
म॒हे नो॑ अ॒द्य बो॑ध॒योषो॑ रा॒ये दि॒वित्म॑ती ।
यथा॑ चिन्नो॒ अबो॑धयः स॒त्यश्र॑वसि वा॒य्ये सुजा॑ते॒ अश्व॑सूनृते ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
म꣣हे꣢। नः꣣। अद्य꣢। अ꣣। द्य꣢। बो꣣धय। उ꣡षः꣢꣯। रा꣣ये꣢। दि꣣वि꣡त्म꣢ती। य꣡था꣢꣯। चि꣣त्। नः। अ꣡बो꣢꣯धयः। स꣣त्य꣡श्र꣢वसि। स꣣त्य꣢। श्र꣣वसि। वाय्ये꣢। सु꣡जा꣢꣯ते। सु। जा꣣ते। अ꣡श्व꣢꣯सूनृते। अ꣡श्व꣢꣯। सू꣣नृते। ४२१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- उषाः
- सत्यश्रवा आत्रेयः
- पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र का उषा देवता है। इसमें उषा से बोध प्रदान करने की प्रार्थना की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (उषः) प्राकृतिक उषा के समान मेरे आत्मलोक में उदित होती हुई अध्यात्मप्रभा ! (दिवित्मती) विवेकख्याति को प्रदीप्त करनेवाले गुणों से युक्त तू (नः) हमें (अद्य) आज (महे राये) योगसिद्धिरूप महान् ऐश्वर्य के लिए (बोधय) बोध प्रदान कर, (यथा) जैसे हे (सुजाते) शुभ जन्मवाली, (अश्वसूनृते) व्यापक प्रिय दिव्य वाणीवाली उषा ! तू (सत्यश्रवसि) सत्य यशवाले (वाय्ये) विस्तार योग्य जीवन में, हमें (अबोधयः) बोध प्रदान करती रही है ॥३॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे प्रभातदीप्ति रूप उषा सबको निद्रा से जगाती है, वैसे ही आध्यात्मिक उषा हमें जागृति और प्रबोध प्रदान करे ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथोषा देवता। सा बोधनाय प्रार्थ्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (उषः) प्रभातदीप्तिरिव ममात्मलोके समुदीयमाने अध्यात्मप्रभे ! (दिवित्मती२) विवेकख्यातिप्रदीपकगुणैर्युक्ता त्वम्। दिव् पूर्वात् इन्धी दीप्तौ धातोः क्विपि सम्पन्नात् ‘दिवित्’ प्रातिपदिकात् मतुपि स्त्रियां रूपम्। (नः) अस्मान् (अद्य) अस्मिन् दिने (महे राये) योगसिद्धिरूपाय महते ऐश्वर्याय (बोधय) बोधं प्रयच्छ, (यथा) येन प्रकारेण, इतः पूर्वं त्वम्, हे (सुजाते) शोभनजन्मवति, (अश्वसूनृते३) अश्वा व्याप्तिमती सूनृता प्रिया दिव्या वाग् यस्याः तादृशि उषः ! (सत्यश्रवसि) सत्ययशसि। श्रवः श्रवणीयं यशः। निरु० ११।९। सत्यं श्रवो यस्यास्तादृशि। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः। (वाय्ये४) सन्ताननीये विस्तारणीये अस्माकं जीवने। वेञ् तन्तुसन्ताने धातोर्ण्यति रूपम्। (नः) अस्मान् (अबोधयः) बोधं प्रायच्छः ॥ सुजाते इत्यस्यामन्त्रितत्वेऽपि पादादित्वान्निघाताभावः। तस्य चाविद्यमानवत्त्वे पदात्परत्वाभावात् अश्वसूनृते इत्यपि न निहन्यते, किन्तु तत्र षाष्ठेनाद्युदात्तत्वमेव ॥३॥५
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा प्रभातदीप्तिरूपा उषाः सर्वान् शयनाज्जागरयति तथैवाध्यात्मिक्युषा अस्मान् जागरयेत् प्रबोधयेच्च ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ५।७९।१, साम० १७४०। २. (दिवित्मता) दिवं प्रकाशम् इन्धते यैः प्रशस्तैः स्वगुणैः तद्वता इति ऋ० १।२६।२ भाष्ये द०। ३. अश्वा महती सूनृता वाग् यस्यास्तत्सम्बुद्धौ। अश्व इति महन्नाम (निघं० ३।६) इति ऋ० ५।७९।१ भाष्ये द०। अश्वां आशुकारिणी सूनृता वाक् यस्याः सा अश्वसूनृता—इति भ०। ४. (वाय्ये) तन्तुसदृशे सन्ताननीये विस्तारणीये सन्ततिरूपे इति तत्रैव ऋग्भाष्ये द०। सत्यश्रवसि ऋषौ विद्यमानान्, तस्य मम वश्यानित्यर्थः, वाय्ये वयस्य अपत्ये च विद्यमानान् यथा अबोधयः तथा अस्मान् अद्य बोधय। त्वमाविथ नर्यं तुर्वशं यदुं त्वं तुवीर्ति वय्यं शतक्रतो, ऋ० १।५४।६ इत्यादिषु वय्यश्च श्रूयते—इति भ०। वाय्ये वयपुत्रे सत्यश्रवसि मयि अनुगृहाणेत्यर्थः—इति सा०। ५. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिर्ऋचमिमां स्त्री कीदृशी भवेदिति विषये व्याख्यातवान्। तथा च तदीयो भावार्थः—‘यथा प्रातर्वेला दिनं जनयित्वा सर्वाञ्जागरयति तथैव विदुषी स्त्री स्वसन्तानानविद्यानिद्रात उत्थाप्य विद्यां बोधयति’ इति।
32_0421 महे नो - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४२१-१। सत्यश्रवसः वाय्यस्य साम॥ सत्यश्रवाः पंक्तिरुषा॥ म꣣हा꣢ऽ३४इ। महे꣯नो꣥꣯अद्य꣤। बो꣥꣯धाऽ६या꣥॥ उ꣡षो꣢꣯रा꣯ये꣯। दिवि꣡त्माऽ२३ती꣢। य꣡थाची꣢ऽ३न्ना꣢ऽ३ः। आ꣡बो꣢᳐धा꣣ऽ२३४याः꣥। स꣡त्याश्रा꣢ऽ३वा꣢ऽ३। सि꣡वाऽ२᳐या꣣ऽ२३४या꣥इ॥ सु꣡जाता꣢ऽ३आ꣢ऽ३॥ श्वा꣡ऽ२३सू꣤ऽ३। ना꣢ऽ᳐३४५र्त्तोऽ६"हा꣥इ॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
भ꣣द्रं꣢ नो꣣ अपि꣢ वातय꣣ म꣢नो꣣ दक्ष꣢मु꣣त क्रतु꣢꣯म्। अथा꣢ ते स꣣ख्ये अन्ध꣢꣯सो꣣ वि वो꣣ म꣢दे꣣ र꣢णा꣣ गा꣢वो꣣ न यव꣢꣯से꣣ विव꣢क्षसे ॥ 33:0422 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
भ॒द्रं नो॒ अपि॑ वातय॒ मनो॒ दक्ष॑मु॒त क्रतु॑म् ।
अधा॑ ते स॒ख्ये अन्ध॑सो॒ वि वो॒ मदे॒ रण॒न्गावो॒ न यव॑से॒ विव॑क्षसे ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
भ꣣द्र꣢म्। नः꣣। अ꣡पि꣢꣯। वा꣣तय। म꣡नः꣢꣯। द꣡क्ष꣢꣯म्। उ꣣त꣢। क्र꣡तु꣢꣯म्। अ꣡थ꣢꣯। ते꣣। सख्ये꣢। स꣣। ख्ये꣢। अ꣡न्ध꣢꣯सः। वि। वः꣣। म꣡दे꣢꣯। र꣡ण꣢꣯। गा꣡वः꣢꣯। न। य꣡व꣢꣯से। वि꣡व꣢꣯क्षसे। ४२२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- सोमः
- विमद ऐन्द्रः
- पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र का सोम देवता है। उससे याचना की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे सोम ! हे रसागार परमात्मन् ! आप (नः) हमारे लिए (भद्रम्) श्रेष्ठ (मनः) मनोबल, (दक्षम्) शारीरिक बल, (उत) और (क्रतुम्) प्रज्ञान तथा कर्म (अपि वातय) प्राप्त कराओ। (अथ) और (ते) आपके अपने (अन्धसः) शान्तिरस के (सख्ये) सखित्व में, तथा (वः) आपके अपने (मदे) आनन्द में, हमें (वि रण) विशेष रूप से रमाओ, (गावः न) जैसे गौएँ (यवसे) घास में रमती हैं। हे सोम परमात्मन् ! आप (विवक्षसे) महान् हो ॥४॥ इस मन्त्र में उपमालङ्कार है ॥४॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वर की उपासना से मनुष्य आत्मा, मन, बुद्धि आदि के बल को और आनन्द को प्राप्त कर सकते हैं ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ सोमो देवता। स प्रार्थ्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे सोम रसागार परमात्मन् ! त्वम् (नः) अस्मभ्यम् (भद्रम्) श्रेष्ठम् (मनः) मनोबलम्, (दक्षम्) शारीरं बलम्, (उत) अपि च (क्रतुम्) प्रज्ञानं कर्म च (अपि वातय२) अपि गमय, प्रापय। (अथ) अपि च त्वम् (ते) तव (अन्धसः) शान्तरूपस्य रसस्य (सख्ये) सखित्वे अपि च (वः) तव (मदे आनन्दे (वि रण३) विशेषेण रमय। अत्र पादादित्वान्निघाताभावः। (गावः न) यथा धेनवः (यवसे) घासे रमन्ते तद्वत्। हे सोम परमात्मन् ! त्वम् (विवक्षसे) महान् असि ॥४॥ अत्रोपमालङ्कारः ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वरोपासनया जनैरात्ममनोबुद्ध्यादिबलमानन्दश्च प्राप्तुं शक्यते ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १०।२५।१ ऋषिः विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद् वा वासुक्रः। ‘अथा’, ‘रणा’ इत्यत्र क्रमेण ‘अधा’, ‘रणन्’ इति पाठः। केवलं पूर्वार्द्धः ऋ० १०।२०।१ इत्यत्रापि दृश्यते। २. वात सुखसेवनयोः गतौ च चुरादिः। अपि पूर्वोऽन्यत्रापि प्रयुज्यते, यथा ‘सहस्रं ते स्वपिवात भेषजा’ ऋ० ७।४६।३ इत्यत्र। ३. शब्दार्थे पठितो रण धातुः रमणार्थेऽपि भवति, तथा च ‘रणाय रमणीयाय संग्रामाय’ इति (निरु० ४।८) ‘रण रमय’—इति वि०। ‘रणा रमन्तां स्तोतारः’—इति भ०। ‘रणाः प्रीतियुक्ता गावो न’—इति सायणीयं व्याख्यानं तु पदकारविरुद्धम्, पदपाठे ‘रण’ इति पाठात्। दीर्घत्वं तु ‘द्व्यचोऽतस्तिङः’ इति नियमाद् भवति।
33_0422 भद्रं नो - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४२२-१। पौषम्॥ पूषा पंक्ति सोमः॥
भ꣢द्र꣡न्नोऽ२३अ꣤पिवा꣥꣯तया॥ म꣡नो꣰꣯ऽ२द꣡। क्षाम्। ऊत꣢क्रा꣣ऽ२३४तू꣥म्॥ आ꣡था꣢꣯ते꣯। सा꣡। ख्ये꣢꣯अ꣣न्ध꣢सा꣡ऽ२ः᳐। वि꣣वो꣢᳐मा꣣ऽ२३४दा꣥इ। र꣡णा꣰꣯ऽ२गा꣡꣯वा꣰꣯ऽ२न꣡य॥ वसाये꣢ऽ३॥ वा꣡ऽ२᳐इवा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ क्षा꣣ऽ२३४से꣥॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
क्रत्वा꣢ म꣣हाꣳ अ꣢नुष्व꣣धं꣢ भी꣣म आ वा꣢꣯वृते꣣ शवः꣢। श्रि꣣य꣢ ऋ꣣ष्व उ꣢पा꣣क꣢यो꣣र्नि꣢ शि꣣प्री हरि꣢꣯वां दधे꣣ हस्त꣢यो꣣र्वज्र꣢माय꣣स꣢म् ॥ 34:0423 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
क्रत्वा॑ म॒हाँ अ॑नुष्व॒धं भी॒म आ वा॑वृधे॒ शवः॑ ।
श्रि॒य ऋ॒ष्व उ॑पा॒कयो॒र्नि शि॒प्री हरि॑वान्दधे॒ हस्त॑यो॒र्वज्र॑माय॒सम् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
क्र꣡त्वा꣢꣯। म꣣हा꣢न्। अ꣣नुष्वध꣢म्। अ꣣नु। स्वध꣢म्। भी꣣मः꣢। आ। वा꣣वृते। श꣡वः꣢꣯। श्रि꣣ये꣢। ऋ꣣ष्वः꣢। उ꣣पाक꣡योः꣢। नि। शि꣣प्री꣢। ह꣡रि꣢꣯वान्। द꣣धे। ह꣡स्त꣢꣯योः। व꣡ज्र꣢꣯म्। आ꣣यस꣢म्। ४२३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- गोतमो राहूगणः
- पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में इन्द्र नाम से परमात्मा और सेनापति का कर्म वर्णित है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—परमात्मा के पक्ष में। (क्रत्वा) दिव्य प्रज्ञा और जगत् के धारण आदि कर्म से (महान्) महान्, (भीमः) नियम तोड़नेवालों के लिए भयंकर वह इन्द्र परमेश्वर (अनु स्वधम्) अपनी धारणशक्ति के अनुरूप (शवः) बलवान् सूर्य, चन्द्र, पृथिवी आदि को (आ वावृते) घुमा रहा है। (ऋष्वः) लोकलोकान्तरों को अपनी-अपनी कक्षाओं में गति करानेवाला, (शिप्री) जगत् का विस्तारक, (हरिवान्) अकर्मण्यता आदि दोषों को हरने के सामर्थ्यवाला वह (श्रिये) ऐश्वर्यप्रदानार्थ (उपाकयोः) परस्पर सम्बद्ध (हस्तयोः) मनुष्य के हाथों में (आयसम्) दृढ (वज्रम्) शस्त्रास्त्रसमूह को (आ दधे) थमाता है ॥ द्वितीय—सेनापति के पक्ष में। (क्रत्वा) शत्रुवध आदि कर्म से (महान्) महान्, (भीमः) दुष्टों के लिए भयंकर इन्द्र अर्थात् वीर सेनापति (अनुस्वधम्) पौष्टिक अन्न के भक्षण के अनुरूप, अपने शरीर में (शवः) बल (आ वावृते) उत्पन्न करता है। (ऋष्वः) गतिमान्, कर्मण्य, (शिप्री) शत्रुओं में आक्रोश या हाहाकार पैदा करनेवाला, (हरिवान्) प्रशस्त घोड़ों अथवा हरणसाधन विमानादि यानोंवाला वह (श्रिये) विजयश्री प्राप्त करने के लिए (उपाकयोः) निकट पहुँचे शत्रुदलों के ऊपर प्रहारार्थ (हस्तयोः) हाथों में (आयसम्) लोहे के बने, अथवा लोहे जैसे दृढ (वज्रम्) शस्त्रास्त्रसमूह को (नि दधे) धारण करता है ॥५॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है ॥५॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे परमेश्वर अकर्मण्य लोगों के भी हृदय में वीरता का सञ्चार करके उनके हाथों में शस्त्रास्त्र ग्रहण करा देता है, वैसे ही सेनापति अपने हाथों में शत्रु का वध करने में समर्थ दृढ़ शस्त्रास्त्रों को धारण कर, शत्रुओं पर प्रहार करके उन्हें पराजित करे ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथेन्द्रनाम्ना परमात्मनः सेनापतेश्च कर्म वर्णयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—परमात्मपरः। (क्रत्वा) दिव्यप्रज्ञया जगद्धारणादिकर्मणा च (महान्) महिमवान्, (भीमः) नियमभञ्जकेभ्यो भयङ्करः स इन्द्रः परमेश्वरः (अनुस्वधम्) स्वधारणशक्त्यनुरूपम् (शवः) बलवत् सूर्यचन्द्रपृथिव्यादिकम्। शवः शवस्वत्। अत्र मतुपो लुक्। यद्वा बलवाचिनः शवस् शब्दस्य तद्वति लक्षणा। (आ वावृते) आवर्तयति। वृतु वर्तने, णिजर्थगर्भः। लडर्थे लिट्। ‘तुजादीनां दीर्घोऽभ्यासस्य। अ० ६।१।७’ इत्यभ्यासदीर्घः। (ऋष्वः) लोकलोकान्तराणां स्वस्वकक्षासु गमयिता। ऋषी गतौ धातोर्बाहुलकाद् औणादिको व प्रत्ययः। (शिप्री२) सृप्री जगद्विस्तारयिता, (हरिवान्) दोषहरणसामर्थ्योपेतः सः (श्रिये) ऐश्वर्यप्रदानाय (उपाकयोः३) समीपस्थयोः परस्परसंबद्धयोः (हस्तयोः) मनुष्यस्य करयोः (आयसम्) दृढम् (वज्रम्) शस्त्रास्त्रसमूहम् (नि दधे) स्थापयति ॥ अत्र जगत्सञ्चालके देवे ‘भीमः’ इति विशेषणम् ‘भयादस्याग्निस्तपति भयात्तपति सूर्यः। भयादिन्द्रश्च वायुश्च मृत्युर्धावति पञ्चमः। कठ० ६।२’, इत्याद्यर्थकमनुसन्धेयम् ॥ अथ द्वितीयः—सेनापतिपरः। (क्रत्वा) क्रतुना वृत्रवधादिकर्मणा (महान्) महिमोपेतः, (भामः) दुष्टानां भयङ्करः इन्द्रः वीरः सेनापतिः (अनुस्वधम्) पौष्टिकान्नभक्षणानुरूपम्। स्वधा इत्यन्ननाम। निघं० २।७। स्वशरीरे (शवः) बलम् (आ आवृते) आपादयति। (ऋष्वः) गतिमान् कर्मण्यः, (शिप्री४) शत्रुषु आकोशजनकः, (हरिवान्) प्रशस्ता हरयः यस्य तथाविधः सः (श्रिये) विजयश्रियमधिगन्तुम् (उपाकयोः) उपक्रान्तयोः शत्रुसैन्ययोरुपरि प्रहरणार्थम् (हस्तयोः) करयोः (आयसम्) लौहं, लोहवद् दृढं वा (वज्रम्) शस्त्रास्त्रसमूहम् (नि दधे) निधत्ते ॥५॥५ अत्र श्लेषालङ्कारः ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा परमेश्वरो निष्कर्मणामपि हृदये वीरतां सञ्चार्य तेषां हस्तयोः शस्त्रास्त्राणि निधत्ते, तथा सेनापतिः स्वहस्तयोः शत्रुवधसमर्थानि दृढानि शस्त्रास्त्राणि गृहीत्वा शत्रुषु प्रहृत्य तान् पराजयेत ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १।८१।४, ‘वावृते’ इत्यत्र ‘वावृधे’ इति पाठः। २. शिप्र शब्दः सर्पणार्थात् सृप धातोर्यास्केन निष्पादितः। सृप्रः सर्पणात्। सुशिप्रमेतेन व्याख्यातम् (निरु० ६।१७) इति। ३. उपाकयोः समीपवर्तिन्योः द्यावापृथिव्योः—इति भ०। उपाके इत्यन्तिकनामसु पठितम्। निघं० २।१६। ४. शत्रूणाम् आक्रोशयिता इति ऋग्भाष्ये द०। शप आक्रोशे। ५. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिर्ऋचमिमां सेनापतिविषये व्याख्यातवान्—“मनुष्यैर्यो बुद्धिमान् महोत्तमगुणविशिष्टः शत्रूणां भयंकरः सेनाशिक्षकोऽतियोद्धा वर्तते तं सेनापतिं कृत्वा धर्मेण राज्यं प्रशासनीयम्” इति।
34_0423 क्रत्वा महाम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४२३-१। औषसम्॥ उषा पंक्तिरिन्द्रः॥
क्र꣥त्वा꣯महाꣳ꣯अनुष्वधाऽ६मे꣥॥ भी꣢꣯मआ꣯वा꣯वृऽ३ता꣡इशा꣢ऽ१वाऽ᳒२ः᳒। श्रिय꣡ऋष्वा꣢ऽ३ः। ऊ꣡पा꣢᳐का꣣ऽ२३४योः꣥। नि꣢शिप्री꣯हरिऽ३वा꣡न्दा꣢ऽ१धाऽ᳒२᳒इ॥ ह꣡स्तायो꣢ऽ३र्वा꣢ऽ३॥ ज्र꣢मो꣡ऽ२३४वा꣥। या꣤ऽ५सोऽ६"हा꣥इ॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स꣢ घा꣣ तं वृष꣢꣯ण꣣ꣳ र꣢थ꣣मधि꣢ तिष्ठाति गो꣣विद꣢म्। यः पात्र꣢꣯ꣳ हारियोज꣣नं꣢ पू꣣र्णमि꣢न्द्रा꣣चिके꣢तति꣣ यो꣢जा꣣꣬ न्वि꣢꣯न्द्र ते꣣ हरी꣢ ॥ 35:0424 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स घा॒ तं वृष॑णं॒ रथ॒मधि॑ तिष्ठाति गो॒विद॑म् ।
यः पात्रं॑ हारियोज॒नं पू॒र्णमि॑न्द्र॒ चिके॑तति॒ योजा॒ न्वि॑न्द्र ते॒ हरी॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
सः꣢। घ꣣। त꣢म्। वृ꣡ष꣢꣯णम्। र꣡थ꣢꣯म्। अ꣡धि꣢꣯। ति꣣ष्ठाति। गोवि꣡द꣢म्। गो꣣। वि꣡द꣢꣯म्। यः। पा꣡त्र꣢꣯म्। हा꣣रियोजन꣢म्। हा꣣रि। योजन꣢म्। पू꣣र्ण꣢म्। इ꣣न्द्र। चि꣡के꣢꣯तति। यो꣡ज꣢꣯। नु। इ꣣न्द्र। ते। ह꣢री꣣इ꣡ति꣢। ४२४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- गोतमो राहूगणः
- पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में मानवदेह रूप रथ को कौन प्राप्त करता है इसका वर्णन है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) मेरे अन्तरात्मन् ! (स घ) वही मनुष्य (तम्) उस श्रेष्ठ, (वृषणम्) बलवान् (गोविदम्) इन्द्रियरूप बैलों से युक्त (रथम्) मानव-शरीर-रूप रथ का (अधितिष्ठाति) अधिष्ठाता बनता है, (यः) जो (हारियोजनम्) प्राणयुक्त मानव-शरीर को प्रदान करने में समर्थ (पात्रम्) सत्कर्मों के कोष को (पूर्णम्) भरा हुआ (चिकेतति) जान लेता है। इसलिए, हे (इन्द्र) मेरे अन्तरात्मन् ! तू (ते हरी) अपने ज्ञानेन्द्रिय और कर्मेन्द्रिय रूप घोड़ों को (नु) शीघ्र ही (योज) नियुक्त कर, अर्थात् पुनर्जन्म में मनुष्य-शरीर प्राप्त करने के लिए ज्ञानेन्द्रियों से सत्य ज्ञान प्राप्त कर और कर्मेन्द्रियों से उत्कृष्ट कर्म कर ॥६॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जो मनुष्य इस जन्म में मानवदेह प्राप्त कराने योग्य सत्कर्मों को करता है, वही अगले जन्म में मानवदेह प्राप्त करता है, यह जानकर सब मनुष्यों को श्रेष्ठ ही कर्म करने चाहिएँ ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ को मानवदेहरूपं रथं प्राप्नोतीत्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (इन्द्र) मदीय अन्तरात्मन् ! संहितायाम् ‘इन्द्रा’ इति दीर्घश्छान्दसः। (सः घ) स एव जनः। संहितायाम् ‘ऋचि तुनुघ०। अ० ६।३।१३३’ इति दीर्घः। (तम्) श्रेष्ठम् (वृषणम्) बलवन्तम्, (गोविदम्) गाः इन्द्रियरूपान् वृषभान् विन्दते प्राप्नोति यस्तम् (रथम्) मानवशरीररूपं शकटम् (अधि तिष्ठाति) अधिष्ठाय वर्तते। तिष्ठतेर्लेटि रूपम्। (यः हारियोजनम्) हरयः प्राणाः युज्यन्ते यस्मिन् तत् हरियोजनम् शरीरम्, तत्सम्बन्धि हारियोजनम् मानवदेहप्रदानक्षमम् (पात्रम्) सत्कर्मकोषम् (पूर्णम्) परिपूर्णम् (चिकेतति) जानाति। कित ज्ञाने जुहोत्यादिः, ततो लेटि रूपम्। अतः हे (इन्द्र) मदीय आत्मन् ! त्वम् (ते हरी) ज्ञानेन्द्रियकर्मेन्द्रियरूपौ अश्वौ (नु) क्षिप्रम् (योज) युङ्क्ष्व। जन्मान्तरे पुनर्मानवदेहं प्राप्तुं ज्ञानेन्द्रियैः सत्यं ज्ञानं प्राप्नुहि, कर्मेन्द्रियैश्चोत्कृष्टकर्माणि कुर्विति भावः ॥६॥२
