[[अथ द्वितीयप्रपाठके द्वितीयोऽर्धः]]
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
वि꣢꣫ त्वदापो꣣ न꣡ पर्व꣢꣯तस्य पृ꣣ष्ठा꣢दु꣣क्थे꣡भि꣢रग्ने जनयन्त दे꣣वाः꣢। तं꣢ त्वा꣣ गि꣡रः꣢ सुष्टु꣣त꣡यो꣢ वाजयन्त्या꣣जिं꣡ न गि꣢꣯र्व꣣वा꣡हो꣢ जिग्यु꣣र꣡श्वाः꣢ ॥ 14:0068 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
वि꣢। त्वत्। आ꣡पः꣢꣯। न। प꣡र्व꣢꣯तस्य। पृ꣣ष्ठा꣢त्। उ꣣क्थे꣡भिः꣢। अ꣣ग्ने। जनयन्त। दे꣣वाः꣢। तम्। त्वा꣣। गि꣡रः꣢꣯। सु꣣ष्टु꣡तयः꣢। सु꣣। स्तुत꣡यः꣢। वा꣣जयन्ति। आजि꣢म्। न। गि꣣र्ववा꣡हः꣢। गि꣣र्व। वा꣡हः꣢꣯। जि꣣ग्युः। अ꣡श्वाः꣢꣯। ६८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
स्तोता विद्वान् लोग परमात्मा को प्राप्त कर लेते हैं, यह कहते हैं।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अग्ने) सबके नायक परमात्मन् ! (पर्वतस्य) बादल अथवा पहाड़ के (पृष्ठात्) पृष्ठ से (देवाः) सूर्यकिरणें और पवन (आपः न) जैसे वर्षाजल और नदियों को उत्पन्न करते हैं, बहाते हैं, वैसे ही (देवाः) विद्वान् स्तोता लोग (उक्थेभिः) वेदमन्त्रों द्वारा (त्वत्) आपके पास से (आपः) आनन्द-धाराओं को (विजनयन्त) विशेषरूप से उत्पन्न करते हैं, अपने आत्मा में प्रवाहित करते हैं। (तम्) उस परोपकारी (त्वा) आपको (सुष्टुतयः) उनकी उत्तम स्तुतिरूप (गिरः) वाणियाँ (वाजयन्ति) पूजती हैं। (अश्वाः) घोड़े (आजिं न) जैसे युद्ध को जीते लेते हैं, वैसे ही (गिर्व-वाहः) स्तोत्रों को आपके प्रति पहुँचानेवाले स्तोता जन आपको (जिग्युः) जीत लेते हैं, पा लेते हैं ॥६॥ इस मन्त्र में आपो न पर्वतस्य पृष्ठात् और आजिं न जिग्युरश्वाः इन दोनों स्थलों में उपमालङ्कार है। देवाः और आपः पद श्लिष्ट हैं ॥६॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे सूर्यकिरणें और पवन मेघों से वृष्टि-जलों को और पर्वतों से नदियों को प्रवाहित करते हैं, वैसे ही परमेश्वर के उपासक विद्वान् लोग परमेश्वर के पास से शुद्ध परमानन्द की धाराओं को अपने अन्तःकरण में प्रवाहित करते हैं और जैसे शिक्षित घोड़े संग्राम-भूमि को जीत लेते हैं, वैसे ही परमेश्वरोपासक लोग परमेश्वर को जीत लेते हैं ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ स्तोतारो विद्वांसः परमात्मानं प्राप्नुवन्तीत्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अग्ने) सर्वनायक परमात्मन् ! (देवाः२) सूर्यकिरणाः मरुतो वा (पर्वतस्य) मेघस्य गिरेर्वा। निघण्टौ मेघवाचिषु पठिताः अद्रिपर्वतादयः शब्दाः साधारण्येन मेघवाचिनः शैलवाचिनश्च निरुक्ते प्रोक्ताः। निरु० २।२२। (पृष्ठात्) उपरिप्रदेशात् (आपः न) यथा अपः वर्षोदकानि नदीर्वा वि जनयन्ति तद्वत्। न इत्युपमार्थीयो निरुक्ते वर्णितः। निरु० १।