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यो मनुष्योऽस्मिन् जन्मनि मानवदेहप्रापकाणि सत्कर्माणि करोति स एवाग्रे जन्मनि मानवदेहं प्राप्नोति, इदं ज्ञात्वा सर्वैर्मनुष्यैः श्रेष्ठाण्येव कर्माणि कर्तव्यानि ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १।८२।४ ‘मिन्द्रा’ इत्यत्र ‘मिन्द्र’ इति पाठः। २. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिर्ऋचमिमां सेनाध्यक्षविषये व्याख्यातवान्। तथा हि, तत्र तत्कृतो भावार्थः—‘सेनाध्यक्षेण पूर्णशिक्षाबलहर्षिता हस्त्यश्वरथशस्त्रादिसामग्रीपरिपूर्णां सेनां संपाद्य शत्रवो विजेयाः’—इति।
35_0424 स घा - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४२४-१। लौशम्॥ लुशः पंक्तिरिन्द्रः॥
स꣣घा꣤꣯तं꣣वृष꣤ण꣥म्। र꣣था꣢ऽ३४औ꣣꣯हो꣤꣯वा꣥॥ आ꣡धिति꣢ष्ठा꣯। तिगो꣡वा꣢ऽ१इदाऽ᳒२᳒म्। यᳲपा꣡꣯त्रꣳ꣢हा꣡। रि꣪योऽ२᳐जा꣣ऽ२३४ना꣥म्। पू꣢꣯र्ण꣡मि। द्रा। चीके꣢᳐ता꣣ऽ२३४ती꣥॥ यो꣡꣯जानू꣢ऽ३वा꣢ऽ३इ॥ द्रा꣡ऽ२᳐ता꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ हा꣣ऽ२३४री꣥॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣣ग्निं तं म꣢꣯न्ये꣣ यो꣢꣫ वसु꣣र꣢स्तं꣣ यं यन्ति꣢꣯ धे꣣नवः꣢। अ꣢स्त꣣मर्व꣢न्त आ꣣श꣢꣫वोऽस्तं꣣ नित्या꣣सो वा꣣जि꣢न꣣ इष꣢ꣳ स्तो꣣तृ꣢भ्य꣣ आ भ꣢र ॥ 36:0425 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒ग्निं तं म॑न्ये॒ यो वसु॒रस्तं॒ यं यन्ति॑ धे॒नवः॑ ।
अस्त॒मर्व॑न्त आ॒शवोऽस्तं॒ नित्या॑सो वा॒जिन॒ इषं॑ स्तो॒तृभ्य॒ आ भ॑र ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣣ग्नि꣢म्। तम्। म꣣न्ये। यः꣢। व꣡सुः꣢꣯। अ꣡स्त꣢꣯म्। यम्। य꣡न्ति꣢꣯। धे꣣न꣡वः꣢। अ꣡स्त꣢꣯म्। अ꣡र्व꣢꣯न्तः। आ꣣श꣡वः꣢। अ꣡स्त꣣म्। नि꣡त्या꣢꣯सः। वा꣣जि꣡नः꣢। इ꣡ष꣢꣯म्। स्तो꣣तृ꣡भ्यः꣢। आ। भ꣣र। ४२५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- वसुश्रुत आत्रेयः
- पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र का अग्नि देवता है। सब परमेश्वर से ही शक्ति ग्रहण करते हैं, इस विषय का वर्णन है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - मैं (तम् अग्निम्) उस अग्रनायक एवं अग्नि के समान प्रकाशमान और प्रकाशक परमेश्वर की (मन्ये) अर्चना करता हूँ, (यः) जो (वसुः) सबका निवास-प्रदाता है, (अस्तम्) गृहरूप (यम्) जिसके पास (धेनवः) वाणियाँ (यन्ति) शक्ति पाने के लिए जाती हैं, (अस्तम्) गृहरूप (यम्) जिसके पास (आशवः) शीघ्रगामी (अर्वन्तः) प्राण (यन्ति) शक्ति पाने के लिए जाते हैं, (अस्तम्) गृहरूप (यम्) जिसके पास (नित्यासः) अनादि और अनन्त (वाजिनः) बलवान् आत्माएँ (यन्ति) शक्ति पाने के लिए जाती हैं। हे परमात्मन् ! तू (स्तोतृभ्यः) तेरे गुण-कर्म-स्वभाव का वर्णन करनेवालों के लिए (इषम्) अभीष्ट पदार्थों व अभीष्ट गुणों के समूह को (आ भर) प्रदान कर ॥७॥ इस मन्त्र में अग्नि परमेश्वर में ‘अस्त’ (गृह) का आरोप होने से रूपकालङ्कार है ॥७॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमात्मा के पास से ही सूर्य, चन्द्र, पृथिवी आदि और आत्मा, मन, चक्षु, श्रोत्र, प्राण आदि अपनी-अपनी क्रियाशक्ति पाते हैं। वही स्तोताओं के मनोरथों को पूर्ण करता है ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथाग्निर्देवता। सर्वे परमेश्वरादेव शक्तिं गृह्णन्तीत्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - अहम् (तम् अग्निम्) तम् अग्रनायकम् अग्निवत् प्रकाशमानं प्रकाशकं च परमेश्वरम् (मन्ये) अर्चामि। मन्यते अर्चतिकर्मा। निघं० ३।१४। (यः वसुः) सर्वेषां निवासप्रदो विद्यते, (अस्तम्) गृहरूपम् (यम् धेनवः) वाचः। धेनुरिति वाङ्नाम। निघं० १।११। (यन्ति) शक्तिप्राप्त्यर्थं गच्छन्ति। (अस्तम्) गृहरूपं यम् (आशवः) आशुगामिनः (अर्वन्तः) प्राणाः, शक्तिप्राप्त्यर्थं गच्छन्ति। (अस्तम्) गृहरूपं यम् (नित्यासः) नित्याः अनाद्यनन्ताः (वाजिनः) बलवन्तः आत्मानः, शक्तिप्राप्त्यर्थं यन्ति। हे अग्ने परमेश्वर ! त्वम् (स्तोतृभ्यः) तव गुणकर्मस्वभाववर्णनं कुर्वद्भ्यो जनेभ्यः (इषम्) अभीष्टपदार्थसमूहम् अभीष्टगुणसमूहं च। इषु इच्छायाम्, क्विपि रूपम् ‘इष्’ इति, ताम्। (आ भर) आहर ॥७॥२ अत्राग्नौ अस्तस्यारोपाद् रूपकालङ्कारः ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमात्मनः सकाशादेव सूर्यचन्द्रपृथिव्यादय आत्ममनश्चक्षुःश्रोत्रप्राणादयश्च स्वस्वक्रियाशक्तिं लभन्ते। स एव च स्तोतॄणां मनोरथान् पूरयति ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ५।६।१, य० १५।४१ ऋषिः परमेष्ठी; साम० १७३७। २. दयानन्दर्षिर्मन्त्रमिमम् ऋग्भाष्ये विद्युदग्निविषये यजुर्भाष्ये च विद्यार्थ्यध्यापकव्यवहारविषये व्याख्यातवान्।
36_0425 अग्निं तम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४२५-१। निषेधः॥ अंगिरसः पंक्तिरिन्द्रः॥
अ꣥ग्निंता꣢ऽ३म्म꣤न्ये꣥꣯यो꣤꣯वसूः꣥॥ अ꣢स्तं꣡यंया꣢ऽ३। ती꣡धे꣢᳐ना꣣ऽ२३४वाः꣥। अ꣢स्त꣡मर्वा꣢ऽ३। ता꣡आऽ२᳐शा꣣ऽ२३४वाः꣥। अ꣢स्त꣡न्नित्या꣢ऽ३। सो꣡꣯वाऽ२᳐जा꣣ऽ२३४इनाः꣥॥ इ꣡षाꣳस्तो꣢ऽ३तॄ꣢ऽ३४। हा꣣꣯होऽ२३४हा꣥॥ भ्या꣡ऽ२३आ꣤ऽ३। भा꣢ऽ३४५रोऽ६"हा꣥इ॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
न꣢꣫ तमꣳहो꣣ न दु꣢रि꣣तं देवा꣢꣯सो अष्ट꣣ मर्त्य꣢म्। स꣣जोष꣢सो꣣ यम꣢र्य꣣मा꣢ मि꣣त्रो नय꣢꣯ति꣣ वरु꣢णो꣣ अ꣢ति꣣ द्विषः꣢ ॥ 37:0426 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
न तमंहो॒ न दु॑रि॒तं देवा॑सो अष्ट॒ मर्त्य॑म् ।
स॒जोष॑सो॒ यम॑र्य॒मा मि॒त्रो नय॑न्ति॒ वरु॑णो॒ अति॒ द्विषः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
न꣢। तम्। अँ꣡हः꣢꣯। न। दु꣣रित꣢म्। दुः꣣। इत꣢म्। दे꣡वा꣢꣯सः। अ꣣ष्ट। म꣡र्त्य꣢꣯म्। स꣣जो꣡ष꣢सः। स꣣। जो꣡ष꣢꣯सः। यम्। अ꣡र्यमा꣢। मि꣣त्रः꣢। मि꣣। त्रः꣢। न꣡य꣢꣯ति। व꣡रु꣢꣯णः। अ꣡ति꣢꣯। द्वि꣡षः꣢꣯। ४२६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- विश्वेदेवाः
- अंहोमुग्वामदेव्यः
- बृहती
- मध्यमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र का देवता विश्वेदेवाः है। इसमें मित्र, वरुण और अर्यमा के अनुग्रह का फल वर्णित है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (देवासः) विद्वानो ! (तं मर्त्यम्) उस मनुष्य को (न अंहः) न अपराध, (न दुरितम्) न पाप (अष्ट) प्राप्त होता है, (यम्) जिसे (सजोषसः) समान प्रीतिवाले, परस्पर सामञ्जस्य रखनेवाले, (अर्यमा) मन, सूर्य वा न्यायाधीश, (मित्रः) प्राण, वायु वा मित्र और (वरुणः) आत्मा, चन्द्रमा वा राजा (द्विषः) विपत्ति, विघ्नसमूह वा शत्रुसंघ से (अति नयति) पार कर देते हैं ॥८॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - शरीर में, जड़ जगत् में, समाज में और राष्ट्र में क्रमशः जो मन, प्राण आदि, जो सूर्य आदि, जो श्रेष्ठ मित्र आदि और जो राजा आदि मुख्य हैं, उनकी रक्षा प्राप्त करके मनुष्य पापों और शत्रुओं को पराजित कर सकते हैं ॥८॥ इस दशति में इन्द्र के तथा इन्द्र से सम्बद्ध अग्नि, उषा, सोम, मित्र, वरुण और अर्यमा के गुण-कर्म वर्णित होने से इस दशति के विषय की पूर्व दशति के विषय के साथ संगति है ॥ पञ्चम प्रपाठक में प्रथम अर्ध की चतुर्थ दशति समाप्त ॥ चतुर्थ अध्याय में अष्टम खण्ड समाप्त ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ विश्वेदेवाः देवताः। मित्रवरुणार्यम्णामनुग्रहस्य फलमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (देवासः) विद्वज्जनाः ! (तं मर्त्यम्) तं जनम् (न अंहः) अपराधः, (न दुरितम्) न पापम् (अष्ट) अश्नुते व्याप्नोति। आष्ट इति व्याप्तिकर्मसु पठितम्। निघं० २।१८ अशू व्याप्तौ संघाते च इति धातोः लडर्थे लुङि अनिट्पक्षे रूपम्, आडभावश्छान्दसः। (यम्) जनम् (सजोषसः) सप्रीतयः, परस्परं समञ्जसाः (अर्यमा) मनः, आदित्यः, न्यायाधीशो वा, (मित्रः) प्राणः वायुः, सुहृद् वा (वरुणः) आत्मा, चन्द्रः, राजा वा (द्विषः) विपत्तेः, विघ्नसमूहात्, शत्रुसंघाद् वा (अति नयति) अति नयन्ति, पारयन्ति। अत्र वचनव्यत्ययः, ऋग्वेदे तु ‘नयन्ति’ इत्येव पाठः ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - शरीरे, जडात्मके जगति, समाजे, राष्ट्रे च क्रमशः ये मनःप्राणादयो, ये सूर्यादयो, ये सन्मित्रादयो, ये च नृपत्यमात्यादयः प्रधानभूताः सन्ति तेषां रक्षणं प्राप्य मनुष्याः पापानि शत्रूंश्च पराजेतुं शक्नुवन्ति ॥८॥ अत्रेन्द्रस्य तत्सम्बद्धानाम् अग्न्युषःसोममित्रवरुणार्यम्णां च गुणकर्मवर्णनादेतद्दशत्यर्थस्य पूर्वदशत्यर्थेन संगतिरस्तीति बोध्यम् ॥ इति पञ्चमे प्रपाठके प्रथमार्द्धे चतुर्थी दशतिः ॥ इति चतुर्थेऽध्यायेऽष्टमः खण्डः ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १०।१२६।१, ऋषिः कुल्मलबर्हिषः शैलूषिः अंहोभुग् वा वामदेव्यः। ‘नयति’ इत्यत्र ‘नयन्ति’ इति पाठः।
37_0426 न तमंहो - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४२६-१। अꣳहोमुचस्साम॥ अꣳहोमुचग्बृहती विश्वेदेवाः॥न꣤तमꣳहो꣥꣯न꣤दु꣥रित꣤म्। ईय꣥इ꣤याहा꣥इ॥ दा꣡इवा꣰꣯ऽ२सो꣯अ꣡ष्ट꣢म꣡र्तिय꣢मी꣡꣯। य꣢इ꣡याऽ२३हा꣢इ॥ सजो꣡꣯षसो꣢꣯य꣡मर्य꣢मा꣡꣯ई꣯। य꣢इ꣡याऽ२३हा꣢इ॥ मा꣡इत्रोनाया꣢ऽ३॥ ति꣡वाऽ२᳐रू꣣ऽ२३४५णाऽ६५६ः॥ अ꣡ति꣢द्वि꣡षा꣣ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥
[[अथ नवम खण्डः]]
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प꣢रि꣣ प्र꣢ ध꣣न्वेन्द्रा꣢य सोम स्वा꣣दु꣢र्मि꣣त्राय꣢ पू꣣ष्णे भगा꣢꣯य ॥ 38:0427 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
परि॒ प्र ध॒न्वेन्द्रा॑य सोम स्वा॒दुर्मि॒त्राय॑ पू॒ष्णे भगा॑य ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
प꣡रि꣢꣯। प्र। ध꣣न्व। इ꣡न्द्रा꣢꣯य। सो꣣म। स्वादुः꣢। मि꣣त्रा꣡य꣢। मि꣣। त्रा꣡य꣢꣯। पू꣣ष्णे꣢। भ꣡गा꣢꣯य। ४२७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- पवमानः सोमः
- ऋण0त्रसदस्यू
- द्विपदा विराट् पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
आदि की छः ऋचाओं का पवमान सोम देवता है। इस मन्त्र में सोम परमात्मा से प्रार्थना की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (सोम) रसागार एवं शान्तिमय जगदीश्वर ! (स्वादुः) मधुर आप, मेरे (इन्द्राय) आत्मा के लिए, (मित्राय) मित्रभूत मन के लिए, (पूष्णे) पोषक प्राण के लिए और (भगाय) सेवनीय बुद्धितत्त्व के लिए (परि प्र धन्व) सब ओर से माधुर्य और शान्ति को क्षरित करो ॥१॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - रसागार और शान्त परमेश्वर ही हमें रसमय और शान्तिप्रिय कर सकता है ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथाद्यानां षण्णां पवमानः सोमो देवता। सोमः परमात्मा प्रार्थ्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (सोम) रसागार, शान्तिमय जगदीश्वर ! (स्वादुः) मधुरः त्वम्, मदीयाय (इन्द्राय) आत्मने, (मित्राय) मित्रभूताय मनसे, (पूष्णे) पोषकाय प्राणाय, (भगाय) सेवनीयाय बुद्धितत्त्वाय च (परि प्र धन्व) सर्वतः प्रक्षर, माधुर्यं शान्तिं च प्रस्रावयेत्यर्थः। धन्वतिः गतिकर्मा। निघं० २।१४ ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - रसागारः शान्तश्च परमेश्वर एवास्मान् रसमयान् शान्तिप्रियांश्च कर्तुमर्हति ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ९।१०९।१।
38_0427 परि प्र - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४२७-१। इन्द्रस्य संक्रमे द्वे॥ द्वयोरिन्द्रः पंक्तिरिन्द्रसोमौ॥
प꣤रि꣥प्र꣤ध꣥न्वा꣤॥ इ꣡न्द्रा꣯यसो꣯मास्वा꣢ऽ१दूऽ२३४ः। हा꣥इ॥ मि꣢त्रा꣡꣯या॥ पू꣢꣯ष्णे꣡꣯भाऽ२३४हा꣥इ॥ गा꣡ऽ२३४यो꣥ऽ६"हा꣥इ॥
38_0427 परि प्र - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४२७-२।
प꣤रि꣥प्र꣤ध꣥न्वा꣤॥ इ꣡न्द्रा꣯यसो꣯मा। ओ꣭ऽ३हा꣢᳐। ओ꣭ऽ३हा꣢᳐॥ स्वा꣯दु꣡र्मित्रा꣯या। ओ꣭ऽ३हा꣢᳐। ओ꣭ऽ३हा꣢᳐॥ पू꣣꣯ष्णा꣢ऽ३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ भ꣢गाऽ३या꣡ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
38_0427 परि प्र - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
४२७-३। सौहविषाणि त्रीणि॥ (स्वर्निधनꣳसौहविषम्)। त्रयाणां सुहविः पंक्तिरिन्द्रसोमौ॥
प꣣री꣢ऽ३हो꣡इ। प्रधा꣣ऽ२३४न्वा꣥॥ इ꣣न्द्रा꣢ऽ३हो꣡। यसो꣣ऽ२३४मा꣥। स्वा꣣꣯दू꣢ऽ३र्हो꣡इ। मित्रा꣣ऽ२३४या꣥। पू꣣꣯ष्णे꣢ऽ३हो꣡इ। भगा꣣ऽ२३४या꣥॥ पू꣤꣯ष्णे꣣꣯भगा꣤꣯य꣥॥ पू꣣꣯ष्णे꣢ऽ३४३। हो꣢ऽ३४३इ। भा꣢ऽ३गा꣤ऽ५याऽ६५६॥ ए꣢ऽ᳐३। सु꣡वर्व꣢ते꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
38_0427 परि प्र - 04 ...{Loading}...
लिखितम्
४२७-४।
हा꣢ऽ३हा꣢इ। परिप्रऽ३धा꣡न्वा꣢᳐। ए꣣ऽ२३४हि꣥या। हा꣢ऽ३हा꣢इ॥ हाऽ३हा꣢इ। इन्द्रा꣯यऽ३सो꣡मा꣢᳐। ए꣣ऽ२३४हि꣥या। हा꣢ऽ३हा꣢इ॥ हाऽ३हा꣢इ। स्वा꣯दुर्मिऽ३त्रा꣡या꣢᳐। ए꣣ऽ२३४हि꣥या। हा꣢ऽ३हा꣢इ॥ हाऽ३हा꣢इ। पू꣯ष्णे꣯भऽ३गा꣡या꣢᳐। ए꣣ऽ२३४हि꣥या। हा꣢ऽ३हा꣢ऽ३४३इ। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
38_0427 परि प्र - 05 ...{Loading}...
लिखितम्
४२७-५। वाङ्निधनꣳसौहविषम्॥
प꣤। र्येपारी꣥॥ प्र꣢ध꣡न्वा। होवा꣢ऽ३हो꣡इ। इन्द्रा꣯यसो꣯मा। होवा꣢ऽ३हो꣡इ। स्वा꣢꣯दु꣡र्मित्रा꣯या। होवा꣢ऽ३हो꣡ये꣢ऽ३। पू꣯ष्णौ꣢वा᳐ओ꣣ऽ२३४वा꣥। भ꣤गाऽ५याउ॥ वा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प꣢र्यू꣣ षु प्र ध꣢꣯न्व꣣ वाज꣢सातये꣣ परि꣢ वृ꣣त्राणि꣢ स꣣क्षणिः꣢। द्वि꣣ष꣢स्त꣣रध्या꣢ ऋण꣣या न꣢ ईरसे ॥ 39:0428 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पर्यू॒ षु प्र ध॑न्व॒ वाज॑सातये॒ परि॑ वृ॒त्राणि॑ स॒क्षणिः॑ ।
द्वि॒षस्त॒रध्या॑ ऋण॒या न॑ ईयसे ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
प꣡रि꣢꣯। उ꣣। सु꣢। प्र। ध꣣न्व। वा꣡ज꣢꣯सातये। वा꣡ज꣢꣯। सा꣣तये। प꣡रि꣢꣯। वृ꣣त्रा꣡णि꣢। स꣣क्ष꣡णिः꣢। स꣣। क्ष꣡णिः꣢꣯। द्वि꣣षः꣢। त꣣र꣡ध्यै꣢। ऋ꣣णयाः꣢। ऋ꣣ण। याः꣢। नः꣢। ईरसे। ४२८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- पवमानः सोमः
- ऋण0त्रसदस्यू
- त्रिपदा अनुष्टुप्पिपीलिकामध्या
- गान्धारः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में अपने अन्तरात्मा और वीरपुरुष को वीरकर्म करने के लिए प्रोत्साहित किया गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे वीररसमय मेरे अन्तरात्मन् अथवा वीर पुरुष ! तू (वाजसातये) संग्राम के लिए अर्थात् शत्रुओं के साथ युद्ध करने के लिए (उ सु) भली-भाँति (परि प्र धन्व) चारों ओर प्रयाण कर, (सक्षणिः) हिंसक होकर तू (वृत्राणि) आच्छादक पापों पर (परि) चारों ओर से आक्रमण कर। (ऋणयाः) ऋणों को चुकानेवाला होकर तू (द्विषः) लोभ आदि द्वेषियों को (तरध्यै) पार करने के लिए (नः) हमें (ईरसे) प्रेरित कर ॥२॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - मनुष्यों को चाहिए कि लोभवृत्तियों को छोड़कर ऋण समय पर चुकायें और वीरता-पूर्वक शत्रुओं को पराजित करें ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ स्वान्तरात्मा वीरपुरुषश्च वीरकर्मकरणाय प्रोत्साह्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (सोम) मदीय अन्तरात्मन् वीरपुरुष वा ! त्वम् (वाजसातये२) संग्रामाय, शत्रुभिः सह योद्धुमित्यर्थः। वाजसातिरिति संग्रामनाम। निघं० २।१७। वाजानां बलानां धनानां वा सातिः प्राप्तिर्यस्मिन् स वाजसातिः संग्रामः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः। (उ सु) सम्यक् (परि प्र धन्व) परि प्रयाहि, परितः प्रयाणं कुरु। (सक्षणिः३) क्षणिः हिंसा क्षणोतेः, तया सहितः सक्षणिः, हिंसकः त्वम् (वृत्राणि) आवरकाणि पापानि (परि) परिधन्व सर्वतः आक्रमस्व। (ऋणयाः४) ऋणानां यापयिता त्वम्। ऋणोपपदात् ण्यर्थगर्भात् या धातोः, क्विपि रूपम्। (द्विषः) लोभादीन् द्वेष्टॄन् (तरध्यै) तर्तुम्। तरतेः ‘तुमर्थे सेसेनसे अ० ३।४।९’ इति अध्यै प्रत्ययः। (नः) अस्मान् (ईरसे) प्रेरय। ईर गतौ कम्पने च धातोर्लेटि अडागमे रूपम् ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - मनुष्यैर्लोभवृत्तिं परित्यज्य ऋणानि समये प्रतियातनीयानि वीरतया शत्रवश्च पराजेतव्याः ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ९।११०।१ ‘ईरसे’ इत्यत्र ‘ईयसे’ इति पाठः। साम० १३६४। २. वाजसातये अस्मभ्यमन्नदानायैव परिप्रधन्व परितः प्रगच्छ। यद्वा अन्नलाभाय संग्रामं संग्रामं प्रगच्छ—इति सा०। ३. अभिभावुकः—इति भ०। सहनशीलः—इति सा०। षहतेरभिभवार्थात् तद्व्युत्पत्तिस्तयोरभिमता। अस्माभिस्तु ‘सक्षणिः’ इति पदकारमनुसृत्य व्याख्यातम्। ४. यत्तु सत्यव्रतसामश्रमिण आहुः ‘‘ऋणया’ इति तु ‘सुपां सुलुगित्यादिना’ सुपोऽयाचि साधितुं बहु सुकरं यथा कौमुद्यां दर्शितं च स्वप्नयेति’’, तन्न सङ्गच्छते, पदपाठे ‘ऋणयाः’ इति सविसर्गस्य दर्शनात्।
39_0428 पर्यू षु - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४२८-१। बाकानि त्रीणि॥ त्रयाणां बकोऽनुष्टुप्सोमः॥
प꣢र्यू꣯षुप्रधन्वा꣯वा꣯जऽ३सा꣡। ताया꣢इ। ओ꣡इ। पारी꣢। ओ꣡इ। वृत्रा꣢꣯णि। स꣡क्षणिः। द्वाइष꣪स्ताराऽ᳒२᳒। धि꣡याऽ᳒२᳒इ। अ꣡र्णायाऽ᳒२ः᳒। नाऽ᳒२ः᳒। ई꣡꣯रासाऽ२३इ। ओ꣡ये꣢ऽ३। रसा꣢ऽ३४३इ। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
39_0428 पर्यू षु - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४२८-२।
प꣥र्यू꣯षू॥ प्र꣢ध꣡न्वा꣯वा꣢ऽ३। जा꣡सा꣢᳐ता꣣ऽ२३४या꣥इ। प꣢रिवृत्रा꣯णिसक्षणिः। द्वि꣡षास्ता꣢ऽ३रा꣢॥ धि꣡या꣯ऋणया꣢ऽ१ना꣢ऽ३ई꣢॥ हि꣡म्। रा꣢ऽ३४५सोऽ६"हा꣥इ॥
39_0428 पर्यू षु - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
४२८-३।
प꣤। र्येपारी꣥॥ ऊ꣡꣯षुप्रधन्वा꣯वा꣯जसा꣯तये꣯परिवृत्रा꣯णिसक्षणिर्द्वाऽ२३इषाः꣢। ता꣡ऽ२३रा꣢॥ धि꣡या꣯ऋणया꣯नओवा꣢ऽ३ओ꣡ऽ२३४वा꣥॥ रा꣤ऽ५सोऽ६"हा꣥इ॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प꣡व꣢स्व सोम म꣣हा꣡न्त्स꣢मु꣣द्रः꣢ पि꣣ता꣢ दे꣣वा꣢नां꣣ वि꣢श्वा꣣भि꣡ धाम꣢꣯ ॥ 40:0429 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पव॑स्व सोम म॒हान्त्स॑मु॒द्रः पि॒ता दे॒वानां॒ विश्वा॒भि धाम॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
प꣡व꣢꣯स्व। सो꣣म। महा꣢न्। स꣣मुद्रः꣢। स꣣म्। उद्रः꣢। पि꣣ता꣢। दे꣣वा꣡ना꣢म्। वि꣡श्वा꣢꣯। अ꣣भि꣢। धा꣡म꣢꣯। ४२९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- पवमानः सोमः
- ऋण0त्रसदस्यू
- द्विपदा विराट् पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में सोम नाम से परमेश्वर और राजा से प्रार्थना की जा रही है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—परमात्मा के पक्ष में। हे (सोम) सब जगत् के उत्पन्न करनेवाले परमेश्वर ! आप (महान्) महान् हो, (समुद्रः) रस के पारावार हो, (देवानाम्) प्रकाशक विद्वानों के, सूर्य-चन्द्र-विद्युत्-अग्नि आदियों के और ज्ञानेन्द्रिय-मन-बुद्धि आदियों के (पिता) पालनकर्ता हो। आप (विश्वा धाम) सब स्थानों को वा हृदय धामों को (अभि पवस्व) व्याप्त करके पवित्र करो ॥ द्वितीय—राजा के पक्ष में। हे (सोम) चन्द्रमा के समान आह्लादक प्रजारञ्जक राजन् ! आप (महान्) गुणों और कर्मों में महान् हो, (समुद्रः) प्रेमरस, शौर्य और सम्पदाओं के सागर हो, (देवानाम्) दानादि गुणों से युक्त प्रजाजनों के (पिता) पालक हो। आप (विश्वा धाम) राष्ट्र के शिक्षा, न्याय, कृषि, व्यापार, उद्योग, सेना आदि सब विभागों में (अभि) पहुँचकर (पवस्व) उन्हें निर्दोष और पवित्र करो ॥३॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है और सोमपदवाच्य परमात्मा और राजा में समुद्र का आरोप होने से रूपकालङ्कार भी है ॥३॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे परमात्मा सबके हृदयों को पवित्र करता है, वैसे ही राजा राष्ट्र के सब विभागों को भ्रष्टाचार से रहित तथा पवित्र करे ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ सोमनाम्ना परमेश्वरो राजा च प्रार्थ्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—परमात्मपरः। हे (सोम) सर्वजगदुत्पादक परमेश्वर ! त्वम् (महान्) महिमोपेतः असि, (समुद्रः) रसस्य पारावारोऽसि, (देवानाम्) प्रकाशकानां विदुषां, सूर्यचन्द्रविद्युदग्न्यादीनां, ज्ञानेन्द्रियमनोबुद्ध्यादीनां च (पिता) पालकः असि। त्वम् (विश्वा धाम) विश्वानि धामानि, सर्वाणि स्थानानि हृदयधामानि वा। ‘शेश्छन्दसि बहुलम्। अ० ६।१।७०’ इति शसः शेर्लोपः। (अभि पवस्व) अभिव्याप्य पुनीहि। पूङ् पवने, भ्वादिः ॥ अथ द्वितीयः—राजपरः। हे (सोम) चन्द्रवदाह्लादक प्रजारञ्जक राजन् ! त्वम् (महान्) गुणैः कर्मभिश्च महत्त्वयुक्तोऽसि, (समुद्रः) प्रेमरसस्य, शौर्यस्य, सम्पदां च सागरोऽसि, (देवानाम्) दानादिगुणयुक्तानां प्रजाजनानाम् (पिता) पालकोऽसि। त्वम् (विश्वा धाम) राष्ट्रस्य सर्वान् विभागान् शिक्षान्यायकृषिव्यापारोद्योगसैन्यादीन् (अभि) अभिव्याप्य, तानि (पवस्व) निर्दोषाणि पवित्राणि च विधेहि ॥३॥ अत्र श्लेषालङ्कारः, सोमे समुद्रत्वारोपाद् रूपकं च ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा परमात्मा सर्वेषां हृदयानि पुनाति, तथा राजा राष्ट्रस्य सर्वान् विभागान् भ्रष्टाचाररहितान् पवित्रांश्च विदधातु ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ९।१०९।४, साम० १२४१।
40_0429 पवस्व सोम - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४२९-१। धर्म सामनी द्वे॥ द्वयोः प्रजापतिः पंक्तिस्सोमः॥
प꣤व꣥स्वसो꣯मा꣤॥ मा꣡हा꣢꣯न्त्स꣡मुद्राः। पि꣢ता꣡꣯दे꣰꣯ऽ२वा꣡꣯नाऽ२३म्॥ वा꣡ऽ२᳐इश्वा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ भि꣢धा꣡꣯माऽ२३꣡४꣡५꣡॥
40_0429 पवस्व सोम - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४२९-२। धर्मसाम॥
औ꣥꣯होऽ६वा꣥। औ꣢꣯होऽ३वा꣢। औ꣯हो꣡ऽ२᳐वा꣣ऽ२३४औ꣥꣯होऽ६वा꣥। प꣡वस्व꣢सो꣯म॥ महा꣡꣯न्त्समु꣢द्रः꣡॥ पि꣢ता꣡꣯दे꣰꣯ऽ२वा꣡꣯ना꣰꣯ऽ२म्॥ वि꣡श्वा꣢꣯भि꣡धा꣯माऽ२३४। औ꣥꣯होऽ६वा꣥॥ औ꣢꣯होऽ३वा꣢। औ꣯हो꣡ऽ२᳐वा꣣ऽ२३४औ꣥꣯होऽ६वा꣥॥ ए꣢ऽ᳐३। ध꣡र्माऽ२३꣡४꣡५꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प꣡ व꣢स्व सोम म꣣हे꣢꣫ दक्षा꣣या꣢श्वो꣣ न꣢ नि꣣क्तो꣢ वा꣣जी꣡ धना꣢꣯य ॥ 41:0430 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पव॑स्व सोम॒ क्रत्वे॒ दक्षा॒याश्वो॒ न नि॒क्तो वा॒जी धना॑य ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
प꣡व꣢꣯स्व। सो꣣म। महे꣢। द꣡क्षा꣢꣯य। अ꣡श्वः꣢꣯। न। नि꣣क्तः꣢। वा꣣जी꣢। ध꣡ना꣢꣯य। ४३०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- पवमानः सोमः
- ऋण0त्रसदस्यू
- द्विपदा विराट् पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में पुनः परमेश्वर और राजा से प्रार्थना की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (सोम) रसागार परमेश्वर और राजन् ! (अश्वः न) अग्नि, बादल वा सूर्य के समान (निक्तः) शुद्ध, शुद्ध गुण-कर्म-स्वभाववाले और (वाजी) बलवान् आप (महे) महान् (दक्षाय) बल के लिए तथा (धनाय) धन के लिए (पवस्व) हमें पवित्र कीजिए ॥४॥ इस मन्त्र में उपमालङ्कार तथा अर्थश्लेषालङ्कार है ॥४॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वर के समान राजा भी स्वयं शुद्ध आचरणवाला होकर सबके आचरण को पवित्र करे। वही बल और धन सबका उपकारक होता है, जो पवित्रता के साथ तथा पवित्र साधनों से कमाया जाता है ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ पुनः परमेश्वरं राजानं च प्रार्थयते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (सोम) रसागार परमेश्वर राजन् वा ! (अश्वः२ न) अग्निरिव, पर्जन्य इव, सूर्य इव वा (निक्तः) शुद्धः, शुद्धगुणकर्मस्वभावः। णिजिर् शौचपोषणयोः, भावे क्तः। (वाजी) बलवांश्च त्वम् (महे) महते (दक्षाय) बलाय, (धनाय) ऐश्वर्याय च (पवस्व) अस्मान् पुनीहि ॥४॥ अत्रोपमालङ्कारोऽर्थश्लेषश्च ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वर इव नृपतिरपि स्वयं शुद्धाचारः सन् सर्वेषामाचरणं पवित्रं कुर्यात्। तदेव बलं धनञ्च सर्वोपकारकं जायते यत् पवित्रतापूर्वकं पवित्रसाधनैश्च समर्जितं भवति ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ९।१०९।१०, ‘महे’ इत्यत्र ‘क्रत्वे’ इति पाठः। साम० १३३२। २. वेदेऽग्निः पर्जन्यः सूर्यश्च अश्वनाम्ना व्यपदिष्टाः। यथा, ऋ० १०।१८८।१, ५।८३।६, ७।७७।३।
41_0430 प वस्व - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४३०-१। विधर्म सामनी द्वे॥ द्वयोः प्रजापतिः पंक्तिस्सोमः॥
ओ꣥꣯होऽ६वा꣥। ओ꣢꣯होऽ३वा꣢। ओ꣯हो꣡ऽ२᳐वा꣣ऽ२३४ओ꣥꣯होऽ६वा꣥। प꣡वस्व꣢सो꣯म॥ महे꣡꣯दक्षा꣢꣯य॥ अ꣡श्वो꣢꣯न꣡नि꣢क्तः꣡॥ वा꣰꣯ऽ२जी꣡꣯धना꣰꣯ऽ२᳐या꣣ऽ२३४। ओ꣥꣯होऽ६वा꣥॥ ओ꣢꣯होऽ३वा꣢। ओ꣯हो꣡ऽ२᳐वा꣣ऽ२३४ओ꣥꣯होऽ६वा꣥। ए꣢ऽ᳐३। वि꣡ध꣢र्मा꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
41_0430 प वस्व - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४३०-२। धनसाम॥
प꣤व꣥स्वसो꣯मा꣤॥ म꣢हे꣯दऽ३क्षा꣡याऽ᳒२᳒॥ अ꣡श्वो꣯ननिक्तोऽ२३॥ वा꣯जा꣢ऽ३४। औ꣥꣯हो꣯वा। ध꣢नाऽ३या꣡ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इ꣡न्दु꣢ पविष्ट꣣ चा꣢रु꣣र्म꣡दा꣢या꣣पा꣢मु꣣प꣡स्थे꣢ क꣣वि꣡र्भगा꣢꣯य ॥ 42:0431 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इन्दुः॑ पविष्ट॒ चारु॒र्मदा॑या॒पामु॒पस्थे॑ क॒विर्भगा॑य ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
इ꣡न्दुः꣢। प꣣विष्ट। चा꣡रुः꣢꣯। म꣡दा꣢꣯य। अ꣣पा꣢म्। उ꣣प꣡स्थे꣢। उ꣣प꣢। स्थे꣣। कविः꣢। भ꣡गा꣢꣯य। ४३१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- पवमानः सोमः
- ऋण0त्रसदस्यू
- द्विपदा विराट् पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में पुनः परमेश्वर और राजा का विषय है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (चारुः) रमणीय, (कविः) दूरदर्शी, मेधावी, (इन्दुः) चन्द्रमा के समान आह्लादक और सोम ओषधि के समान रसागार, शान्ति के सौम्य प्रकाश से प्रदीप्त करनेवाला परमेश्वर और राजा (मदाय) आनन्द उत्पन्न करने के लिए, और (भगाय) ऐश्वर्य उत्पन्न करने के लिए (अपाम्) प्राणों के (वा) जल के समान शान्त प्रजाओं के (उपस्थे) मध्य में स्थित होकर (पविष्ट) पवित्रता देवे ॥५॥ इस मन्त्र में अर्थश्लेष अलङ्कार है ॥५॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वर के समान राजा भी चारुदर्शन, विवेकी, क्रान्तदर्शी, चन्द्रमा के समान मधुर, प्रेमरस तथा वीररस से परिप्लुत, परमानन्द और धन का दाता, पवित्र एवं पवित्रतादायक होवे ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ पुनरपि परमेश्वरनृपत्योर्विषयमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (चारुः) रमणीयः (कविः) क्रान्तद्रष्टा, मेधावी (इन्दुः) चन्द्रवदाह्लादकः सोमौषधिवद् रसागारः, शान्तेः सौम्यप्रकाशेन प्रदीपयिता परमेश्वरो नृपतिर्वा। (इन्दुः) इन्धेः उनत्तेर्वा। निरु० १०।४१। (मदाय) आनन्दं जनयितुम् (भगाय) ऐश्वर्यं च जनयितुम् (अपाम्) प्राणानाम्। प्राणा वा आपः। तै० ब्रा० ३।२।५।२। जलवत् शान्तानां प्रजानां२ वा (उपस्थे) मध्ये स्थित्वा (पविष्ट) पवित्रतां सम्पादयेत्। पूङ् पवने, लिङर्थे लुङ्, अडागमाभावश्छान्दसः ॥५॥ अत्र अर्थश्लेषालङ्कारः ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वर इव नृपतिरपि चारुदर्शनो, विवेकी, क्रान्तद्रष्टा, चन्द्र इव मधुरः, प्रेमरसेन वीररसेन च परिप्लुतः, परमानन्दधनप्रदः, पवित्रः पावकश्च भवेत् ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ९।१०९।१३। २. (आपः) जलानीव प्रजाः इति ऋ० ५।३४।९ भाष्ये द०।