४। आपः३ इत्यत्र द्वितीयार्थे प्रथमा। (देवाः४) विद्वांसः स्तोतारः (उक्थेभिः) वेदमन्त्रैः (त्वत्) तव सकाशात् (आपः) आनन्दधाराः (वि जनयन्त) विशेषेण जनयन्ति, स्वात्मनि प्रवाहयन्तीत्यर्थः। (तम्) तादृशं परोपकारिणम् (त्वा) त्वाम् (सुष्टुतयः) तेषां शोभनस्तुति रूपाः (गिरः) वाचः (वाजयन्ति५) अर्चन्ति। वाजयतिः अर्चतिकर्मा। निघं० ३।१४। (अश्वाः) वाजिनः (आजिं न) यथा युद्धं यजन्ति तथा। आजिः संग्रामनाम। निघं० २।१७। (गिर्व-वाहः) गिरः (स्तुतिवाचः) येषु सन्तीति गिर्वाणः स्तोत्राणि तान् परमेश्वरं प्रति वहन्ति प्रापयन्तीति गिर्ववाहः स्तोतारः६। गिर्वन् इत्यत्र गिर् उपपदात् छन्दसीवनिपौ च वक्तव्यौ।’ अ० ५।२।१०९ वा० इति वनिप्। ततो वह प्रापणे धातोः वहश्च।’ अ० ३।२।६४ इति ण्विः। त्वा त्वां परमात्मानम् (जिग्युः) जयन्ति, अधिगच्छन्ति। अत्र जि जये धातोर्लडर्थे लिट्। सन्लिटोर्जेः।’ अ० ७।३।५७ इति कुत्वम् ॥६॥ अत्र आपो न पर्वतस्य पृष्ठात्, आजिं न अश्वाः इत्युभयत्रोपमालङ्कारः। देवाः आपः इति पदद्वयं च श्लिष्टम् ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा सूर्यकिरणाः पवनाश्च मेघेभ्यो वृष्टिजलानि शैलेभ्यश्च नदीः प्रवाहयन्ति, तथा परमेश्वरोपासका विद्वांसो जनाः परमेश्वरस्य सकाशात् शुद्धा आनन्दधाराः स्वान्तःकरणे प्रवाहयन्ति। यथा च शिक्षिता अश्वाः संग्रामभूमिं जयन्ति, तथा ते परमेश्वरं जयन्ति ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ६।२४।६, वि त्वदापो न पर्वतस्य पृष्ठादुक्थेभिरिन्द्रानयन्त यज्ञैः। तं त्वाभिः सुष्टुतिभिर्वाजयन्त आजिं न जग्मुर्गिर्वाहो अश्वाः ॥ इति पाठः। इन्द्रो देवता। २. यथा केचिन्मरुदादयः मेघमस्तकाद् बहूदकं लब्धवन्तः तद्वत् यतो धनं लब्धवन्तः—इति वि०। ३. आप इति प्रथमाबहुवचनं द्वितीयाबहुवचनस्य स्थाने द्रष्टव्यम्—इति वि०। अपः इव—इति भ०। वेदेऽन्यत्रापि अपः इत्यस्य स्थाने आपः इति प्रयुक्तम्, यथा आपो अद्यान्वचारिषम्। ऋ० १।२३।२३, प्रति यदापो अदृश्रमायतीः। ऋ० १०।३०।१३, भिषग्भ्यो भिषक्तरा आपो अच्छा वदामसि। अथ० १९।२।३ इति। ४. हविषां दातृत्वात् देवशब्देनात्र ऋत्विग्यजमाना उच्यन्ते—इति वि०। देवाः स्तोतारः—इति भ०, सा०। ५. वाजयन्ति पूजयन्ति—इति वि०। बलिनं कुर्वन्ति—इति भ०, सा०। ६. गिर्व-वाहः इति पदकारमनुसृत्यास्माभिरेवं व्याख्यातम्। अन्यैस्तु पदमिदं सम्बोधनान्तं स्वीक्रियते, तत्तु चिन्त्यं स्वरविरोधात्। ।हे गिर्ववाहः, गिरः स्तुतयः वा उह्यन्ते यं प्रति स गिर्ववाहः, तस्य सम्बोधनं गिर्ववाहः—इति वि०। हे गिर्ववाहः, गीर्भिः स्तुतिभिः उह्यते प्राप्यते स्तोतॄन् इति गिर्ववाहः। वहेः सर्वधातुभ्यो विहितः असुन् प्रत्ययः, वकारस्य द्वित्वं छान्दसम्—इति भ०। गीर्भिः स्तुतिरूपाभिः वाग्भिः वहनीय अग्ने—इति सा०।