42_0431 इन्दु पविष्ट - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४३१-१। भागम्॥ भगः पंक्तिस्सोमः॥
इ꣤न्दुᳲ꣥पविष्टा꣤। चा꣡ऽ२३रूः꣢। मदा꣯या꣡॥ अ꣢पा꣯मु꣡पाऽ२३स्था꣢ऽ३इ॥ का꣡ऽ२᳐वा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा। भ꣢गाऽ३या꣡ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣢नु꣣ हि꣡ त्वा꣢ सु꣣त꣡ꣳ सो꣢म꣣ म꣡दा꣢मसि म꣣हे꣡ स꣢मर्य꣣रा꣡ज्ये꣢। वा꣡जा꣢ꣳ अ꣣भि꣡ प꣢वमान꣣ प्र꣡ गा꣢हसे ॥ 43:0432 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अनु॒ हि त्वा॑ सु॒तं सो॑म॒ मदा॑मसि म॒हे स॑मर्य॒राज्ये॑ ।
वाजाँ॑ अ॒भि प॑वमान॒ प्र गा॑हसे ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣡नु꣢꣯। हि। त्वा꣣। सुत꣢म्। सो꣣म। म꣡दा꣢꣯मसि। म꣣हे꣢। स꣣मर्यरा꣡ज्ये꣢। स꣣मर्य। रा꣡ज्ये꣢꣯। वा꣡जा꣢꣯न्। अ꣣भि꣢। प꣣वमान। प्र꣢। गा꣣हसे। ४३२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- पवमानः सोमः
- ऋण0त्रसदस्यू
- त्रिपदा अनुष्टुप्पिपीलिकामध्या
- गान्धारः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र मेंसोम नाम से परमात्मा, जीवात्मा और राजा को सम्बोधित किया गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (सोम) परमात्मन्, जीवात्मन् वा राजन् ! (सुतम्) अभिषिक्त किये हुए (त्वा) तुम्हारा (अनु) अनुगमन करके, हम (महे) महान् (समर्यराज्ये) देवासुरसंग्राम में कुशल दिव्य भावों व वीर क्षत्रियों के राज्य में (मदामसि हि) निश्चय ही आनन्द लाभ करते हैं। हे (पवमान) पवित्रकर्ता देव ! तुम (वाजान् अभि) हमें बल, विज्ञान वा ऐश्वर्य प्राप्त कराने के लिए (प्र गाहसे) प्रकृष्ट रूप से आलोडित करते हो अर्थात् आलोडित करके क्रियाशील बना देते हो ॥६॥ इस मन्त्र में अर्थश्लेष अलङ्कार है ॥६॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमात्मा, जीवात्मा और वीर मनुष्य को राजा के पद पर अभिषिक्त करके संग्राम-कुशल वीरभावों व वीरजनों के राज्य में निवास करते हुए हम देवासुरसंग्राम में विजय और उत्कर्ष पायें ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ सोमनाम्ना परमात्मानं जीवात्मानं राजानं च सम्बोधयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (सोम) परमात्मन् जीवात्मन् राजन् वा ! (सुतम्) अभिषिक्तम् (त्वा) त्वाम् (अनु) अनुगम्य (महे) महति (समर्यराज्ये) समर्याणां देवासुरसमरे कुशलानां देवभावानां क्षत्रिययोद्धॄणां वा राज्ये। समर प्रातिपदिकात् कुशलार्थे यत्। वयम् (मदामसि हि) निश्चयेन मदामः आनन्दमुपलभामहे। अत्र हि-योगान्निघाताभावः। हे (पवमान) पवित्रकर्तः देव ! त्वम् (वाजान् अभि) बलानि विज्ञानानि ऐश्वर्याणि वा अभिप्रापयितुम् (प्र गाहसे) अस्मान् प्रकर्षेण आलोडयसि, आलोड्य क्रियाशीलान् करोषीति भावः ॥६॥ अत्र अर्थश्लेषालङ्कारः ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमात्मानं जीवात्मानं वीरं मनुष्यं वा राजपदेऽभिषिच्य संग्रामकुशलानां वीरभावानां वीरजनानां च राज्ये निवसन्तो वयं देवासुरसंग्रामे विजयमुत्कर्षं च प्राप्नुयाम ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ९।११०।२; साम० १३६६।
43_0432 अनु हि - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४३२-१। वाजिनाँसाम॥ वाजिनोऽनुष्टुप्सोमः॥
अ꣤नु꣥। अनू꣤॥ हा꣡इत्वा꣢꣯सुतꣳ꣡सो꣢꣯मम꣡दा꣢꣯म꣣सि। मदा꣯म꣢सा꣡ये꣢ऽ३। महा꣢ऽ३४३इ। सा꣢ऽ३४मा꣥॥ र्य꣢रा꣡꣯ज्ये꣢꣯। वा꣡꣯जाꣳ꣢꣯अभि꣡पवमा꣢꣯न꣣। पवमा꣢꣯ना꣡॥ प्रागा꣢꣯हसा꣡। औ꣢ऽ३हो꣤वा꣥। हो꣤ऽ५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
क꣢ ईं꣣꣬ व्य꣢꣯क्ता꣣
न꣢रः꣣ स꣡नी꣢डा
रु꣣द्र꣢स्य꣣ म꣢र्या꣣ अ꣢था꣣ स्व꣡श्वाः꣢ ॥ 44:0433 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
क+++(य्)+++ ईं॒ व्य॑क्ता॒
नरः॒+++(=नेतारः)+++ सनी॑ळा+++(→डा)+++
रु॒द्रस्य॒ मर्या॒+++(=मर्त्येभ्यो [हिताः])+++ अध॒ स्वश्वाः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
के꣢। ई꣣म्। व्य꣡क्ता꣢। वि। अ꣣क्ताः। न꣡रः꣢꣯। स꣡नी꣢꣯डाः। स। नी꣣डाः। रुद्र꣡स्य꣢। म꣡र्याः꣢꣯। अ꣡थ꣢꣯। स्वश्वाः꣢꣯। सु꣣। अ꣡श्वाः꣢꣯। ४३३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- मरुतः
- वसिष्ठो मैत्रावरुणिः
- द्विपदा विराट् पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र के ‘मरुतः’ देवता हैं। प्राणों और योद्धाओं के विषय में प्रश्न उठाते हुए कहा गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (के ईम्) कौन ये (व्यक्ताः) प्रकाशमान, (नरः) नेता, (सनीडाः) समान आश्रयवाले, (रुद्रस्य मर्याः) रूद्र के पुत्र कहे जानेवाले, (अथ) और (स्वश्वाः) उत्तम घोड़ोंवाले हैं? यह प्रश्न है। इसका उत्तर इस प्रकार है— प्रथम—प्राणों के पक्ष में। ये (व्यक्ताः) विशेष गतिवाले, (नरः) शरीर के नेता, (सनीडाः) शरीर-रूप समान गृह में निवास करनेवाले, (रुद्रस्य मर्याः) रूद्र नामक मुख्य प्राण के सहचर, (स्वश्वाः) इन्द्रियरूप उत्तम घोड़ोंवाले, (मरुतः) प्राण, अपान, व्यान, उदान और समान हैं ॥ द्वितीय—सैनिकों के पक्ष में। ये (व्यक्ताः) कन्धों पर बन्दूकें, पैरों में पादत्राण, छातियों पर सोने के तमगे, भुजाओं में विद्युत्-यन्त्र, शिरों पर शिरस्त्राण इन परिचायक चिह्नों से व्यक्त होते हुए, (सनीडाः) समान राष्ट्ररूप गृह में निवास करनेवाले, (रुद्रस्य मर्याः) शत्रुओं को रुलानेवाले सेनापति के मनुष्य (स्वश्वाः) उत्तम घोड़ों पर सवार अथवा उत्तम अग्नि, विद्युत् आदि को युद्ध-रथ में प्रयुक्त करनेवाले (मरुतः) राष्ट्र के वीर सैनिक हैं ॥७॥ इस मन्त्र में प्रश्न में ही उत्तर समाविष्ट होने से गूढोत्तर नामक प्रहेलिकालङ्कार है ॥७॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे शरीर-रूप गृह में व्यवस्थापूर्वक अपना-अपना स्थान बाँटकर विभिन्न अङ्गों में आश्रय लेनेवाले प्राण शरीर की रक्षा करते हैं, वैसे ही राष्ट्र में निवास करनेवाले वीर सैनिक राष्ट्र की रक्षा करते हैं, इस कारण शरीर में प्राणों का और राष्ट्र में सैनिकों का उत्तम खाद्य, पेय आदि से सत्कार करना चाहिए ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ मरुतो देवताः। प्राणानां योद्धॄणां च विषये प्रश्नपूर्वकमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (के ईम्) के इमे (व्यक्ताः) प्रकाशमानाः (नरः) नेतारः (सनीडाः) समानाश्रयाः (रुद्रस्य मर्याः) रुद्रस्य पुत्रत्वेनोच्यमानाः (अथ) अपि च (स्वश्वाः) शोभनाश्वाः सन्तीति प्रश्नः। अथोत्तरम्, (प्राणपक्षे) इमे (व्यक्ताः) विशेषेण गतिमन्तः। वि पूर्वः अञ्जू व्यक्तिम्रक्षणकान्तिगतिषु। (नरः) शरीरस्य नेतारः, (सनीडाः) देहरूपसमानगृहवासिनः, (रुद्रस्य मर्याः) रुद्रनाम्नो मुख्यप्राणस्य सहचराः (स्वश्वाः) इन्द्रियरूपशोभनाश्वाः, मरुतः प्राणापानव्यानोदानसमानाः सन्तीति॥अथ सैनिकपक्षे—इमे (व्यक्ताः) परिचायकचिह्नैः२ अंसेषु ऋष्टिभिः, पत्सु खादिभिः, वक्षःसु रुक्मैः, गभस्त्योः विद्युद्भिः, शीर्षसु शिप्रैः व्यक्तिं भजमानाः, (सनीडाः) समाने राष्ट्ररूपे नीडे निवसन्तः (रुद्रस्य मर्याः) शत्रुरोदकस्य सेनापतेः मनुष्याः (स्वश्वाः) शोभनेषु तुरङ्गमेष्वारूढाः, यद्वा शोभनानश्वान् अग्निविद्युदादीन् युद्धरथे योक्तारः, मरुतः राष्ट्रस्य वीराः सैनिकाः सन्तीति ॥७॥ अत्र प्रश्न एव उत्तरस्य समावेशाद् गूढोत्तररूपः प्रहेलिकाङ्कारः ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा देहरूपे गृहे व्यवस्थापूर्वकं विभज्य विभिन्नान्यङ्गान्याश्रयन्तः प्राणाः देहं रक्षन्ति, तथैव राष्ट्रे निवसन्तो वीराः सैनिकाः राष्ट्रं रक्षन्तीति हेतोर्देहे प्राणा राष्ट्रे च सैनिका उत्तमखाद्यपेयादिभिः सत्करणीयाः ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ७।५६।१। अंसेषु व ऋष्टयः पत्सु खादयो वक्षःसु रुक्मा मरुतो रथे शुभः। अग्निभ्राजसो विद्युतो गभस्त्योः शिप्राः शीर्षसु वितता हिरण्ययीः ॥ ऋ० ५।५४।११ इत्यत्र वर्णितैः परिचायकचिह्नैरित्यर्थः।
44_0433 क ई - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४३३-१। हिकम्॥ प्रजापतिः पंक्तिर्मरुतः॥
क꣤ई꣥꣯म्व्य꣤ऽ५क्ताः꣤॥ न꣢रस्सऽ३ना꣡इडाऽ᳒२ः᳒॥ रुद्र꣡स्यमर्याऽ२३ः॥ आ꣡ऽ२᳐था꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ सु꣢वाऽ३श्वा꣡ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥
44_0433 क ई - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४३३-२। विकम्॥ प्रजापतिः पंक्तिर्मरुतः॥
क꣣ई꣢ऽ३४३म्वि꣢य꣣क्ताः꣥꣯॥ न꣣रा꣢ऽ३४३स्स꣢नी꣣꣯डाः꣥꣯॥ रु꣢द्र꣡स्याम꣪र्याऽ२३ः॥ आ꣡ऽ२᳐था꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ सु꣢वाऽ३श्वा꣡ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥
44_0433 क ई - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
४३३-३। निकम्॥ प्रजापतिः पंक्तिर्मरुतः॥
का꣤ई꣥म्। वि꣡याऽ२३। ओ꣡वा꣢ऽ३। आ꣤क्ताः꣥॥ ना꣤राः꣥। स꣡नाऽ२३। ओ꣡वा꣢ऽ३। आ꣤इडाः꣥॥ रू꣤द्रा꣥। स्य꣡माऽ२३। ओ꣡वा꣢ऽ३। आ꣤र्याः꣥॥ आ꣤था꣥। सु꣡वाऽ२३। ओ꣡वा꣢ऽ३। आ꣤श्वाः꣥। हो꣤ऽ५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣢ग्ने꣣ त꣢म꣣द्या꣢श्वं꣣ न꣢꣫ स्तोमैः꣣ क्र꣢तुं꣣ न꣢ भ꣣द्र꣡ꣳ हृ꣢दि꣣स्पृ꣡श꣢म्। ऋ꣣ध्या꣡मा꣢ त꣣ ओ꣡हैः꣣ ॥ 45:0434 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अग्ने॒ तम॒द्याश्वं॒ न स्तोमैः॒ क्रतुं॒ न भ॒द्रं हृ॑दि॒स्पृश॑म् ।
ऋ॒ध्यामा॑ त॒ ओहैः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣡ग्ने꣢꣯। तम्। अ꣣द्य꣢। अ꣣। द्य꣢। अ꣡श्व꣢꣯म्। न। स्तो꣡मैः꣢꣯। क्र꣡तु꣢꣯म्। न। भ꣣द्र꣢म्। हृ꣣दिस्पृ꣡शम्। हृ꣣दि। स्पृ꣡श꣢꣯म्। ऋ꣣ध्या꣡म꣢। ते꣣। ओ꣡हैः꣢꣯। ४३४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- वामदेवो गौतमः
- पदपङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र का अग्नि देवता है। इसमें यह विषय है कि कैसे परमात्मा की हम पूजा करें।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अग्ने) अग्रनेता प्रकाशक परमेश्वर ! (अश्वं न) घोड़े के समान, और (क्रतुं न) रचयिता शिल्पी के समान (भद्रम्) कल्याणकर्ता, (हृदिस्पृशम्) हृदय को स्पर्श करनेवाले (तम्) उस जगत्प्रसिद्ध तुझको (अद्य) आज (ते ओहैः) तुझे हमारी ओर लानेवाले (स्तोमैः) स्तोत्रों से (ऋध्याम) पूजित करें ॥८॥ इस मन्त्र में उपमालङ्कार है ॥८॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे घोड़ा देशान्तर को जाने में साधन बनकर और शिल्पी विविध यन्त्रकला आदि का निर्माण करके हमारा हित करता है, वैसे ही परमेश्वर हमें उन्नति की ओर ले जाकर और हमारे लिए सूर्य, चन्द्र, वायु, फल, मूल आदि विविध वस्तुओं का निर्माण कर हमारा हितकर्ता होता है ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथाग्निर्देवता। कीदृशं परमात्मानं वयं परिचरेमेत्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अग्ने) अग्रणीः प्रकाशक परमेश्वर ! (अश्वं न) तुरगम् इव, (क्रतुं न) कर्तारं शिल्पिनम् इव च। करोतीति क्रतुः। ‘कृञः कतुः उ० १।७६’ इति कृञ् धातोः कतुः प्रत्ययः। (भद्रम्) कल्याणकरम्, (हृदिस्पृशम्) हृदयस्पर्शिनम्। हृदि स्पृशतीति हृदिस्पृक् ‘हृद्युभ्यां ङेः अ० ६।३।९ वा०’ इति सप्तम्या अलुक्। (तम्) जगत्प्रसिद्धं त्वाम् (अद्य) अस्मिन् दिने (ते ओहैः२) अस्मदभिमुखं त्वद्वाहकैः। वह प्रापणे धातोः छान्दसे सम्प्रसारणे गुणे रूपम्। (स्तोमैः) स्तोत्रैः (ऋध्याम्) परिचरेम। ऋध्नोति ऋणद्धि इति परिचरणकर्माणौ निघं० ३।५। संहितायाम् ‘अन्येभ्योऽपि दृश्यते अ० ६।३।१३७’ इति दीर्घः ॥८॥३ अत्रोपमालङ्कारः ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथाश्वो देशान्तरगमने साधनतां प्राप्य शिल्पी च विविधान् यन्त्रकलादीन्निर्मायास्माकं हितं साध्नोति, तथैव परमेश्वरोऽस्मानुत्कर्षं नीत्वास्माकं कृते सूर्यचन्द्रवायुफलमूलादीनि विविधवस्तूनि च निर्माय हितकर्ता जायते ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ४।१०।१; य० १५।४४; १७।७७ ऋषिः परमेष्ठी। साम० १७७७। २. ओहैः वाहकैः इति स्तोमविशेषणम्—इति भ०। ‘विद्यासुखप्रापकैः’ इति य० १५।४४ भाष्ये—द०। ३. दयानन्दर्षिर्मन्त्रमेतम् ऋ० ४।१०।१ भाष्ये, य० १५।४४ भाष्ये च विद्वद्विषये, य० १७।७७ भाष्ये चाध्यापकाध्येतृविषये व्याख्यातवान्।
45_0434 अग्ने तमद्याश्वम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४३४-१। आश्वे द्वे॥ द्वयोरश्वः पंक्तिरग्निः॥
अ꣥ग्ने꣯तमा꣤द्या꣥॥ अ꣢श्वन्नस्तो꣡꣯माइः। क्र꣢तुन्नऽ३भा꣡द्राऽ᳒२᳒म्॥ हा꣡र्दि꣢स्पृशा꣡म्॥ ऋ꣢ध्या꣡ऽ२᳐मा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ त꣢ओ꣡꣯हा꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡इः॥
45_0434 अग्ने तमद्याश्वम् - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४३४-२।
अ꣥ग्ने꣯। हो꣢ऽ३४३इ। त꣢म꣣द्य꣥॥ अ꣢श्वन्नस्तो꣡꣯माइः। क्र꣢तुन्नऽ३भा꣡द्राऽ᳒२᳒म्॥ हा꣡र्दा꣢ऽ३ओ꣡इ। स्पृश꣢म्॥ ऋध्या꣡ऽ२᳐मा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा। त꣢ओ꣡꣯हा꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡इः॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आ꣣वि꣡र्म꣢र्या꣣ आ꣡ वाजं꣢꣯ वा꣣जि꣡नो꣢ अग्मं दे꣣व꣡स्य꣢ सवि꣣तुः꣢ स꣣व꣢म्। स्व꣣र्गा꣡ꣳ अ꣢र्वन्तो जयत ॥ 46:0435 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
आ꣣विः꣢। आ꣣। विः꣢। म꣣र्याः। आ꣢। वा꣡ज꣢꣯म्। वा꣣जि꣡नः꣢। अ꣣ग्मन्। देव꣡स्य꣢। स꣣वितुः꣢। स꣣व꣢म्। स्व꣣र्गा꣢न्। स्वः꣣। गा꣢न्। अ꣣र्वन्तः। जयत। ४३५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- वाजिनः
- ऋण0त्रसदस्यू
- पुरउष्णिक्
- ऋषभः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में वाजियों की स्तुति का विषय है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (वाजिनः) ज्ञानवान् लोग (वाजम्) बल को, और (देवस्य) प्रकाशक (सवितुः) प्रेरक परमात्मा की (सवम्) प्रेरणा को (आ अग्मन्) प्राप्त करते हैं। हे (मर्याः) मनुष्यो ! तुम भी (आविः) अपने आत्मा में बल और परमात्मा की प्रेरणा को प्रकट करो। हे (अर्वन्तः) उद्योगी मनुष्यो ! तुम (स्वर्गान्) सुखमय ब्रहमचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ और संन्यास लोकों को तथा मुक्तिलोकों को (जयत) जीत लो ॥९॥ इस मन्त्र में ‘अर्वन्तः’ शब्द के प्रयोग से ‘जैसे घोड़े संग्राम को जीत लेते हैं,’ यह उपमालङ्कार ध्वनित होता है। ‘वाजं, वाजि’ तथा ‘सवि, सव’ में छेकानुप्रास और वकार की अनेक बार आवृत्ति में वृत्त्यनुप्रास है ॥९॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - मनुष्यों को चाहिए कि आत्मबल का संचय करके और परमात्मा से सत्प्रेरणा लेकर, शुभ कर्म करके लौकिक तथा पारलौकिक सुख को प्राप्त करें ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ वाजिनां स्तुतिः।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (वाजिनः) ज्ञानवन्तो जनाः (वाजम्) बलम्, (देवस्य) प्रकाशकस्य (सवितुः) प्रेरकस्य परमात्मनः (सवम्) प्रेरणां च। षू प्रेरणे, ‘ॠदोरप् अ० ३।३।५७’ इत्यप्। (आ अग्मन्) आप्नुवन्ति। हे (मर्याः) मनुष्याः ! यूयमपि (आविः) स्वात्मनि बलं परमात्मनः प्रेरणां च आविष्कृणुत। हे (अर्वन्तः) उद्योगिनो जनाः ! ऋ गतिप्रापणयोः धातोर्वनिप्प्रत्यये रूपम्। यूयम् (स्वर्गान्) सुखमयान् ब्रह्मचर्यगृहस्थवानप्रस्थसंन्यासलोकान् मुक्तिलोकांश्च (जयत) अधिगच्छत ॥९॥ अत्र ‘अर्वन्तः’ इति शब्दप्रयोगाद् यथा अश्वाः संग्रामं जयन्तीत्युपमालङ्कारो ध्वन्यते। ‘वाजं, वाजि’, ‘सवि, सव’ इत्यत्र छेकानुप्रासः, वकारस्य चासकृदावृत्तौ वृत्त्यनुप्रासः ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - मनुष्यैरात्मबलं संचित्य परमात्मनः सकाशात् सत्प्रेरणां च गृहीत्वा शुभकर्माणि कृत्वा लौकिक-पारलौकिकसुखं प्राप्तव्यम् ॥९॥
46_0435 आविर्मर्या आ - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४३५-१। वाजिनाꣳसाम॥ वाजिनः पुरउष्णिक् सविता॥
आ꣢꣯वि꣡र्माऽ२३४र्याः꣥॥ आ꣡꣯वा꣯जंवा꣯जिनो꣯अग्मान्। दे꣢꣯व꣡स्य꣢स॥ वितु꣡स्साऽ२३४वा꣥म्॥ स्व꣡र्गाꣳअ꣪र्वाऽ२३४५न्ताऽ६५६ः॥ ज꣡यताऽ२३꣡४꣡५꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प꣡व꣢स्व सोम द्यु꣣म्नी꣡ सु꣢धा꣣रो꣢ म꣣हा꣡ꣳ अवी꣢꣯ना꣣म꣡नु꣢पू꣣र्व्यः꣢ ॥ 47:0436 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पव॑स्व सोम द्यु॒म्नी सु॑धा॒रो म॒हामवी॑ना॒मनु॑ पू॒र्व्यः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
प꣡व꣢꣯स्व। सो꣣म। द्युम्नी꣢। सु꣣धारः꣢। सु꣣। धारः꣢। म꣣हा꣢न्। अ꣡वी꣢꣯नाम्। अ꣡नु꣢꣯। पू꣣र्व्यः꣢। ४३६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- पवमानः सोमः
- ऋण0त्रसदस्यू