14_0068 वि त्वदापो - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
६८-१। आश्वे द्वे॥ द्वयोरश्वस्त्रिष्टुबग्निः॥
वि꣤त्वत्। ओहाइ॥ आ꣡꣯पो꣯नपर्वतस्य꣢पा꣡ऽ२३र्ष्ठा꣢त्। उक्थे꣡꣯भिरग्ने꣯जनयन्त꣢दा꣡ऽ२३इवाः꣢॥ तं꣡त्वा꣯गिरस्सुष्टुतयो꣯वा꣯ज꣢या꣡ऽ२३न्ती꣢॥ आ꣯जि꣡न्नगाइर्व꣪वाऽ२३हा꣢ऽ३ः᳐। जा꣡ये꣢ऽ᳐३। ग्यू꣡ऽ२᳐रा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ अ꣢श्वा꣡ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥
14_0068 वि त्वदापो - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
६८-२।हा꣥। य꣣या꣢इदि꣣वो꣤हा꣥इ। वि꣤त्व꣥त्। आ꣡꣯पो। न꣢प꣡र्व। त꣢स्य꣣पृ꣤ष्ठा꣥त्॥ हा। य꣣या꣢इदि꣣वो꣤हा꣥इ। उ꣤क्था꣥इ। भि꣡रा। ग्ने꣢ऽ᳐३ज꣡न। यं꣢त꣣दे꣤वाः꣥॥ हा। य꣣या꣢इदि꣣वो꣤हा꣥इ। तं꣤त्वा꣥। गि꣡राः। सु꣢ष्टुत꣡यः। वा꣢ज꣣यं꣤ती꣥॥ हा। य꣣या꣢इदि꣣वो꣤हा꣥इ। आ꣤जी꣥म्। न꣡गाइर्व꣪वाऽ२३हा꣢ऽ᳐३ः। जा꣡ये꣢ऽ᳐३। ग्यू꣡ऽ२᳐रा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ अ꣢श्वा꣡ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आ꣢ वो꣣ रा꣡जा꣢नमध्व꣣र꣡स्य꣢ रु꣣द्र꣡ꣳ होता꣢꣯रꣳ सत्य꣣य꣢ज꣣ꣳ रो꣡द꣢स्योः। अ꣣ग्निं꣢ पु꣣रा꣡ त꣢नयि꣣त्नो꣢र꣣चि꣢त्ता꣣द्धि꣡र꣢ण्यरूप꣣म꣡व꣢से कृणुध्वम् ॥ 15:0069 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आ वो॒ राजा॑नम् अध्व॒रस्य॑ रु॒द्रं
होता॑रं सत्य॒-यजं॒ रोद॑स्योः ।
अ॒ग्निं पु॒रा त॑नयि॒त्नोर् अ॒चित्ता॒द्
+हिर॑ण्य-रूप॒म् अव॑से कृणुध्वम् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
आ꣢। वः꣣। रा꣡जा꣢꣯नम्। अ꣣ध्वर꣡स्य꣢। रु꣣द्र꣢म्। हो꣡ता꣢꣯रम्। स꣣त्यय꣡ज꣢म्। स꣣त्य। य꣡ज꣢꣯म्। रो꣡द꣢꣯स्योः। अ꣣ग्नि꣢म्। पु꣣रा꣢। त꣣नयित्नोः꣢। अ꣣चि꣡त्ता꣢त्। अ꣣। चि꣡त्ता꣢꣯त्। हि꣡र꣢꣯ण्यरूपम्। हि꣡र꣢꣯ण्य। रू꣣पम्। अ꣡व꣢꣯से। कृ꣣णुध्वम्। ६९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- वामदेवो गौतमः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में यह उपदेश किया गया है कि आत्मरक्षा के लिए परमात्मा का सेवन करो।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे मनुष्यो ! आप लोग (वः) अपने (अध्वरस्य) जीवन-यज्ञ के (राजानम्) सम्राट्, (रुद्रम्) पापियों को रुलानेवाले और पुण्यात्माओं के दुःख को दूर करनेवाले, सत्योपदेशकर्ता, (होतारम्) सृष्टि के प्रदाता और संहर्ता, (रोदस्योः) द्यावापृथिवी में (सत्ययजम्) सच्चा सामंजस्य स्थापित करनेवाले, (हिरण्यरूपम्) ज्योतिर्मय (अग्निम्) नायक परमात्मा को (अवसे) आत्मरक्षा के लिए (तनयित्नोः) बिजली के समान अचानक आक्रमण कर देनेवाले, (अचित्तात्) मोहावस्था के प्रापक मृत्यु के आने से पुरा पहले ही (आकृणुध्वम्) सेवन कर लो ॥७॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - मृत्यु बिजली की चकाचौंध के समान न जाने कब अचानक आकर हमारा गला पकड़ ले, इस कारण उसके आने से पहले ही विविध गुणों से समृद्ध परमात्मा का सेवन करके हमें आत्मोद्धार कर लेना चाहिए ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथात्मरक्षायै परमात्मानं सेवध्वमित्युपदिश्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे मनुष्याः ! यूयम् (वः) युष्माकम् (अध्वरस्य) जीवनयज्ञस्य। पुरुषो वाव यज्ञः। छां० उ० ३।१७।१ इत्युपनिषत्प्रामाण्यान्मनुष्यजीवनं यज्ञ एव। (राजानम्) सम्राजम्, (रुद्रम्२) पापिनां रोदयितारं पुण्यात्मनां च दुःखस्य द्रावयितारम्, यद्वा सत्योपदेशप्रदम्। अग्निरपि रुद्र उच्यते। निरु० १०।७, अग्निर्वै रुद्रः। श० ५।३।१।१०। (होतारम्) सृष्टेः प्रदातारं संहर्तारं च। हु दानादनयोः आदाने चेत्येके। (रोदस्योः) द्यावापृथिव्योः। रोदसी इति द्यावापृथिवीनाम। निघं० ३।३०। (सत्ययजम्) सत्यं यथार्थं यष्टारं परस्परं संगमयितारम् (हिरण्यरूपम्) सुवर्णवद् भास्वरम्, ज्योतिर्मयमित्यर्थः। ज्योतिर्हि हिरण्यम्। श० ४।३।१।२१ (अग्निम्) नायकं परमात्मानम् (अवसे) रक्षणाय (तनयित्नोः३) स्तनयित्नोः विद्युद्वद् अकस्मादाक्रमणशीलात् (अचित्तात्४) न विद्यते चित्तं ज्ञानं यस्मिन् तस्माद् मोहावस्थाप्रापकान्मृत्योः (पुरा) पूर्वमेव (आकृणुध्वम्) आसेवध्वम्। कृवि हिंसाकरणयोश्च, स्वादिः ॥७॥५
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - मृत्युर्विद्युच्चाकचक्यमिव न जाने कदाऽस्मादागत्य गलग्रहं नः कुर्यादिति हेतोस्तदागमनात् पूर्वमेव विविधगुणगणाढ्यं परमात्मानं संसेव्यास्माभिः स्वात्मा समुद्धर्तव्यः ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ४।३।१। २. द्रष्टव्यम् १५ संख्याकस्य साममन्त्रस्य भाष्यम्। इयं रौद्रीति केचित्—इति भ०। ३. तनयित्नुः अशनिः, स हि आकस्मिकः, तत्सदृशात्—इति सा०। ४. अचित्तात् न विद्यते चित्तं यस्मिन् तदचित्तम्, चित्तोपलक्षितसर्वेन्द्रियोपसंहारो मरणमिति यावत्, तस्मान्मरणात् पुरा प्रागेव—इति सा०। ५. अत्र सूर्यरूपाग्निदृष्टान्तेन राजप्रजाजनकृत्यमाहेति ऋग्भाष्ये द०।
15_0069 आ वो - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
६९-१। वामदेव्यम्॥ रौद्रं वा। रुद्रस्त्रिष्टुबग्निः रुद्रः॥