- द्विपदा विराट् पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र का पवमान सोम देवता है। सोम परमात्मा से प्रार्थना की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (सोम) आनन्दरसागार परमात्मन् ! (द्युम्नी) यशस्वी, (अवीनां महान्) बहुत-सी भूमियों से भी अधिक महान्, (पूर्व्यः) सनातन, (सुधारः) आनन्दरस की उत्तम धारों सहित आप (पवस्व) मेरे हृदय में परिस्रुत हों ॥१०॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - समाहित मन से निरन्तर उपासना किया गया रसनिधि परमेश्वर आनन्द की बौछारों के साथ हृदय में बरसता है ॥१०॥ इस दशति में सोम नाम से परमात्मा की रसमयता का वर्णन करके उससे आनन्दरस और पवित्रता की याचना होने से, अग्नि नाम से उसके तेजोमय रूप का वर्णन होने से, और मरुतों के नाम से प्राणादि का वर्णन होने से इस दशति के विषय की पूर्व दशति के विषय के साथ संगति है ॥ पञ्चम प्रपाठक में प्रथम अर्ध की पञ्चमी दशति समाप्त ॥ प्रथम अर्ध समाप्त हुआ ॥ चतुर्थ अध्याय में नवम खण्ड समाप्त ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ पवमानः सोमो देवता। सोमः परमात्मा प्रार्थ्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (सोम) आनन्दरसागार परमात्मन् ! (द्युम्नी) यशस्वी। ‘द्युम्नं द्योततेः यशो वाऽन्नं वा’ इति यास्कः। निरु० ५।५। (अवीनां महान्) समवेतानां वह्नीनां पृथिवीनामपि विशालतरः। इयं (पृथिवी) वा अविः, इयं हीमाः सर्वाः प्रजा अवति। श० ६।१।२।३३। (पूर्व्यः) पूर्वस्मिन्नपि काले भवः, सनातनः इत्यर्थः, त्वम् (सुधारः) शोभनाभिः आनन्दरसधाराभिः सहितः (पवस्य) मम हृदये परिस्रव ॥१०॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - समाहितेन मनसा सततमुपासितो रसनिधिः परमेश्वर आनन्दधाराभिर्हृदये वर्षति ॥१०॥ अत्र सोमनाम्ना परमात्मनो रसमयत्वमुपवर्ण्य तत आनन्दरसस्य पवित्रतायाश्च याचनात्, अग्निनाम्ना तस्य तेजोमयत्ववर्णनाद्, मरुन्नाम्ना प्राणादीनां च वर्णनादेतद्दशत्यर्थस्य पूर्वदशत्यर्थेन सह संगतिरस्तीति विज्ञेयम् ॥ इति पञ्चमे प्रपाठके प्रथमार्द्धे पञ्चमी दशतिः ॥ इति प्रथमोऽर्द्धः ॥ इति चतुर्थेऽध्याये नवमः खण्डः ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ९।१०९।७, ‘महाँ अवीनामन्’ इत्यत्र ‘महामवीनामनु’ इति पाठः।
47_0436 पवस्व सोम - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४३६-१। पवित्रम्॥ आदित्याः पंक्तिस्सोमः॥
प꣤व꣥स्वसो꣯मा꣤॥ द्यु꣣म्नी꣢ऽ३४३सु꣢धा꣣꣯रः꣥। मा꣡हाꣳ꣢꣯अ꣡वी꣯नाम्॥ अनुपू꣢꣯॥ र्वि꣣यो꣢ऽ३४५इ॥ डा॥
[[अथ दशम खण्डः]]
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
वि꣡श्व꣢तोदावन्वि꣣श्व꣡तो꣢ न꣣ आ꣡ भ꣢र꣣ यं꣢ त्वा꣣ श꣡वि꣢ष्ठ꣣मी꣡म꣢हे ॥ 01:0437 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
वि꣡श्व꣢꣯तोदावन्। वि꣡श्व꣢꣯तः। दा꣣वन्। विश्व꣡तः꣢। नः꣢। आ꣢। भ꣣र। य꣢म्। त्वा꣣। श꣡वि꣢꣯ष्ठम्। ई꣡म꣢꣯हे। ४३७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- त्रसदस्युः
- द्विपदा विराट् पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
प्रथम मन्त्र में इन्द्र से धनादि की याचना की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (विश्वतोदावन्) सब ओर दान करनेवाले परमात्मन् वा राजन् ! आप (विश्वतः) सब ओर से (नः) हमारे लिए (आ भर) विद्या, धन, बल आदि लाइए, (यम्) जिन (शविष्ठम्) बलिष्ठ (त्वा) आपसे, हम (ईमहे) याचना कर रहे हैं ॥१॥ इस मन्त्र में अर्थ-श्लेष अलङ्कार, तथा ‘विश्वतो’ की आवृत्ति में लाटानुप्रास अलङ्कार है ॥१॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे परमेश्वर हमारे लिए वेदज्ञान, आत्मबल, देहबल तथा सूर्य, वायु, पृथिवी, सुवर्ण आदि धन देता है, वैसे ही राजा भी राष्ट्र में निरक्षरों को विद्या, निर्बलों को बल और निर्धनों को धन प्रदान करे ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
तत्राद्ये मन्त्रे इन्द्रो धनादिकं याच्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (विश्वतोदावन्) सर्वतो दानकर्तः इन्द्र परमात्मन् राजन् वा ! विश्वतस्पूर्वाद् ददातेः ‘आतो मनिन्क्वनिब्वनिपश्च। अ० ३।२।७४’ इति वनिप् प्रत्ययः। त्वम् (विश्वतः) सर्वतः (नः) अस्मभ्यम्, (आ भर) विद्याधनबलादिकम् आहर, (यम् शविष्ठम्) बलिष्ठम् (त्वा) त्वाम्, वयम् (ईमहे) याचामहे। ईमहे इति याच्ञाकर्मसु पठितम्। निघं० ३।१९ ॥१॥ अत्र अर्थश्लेषः, ‘विश्वतो’ इत्यस्यावृत्तौ च लाटानुप्रासोऽलङ्कारः ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा परमेश्वरोऽस्मभ्यं वेदज्ञानम् आत्मबलं देहबलं सूर्यवायुपृथिवीहिरण्यादिकं धनं च प्रयच्छति तथैव नृपतिरपि राष्ट्रे निरक्षरेभ्यो विद्यां निर्बलेभ्यो बलं निर्धनेभ्यश्च धनं प्रदद्यात् ॥१॥
01_0437 विश्वतोदावन्विश्वतो न - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४३७-१। आभरे द्वे॥ द्वयोरिन्द्रः पंक्तिरिन्द्रः॥
वि꣥श्वतो꣯हाउ॥ दा꣢꣯वन्विश्व꣡तोनाः꣢। ओऽ३। हा꣢᳐। ओ꣣ऽ२३४हा꣥इ। आ꣢꣯। भरा꣯। भा꣡ऽ२३रा꣢॥ या꣡न्त्वा꣢꣯श꣡विष्ठ꣢मा꣡इ॥ माहा꣢᳐। औ꣣꣯होऽ२३४वा꣥॥ ऐ꣢꣯ही꣯यै꣣꣯ही꣢ऽ१॥
01_0437 विश्वतोदावन्विश्वतो न - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४३७-२।
वि꣤श्व꣥तो꣯दा꣯वन्विश्व꣤तो꣥꣯नआ꣤॥ भ꣢रा꣯। भा꣡ऽ२३रा꣢॥ या꣡न्त्वा꣢꣯श꣡विष्ठ꣢मा꣡इम꣢॥ हा꣡। औ꣢ऽ३हो꣤वा꣥। हो꣤ऽ५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ए꣣ष꣢ ब्र꣣ह्मा꣢꣫ य ऋ꣣त्वि꣢य꣣ इ꣢न्द्रो꣣ ना꣡म꣢ श्रु꣣तो꣢ गृ꣣णे꣢ ॥ 02:0438 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
ए꣣षः꣢। ब्र꣣ह्मा꣢। यः। ऋ꣣त्वि꣡यः꣢। इ꣡न्द्रः꣢꣯। ना꣡म꣢꣯। श्रु꣣तः꣢। गृ꣣णे꣢। ४३८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्रः
- त्रसदस्युः
- द्विपदा विराट् पङ्क्तिः
- पञ्चमः
- ऐन्द्रं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में इन्द्र परमात्मा का वर्णन किया गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (एषः) यह मेरे द्वारा अनुभव किया जाता हुआ परमेश्वर (ब्रह्मा) ज्ञान, गुण, कर्म आदि से सर्वतोवृद्ध होने के कारण ब्रह्मा कहलाता है, (यः ऋत्वियः) जिसकी पूजा की ऋतु सदा ही रहती है, और जो (इन्द्रो नाम श्रुतः) इन्द्र नाम से प्रसिद्ध है, उसकी मैं (गृणे) स्तुति करता हूँ ॥२॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वर सब दृष्टियों से वृद्ध, सब दृष्टियों से भद्र और सब ऋतुओं में उपासनीय है ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथेन्द्रं परमात्मानं वर्णयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (एषः) अयं मयाऽनुभूयमानः परमेश्वरः (ब्रह्मा) ज्ञानगुणकर्मादिना परिवृढत्वात् ब्रह्मा वर्तते। ब्रह्मा परिवृढः श्रुततः, ब्रह्म परिवृढं सर्वतः। निरु० १।८। (यः ऋत्वियः२) यः सर्वदा प्राप्तकालः, ऋतौ ऋतौ उपास्यः इति यावत्। ऋतुः प्राप्तोऽस्य। तदस्य प्राप्तमित्यर्थे ‘छन्दसि घस्। अ० ५।१।१०६’ इत्यनेन घस् प्रत्ययः। यश्च (इन्द्रो नाम श्रुतः) इन्द्र इति नाम्ना प्रसिद्धः वर्वर्त्ति। तम् अहम् (गृणे) स्तौमि ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वरः सर्वतो वृद्धः, सर्वतो भद्रः सर्वऋतूपास्यश्च वर्तते ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. साम० १७६८। २. ऋत्वियः ऋतुषु काले-काले प्रादुर्भवन्—इति भ०। ऋतौ वसन्तादिसमये भवः—इति सा०।
02_0438 एष ब्रह्मा - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४३८-१। वासुमन्दे द्वे॥ द्वयोर्वसुमन्दो गायत्रीन्द्रः॥ए꣤षाः꣥। ब्रा꣡ह्मा꣯य꣢आऽ३१उवाऽ२३। ए꣢ऽ३᳐। त्वि꣢य꣣आ꣢॥ आ꣡ऽ२३इन्द्राः꣢॥ ना꣡मश्रु꣢ताऽ३१उवाऽ२३॥ ए꣢ऽ᳐३। गृ꣢ण꣣आ꣢॥
02_0438 एष ब्रह्मा - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४३८-२।
ए꣤षा꣥ए꣤षाः꣥॥ ब्रा꣡ह्माऽ᳒२᳒ब्रा꣡ह्माऽ᳒२᳒। यऋ꣡त्वियोवा꣢। ओ꣡वा꣢। आ꣡इन्द्राऽ᳒२᳒आ꣡इन्द्राऽ᳒२ः᳒॥ ना꣡꣯मश्रुतोवा꣢। ओ꣡वा꣢। गृणा꣡। औ꣢ऽ३हो꣤वा꣥। हो꣤ऽ५इ॥ डा॥
02_0438 एष ब्रह्मा - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
४३८-३। कावषाणि त्रीणि॥ त्रयाणां कवषो गायत्रीन्द्रः॥
ए꣤षाः꣥। ओ꣤। ओवा꣥। ब्र꣡ह्मा꣢꣯याः꣡। ऋ꣪त्वियाऽ᳒२ः᳒। आ꣡इन्द्रो꣢ऽ३हा꣢ऽ३इ॥ ना꣢ऽ३मा꣢॥ श्रू꣡ऽ२३तो꣢। गृणा꣡। औ꣢ऽ३हो꣤वा꣥। हो꣤ऽ५इ॥ डा॥
02_0438 एष ब्रह्मा - 04 ...{Loading}...
लिखितम्
४३८-४।
ओ꣭ऽ३हा꣢ऽ३४३। ओ꣢ऽ३४हा꣥। ए꣢꣯षा꣡ब्राह्मा꣢ऽ३४३। या꣢ऽ३४ः। ऋ꣥त्वियाः꣤॥ ओ꣭ऽ३हा꣢ऽ३४३। ओ꣢ऽ३४हा꣥। इ꣢न्द्रो꣡नामा꣢ऽ३४३। श्रू꣢ऽ३४। तो꣥꣯गृणा꣤इ। ओ꣭ऽ३हा꣢ऽ३४३॥ ओ꣢ऽ३४५हा"ऽ६५६॥ ए꣢ऽ᳐३। सु꣡वर्व꣢ते꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
02_0438 एष ब्रह्मा - 05 ...{Loading}...
लिखितम्
४३८-५।
ए꣢꣯षब्र꣡ह्मौ꣯हो॥ या꣢꣯ऋ꣡त्वियाः॥ इ꣢न्द्रो꣯ना꣡꣯मौ꣯हो॥ श्रू꣢꣯तो꣡꣯गृणा꣢ऽ३१उवाऽ२३॥ ऊ꣢ऽ३४पा꣥॥