आ꣤꣯वो꣥꣯रा꣯जा꣤॥ न꣣म꣢ध्व꣣। र꣢स्य꣣रु꣤द्रा꣥म्। हो꣡। ता꣢꣯। रा꣡म्। स꣢। त्ययजा᳐ऽ३म्। रो꣢द꣣सी꣤योः꣥॥ अ꣢ग्निं꣡पु। रा। त꣢नयि꣣। त्नो꣢र꣣चि꣤त्ता꣥त्॥ हि꣡रण्य꣢। रू꣡॥ पा꣢ऽ३म꣡व। सा꣢ऽ᳐३४३इ। का꣢ऽ३᳐र्णू꣤ऽ५ध्वाऽ६५"६म्॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इ꣣न्धे꣢꣫ राजा꣣ स꣢म꣣र्यो꣡ नमो꣢꣯भि꣣र्य꣢स्य꣣ प्र꣡ती꣢क꣣मा꣡हु꣢तं घृ꣣ते꣡न꣢। न꣡रो꣢ ह꣣व्ये꣡भि꣢रीडते स꣣बा꣢ध꣣ आ꣡ग्निरग्र꣢꣯मु꣣ष꣡सा꣢मशोचि ॥ 16:0070 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इ॒न्धे राजा॒ सम॒र्यो नमो॑भि॒र्यस्य॒ प्रती॑क॒माहु॑तं घृ॒तेन॑ ।
नरो॑ ह॒व्येभि॑रीळते स॒बाध॒ आग्निरग्र॑ उ॒षसा॑मशोचि ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
इ꣣न्धे꣢। रा꣡जा꣢꣯। सम्। अ꣣र्यः꣢। न꣡मो꣢꣯भिः। य꣡स्य꣢꣯। प्र꣡ती꣢꣯कम्। आ꣡हु꣢꣯तम्। आ। हु꣣तम्। घृते꣡न꣢। न꣡रः꣢꣯। ह꣣व्ये꣡भिः꣢। ई꣣डते। स꣣बा꣡धः꣢। स꣣। बा꣡धः꣢꣯। आ। अ꣣ग्निः꣢। अ꣡ग्र꣢꣯म्। उ꣣ष꣡सा꣢म्। अ꣣शोचि। ७०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- वसिष्ठो मैत्रावरुणिः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में यज्ञाग्नि के सादृश्य से परमात्माग्नि का विषय वर्णित है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—यज्ञाग्नि के पक्ष में। (अर्यः) हवि-वहन के कर्म का स्वामी (राजा) वेदि में विराजमान यज्ञाग्नि (नमोभिः) सुगन्धित, मधुर, पुष्टिवर्धक और आरोग्यवर्द्धक हवि के अन्नों से (सम् इन्धे) भली-भाँति प्रदीप्त किया जाता है, (यस्य) जिस यज्ञाग्नि का (प्रतीकम्) ज्वाला-रूप मुख (घृतेन) घृत से (आहुतम्) आहुत होता है। (सबाधः) ऋत्विज (नरः) मनुष्य, उस यज्ञाग्नि का (हव्येभिः) हवियों से (ईडते) सत्कार करते हैं। (अग्निः) वह यज्ञाग्नि (उषसाम्) उषाओं के (अग्रम्) सामने (आ अशोचि) चारों ओर यज्ञवेदि में प्रदीप्त किया जाता है ॥ द्वितीय—परमात्मा के पक्ष में। (अर्यः) सबका स्वामी (राजा) सम्राट् परमात्मा (नमोभिः) नमस्कारों द्वारा (सम् इन्धे) हृदय में भली-भाँति प्रकाशित होता है, (यस्य) जिस परमात्मा का (प्रतीकम्) स्वरूप (घृतेन) तेज से (आहुतम्) व्याप्त है। (सबाधः) बाधाओं से आक्रान्त (नरः) मनुष्य (हव्येभिः) आत्म-समर्पण रूप हवियों से, उस परमात्मा की (ईडते) पूजा करते हैं। (अग्निः) वह परमात्मा (उषसाम्) उषाओं के (अग्रम्) आगे (आ अशोचि) उपासकों के हृदय में प्रदीप्त होता है। अभिप्राय यह है कि प्रभात काल में धारणा, ध्यान एवं समाधि के सुगम होने से हृदय में परमेश्वर के तेज का अनुभव सुलभ होता है ॥८॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। यज्ञाग्नि और परमेश्वराग्नि में उपमानोपमेयभाव व्यङ्ग्य है ॥८॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे यज्ञवेदि में यज्ञाग्नि को हवियों से प्रदीप्त करते हैं, वैसे ही मनुष्यों को चाहिए कि हृदय में परमात्मा को नमस्कारों द्वारा प्रदीप्त करें ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ यज्ञाग्निसादृश्येन परमात्माग्निविषयमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—यज्ञाग्निपरः। (अर्यः) हविर्वहनकर्मणाम् ईश्वरः। ‘अर्यः स्वामिवैश्ययोः।’ अ० ३।१।३ इत्यनेन स्वाम्यर्थे निपातितः। (राजा) वेद्यां राजमानो यज्ञाग्निः (नमोभिः) सुगन्धिमिष्टपुष्ट्यारोग्यवर्धकैः हविष्यान्नैः। नमः इत्यन्ननाम। निघं० २।७। (सम् इन्धे२) सम्यक् प्रदीप्यते, (यस्य) यज्ञाग्नेः (प्रतीकम्) ज्वालारूपं मुखम् (घृतेन) आज्येन (आहुतम्) प्राप्ताहुति भवतीति शेषः। (सबाधः) ऋत्विजः। सबाध इति ऋत्विङ्नाम। निघं० २।१८ (नरः) मनुष्याः, तम् अग्निम् (हव्येभिः) हविर्भिः (ईडते) सत्कुर्वन्ति। (अग्निः) स यज्ञवह्निः (उषसाम्) उषःकालानाम् (अग्रम्) संमुखम् (आ अशोचि) आ समन्तात् यज्ञवेद्यां प्रदीप्यते। अजी॑जन॒न्त्सू॑र्यं य॒ज्ञम॒ग्निम्। ऋ० ७।७८।३ इत्युषसाम् अग्नेर्जननीरूपेण वर्णनात् ॥ अथ द्वितीयः—परमात्मपरः। (अर्यः) सर्वेषां स्वामी (राजा) सम्राट् परमात्मा (नमोभिः) नमस्कारैः (सम् इन्धे) हृदये सम्यक् प्रकाशते (यस्य) परमात्मनः (प्रतीकम्) स्वरूपम् (घृतेन) तेजसा। तेजो वै घृतम्। तै० सं० २।२।९।४। घृ क्षरणदीप्त्योः। (आहुतम्) व्याप्तं वर्तते। (सबाधः) बाधाभिभूताः। बाधते इति बात्, क्विपि रूपम्, तया सह विद्यमाना; सबाधः। (नरः) मनुष्याः। नृ शब्दस्य प्रथमाबहुवचने रूपम्। तं परमात्माग्निम् (हव्येभिः) हव्यैः, आत्मसमर्पणरूपहविर्भिः (ईडते) पूजयन्ति, बलं याचन्ते वा। ईडते याचन्ति स्तुवन्ति वर्द्धयन्ति पूजयन्तीति वा। निरु० ८।१। (अग्निः) स परमात्मा (उषसाम्) प्रभातवेलानाम् (अग्रम्) अग्रे (आ अशोचि) उपासकानां हृदये प्रदीप्यते। प्रभातकाले धारणाध्यानसमाधीनां सुकरत्वाद् हृदये परमेश्वरदीप्तेरनुभवः सुलभ एवेति भावः ॥८॥ अत्र श्लेषालङ्कारः। यज्ञाग्निपरमेश्वराग्न्योरुपमानोपमेयभावश्च ध्वन्यते ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यज्ञाग्निर्यज्ञवेद्यां हविर्भिरिव मनुष्यैः परमात्मा हृदये नमस्कारैः प्रदीपनीयः ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ७।८।१ अग्निरग्र उषसामशोचि इति पाठः। ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिर्मन्त्रमिमं राजा कीदृशः स्यादिति पक्षे व्याख्यातवान्। २. समिन्धे सम्यक् दीप्यते इत्यर्थः—इति वि०। समिध्यते—इति भ०, सा०।
16_0070 इन्धे राजा - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
७०-१। वैश्वज्योतिषे द्वे॥ द्वयोर्विश्वज्योतिस्त्रिष्टुबग्निः उषा वा॥
इ꣣न्धा꣢ऽ३१२३४इ। हा꣥꣯उहा꣯उहा꣯उ। रा꣤꣯जा꣥꣯स꣤म꣥र्यो꣤꣯न। मोभी꣥रो꣤भीः꣥। ओ꣤भीः꣥॥ य꣣स्या꣢ऽ३१२३४। हा꣥꣯उहा꣯उहा꣯उ। प्र꣤ती꣥꣯कमा꣤꣯हु꣥तंघृ। ता꣤इना꣥आ꣤इना꣥। आ꣤इना꣥॥ न꣣रा꣢ऽ३१२३४ः। हा꣥꣯उहा꣯उहा꣯उ। हव्ये꣤꣯भि꣥री꣯डते꣯स। बा꣤धा꣥बा꣤धाः꣥। बा꣤धाः꣥॥ आ꣣꣯ग्ना꣢ऽ᳐३१२३४इ। हा꣥꣯उहा꣯उहा꣯उ। अ꣢ग्रमुष꣡साऽ२३मशा꣢उ। वाऽ᳐३॥ चीऽ२३꣡४꣡५꣡॥
16_0070 इन्धे राजा - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
७०-२।
हौ꣡होऽ᳒२᳒। हौ꣡होऽ᳒२᳒। हौ꣡꣯होइ। इ꣢न्धे꣯रा꣯जा꣯समर्यो꣯नऽ᳐३मो꣡भीऽ᳒२ः᳒। ओ꣡भीऽ᳒२ः᳒। ओ꣡भीऽ᳒२ः᳒॥ यस्यप्रती꣯कमा꣯हुतंघृऽ३ता꣡इनाऽ᳒२᳒। आ꣡इनाऽ᳒२᳒। आ꣡इनाऽ᳒२᳒॥ नरो꣯हव्ये꣯भिरी꣯डते꣯सऽ३बा꣡धाऽ᳒२ः᳒। बा꣡धाऽ᳒२ः᳒। बा꣡धाऽ᳒२ः᳒॥ हौ꣡होऽ᳒२᳒। हौ꣡होऽ᳒२᳒। हौ꣡꣯होइ। आ꣢꣯ग्निरग्रमुष꣡साऽ२३मशा꣢उ। वाऽ᳐३॥ चीऽ२३꣡४꣡५꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प्र꣢ के꣣तु꣡ना꣢ बृह꣣ता꣡ या꣢त्य꣣ग्नि꣡रा रोद꣢꣯सी वृष꣣भो꣡ रो꣢रवीति। दि꣣व꣢श्चि꣣द꣡न्ता꣢दुप꣣मा꣡मुदा꣢꣯नड꣣पा꣢मु꣣प꣡स्थे꣢ महि꣣षो꣡ व꣢वर्ध ॥ 17:0071 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प्र के॒तुना॑ बृह॒ता या॑त्य॒ग्निरा रोद॑सी वृष॒भो रो॑रवीति ।
दि॒वश्चि॒दन्ताँ॑ उप॒माँ उदा॑नळ॒पामु॒पस्थे॑ महि॒षो व॑वर्ध ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
प्र꣢। के꣣तु꣡ना꣢। बृ꣣हता꣢। या꣣ति। अग्निः꣢। आ। रो꣡द꣢꣯सी꣣इ꣡ति꣢। वृ꣣षभः꣢। रो꣣रवीति। दिवः꣢। चि꣣त्। अ꣡न्ता꣢꣯त्। उ꣣पमा꣢म्। उ꣣प। मा꣢म्। उत्। आ꣣नट्। अपा꣢म्। उ꣣प꣡स्थे꣢। उ꣣प꣡। स्थे꣣। महिषः꣢। व꣣वर्ध। ७१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- त्रिशिरास्त्वाष्ट्रः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अब सर्वत्र परमेश्वर की महिमा का दर्शन करते हैं।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (अग्निः) ज्योतिर्मय जगन्नायक परमेश्वर (बृहता) विशाल (केतुना) ज्ञानराशि के साथ (प्रयाति) उपासक को प्राप्त होता है, (रोदसी) आकाश और भूमि में (आ) व्याप्त होता है, (वृषभः) सुख आदि को बरसानेवाला वह (रोरवीति) सबको बार-बार उपदेश करता है। वह (दिवः) द्युलोक के (चित्) भी (अन्तात्) प्रान्त से (उपमाम्) सूर्य के समान प्रकाशक, नक्षत्रों के समान कान्तिमान्, ध्रुव तारे के समान अचल इत्यादि रूप से उपमा को (उदानट्) प्राप्त करता है। (महिषः) महान् वह (अपाम्) जलों के (उपस्थे) स्थिति-स्थान अन्तरिक्ष में भी (ववर्ध) महिमा को प्राप्त किये हुए है ॥९॥ इस मन्त्र में याति, रोरवीति, उदानट्, ववर्ध इन अनेक क्रियाओं का एक कर्ता-कारक से सम्बन्ध होने के कारण दीपक अलङ्कार है ॥९॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - एक ही अग्नि जैसे द्युलोक में सूर्य-रूप में, अन्तरिक्ष में विद्युत्-रूप में और पृथिवी पर अग्नि के रूप में भासित होता है, वैसे ही एक ही परमात्मा सूर्य, तारा-मण्डल, बिजली, बादल, अग्नि आदि सब स्थानों में प्रकाशित होता है ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ सर्वत्र परमेश्वरस्यैव महिमानं पश्यति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (अग्निः) ज्योतिर्मयो जगन्नायकः परमेश्वरः बृहता महता (केतुना) ज्ञानराशिना सह। केतुः प्रज्ञानाम। निघं० ३।९। (प्रयाति) उपासकं प्राप्नोति। (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (आ) आव्याप्नोति। (वृषभः) सुखादीनां वर्षकः सः (रोरवीति) अतिशयेन पुनः पुनः उपदिशति। रु शब्दे, यङ्लुगन्तोऽयं प्रयोगः। (दिवः) द्युलोकस्य (चित्) अपि (अन्तात्) प्रान्तात् (उपमाम्) सूर्य इव प्रकाशकः, नक्षत्रवत्, कान्तिमान्, ध्रुवतारकवद् अचलः, इत्यादिरूपेण औपम्यम् (उदानट्२) प्राप्नोति। आनट् व्याप्तिकर्मा। निघं० २।१४। उत् पूर्वात् अशूङ् व्याप्तौ, स्वादिः, लङि व्यत्ययेन परस्मैपदं श्नमागमश्च। (महिषः) महान् सः। महिषः इति महन्नाम। निघं० ३।३। (अपाम्) उदकानाम् (उपस्थे) उपस्थाने अन्तरिक्षलोकेऽपि (ववर्ध३) महिमानम् अधिगच्छति ॥९॥ अत्र याति, रोरवीति, उदानट्, ववर्ध इत्यनेकक्रियाणाम् एककर्तृकारकसम्बन्धाद् दीपकालङ्कारः ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - एक एवाग्निर्यथा दिवि सूर्यरूपेण, गगने विद्युद्रूपेण, पृथिव्यां च वह्निरूपेण भासते तद्वदेकोऽपि परमेश्वरः सूर्ये, तारामण्डले, विद्युति, पर्जन्ये, वह्न्यादौ च सर्वत्र प्रकाशते ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १०।८।१ दिवश्चिदन्ताँ उपमाँ उदानळपामुपस्थे इति पाठः। अ० १८।३।६५, ऋषिः अथर्वा, देवता यमः, यात्यग्नि इत्यत्र भात्यग्नि इति पाठः। २. उत् आनट् ऊर्ध्वं व्याप्नोति—इति वि०। उदाप्नोति, नशेर्व्याप्तिकर्मणो रूपम् उदानडिति—भ०। अश्नोतेर्व्यत्ययेन परस्मैपदं, तिपो हल्ङ्यादिलोपः—इति सा०। ३. छन्दसि वर्द्धनार्थो वृधु धातुः परस्मैपदेऽपि प्रयुज्यते, यथा वर्धति ऋ० ८।१५।८, वर्धन्तु ऋ० १।५।८, वर्धतम् ऋ० ४।५०।११ इत्यादि।
17_0071 प्र केतुना - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
७१-१। यामे द्वे॥ द्वयोर्यमस्त्रिष्टुबग्निः॥
प्र꣢के꣯तु꣡ना। बृ꣢हता꣡꣯या। ति꣢य꣡ग्नाइः। होइहोवा꣢ऽ᳐३हो꣡इ॥ आ꣢꣯रो꣯द꣡साइ। वृ꣢षभो꣡꣯रो। र꣢वी꣡꣯ताइ। होइहोवा꣢ऽ᳐३हो꣡इ॥ दि꣢वश्चि꣡दा। ता꣢꣯दु꣡पमाम्। उ꣢दा꣡꣯नाट्। होइहोवा꣢ऽ᳐३हो꣡इ॥ अ꣢पा꣯मु꣡पा। स्थे꣢꣯म꣡हिषो। व꣢व꣡र्द्धा। होइहोवा꣢꣯हाऽ३१उ। वाऽ२३॥ दे꣢ऽ᳐३। दि꣡वाऽ२३꣡४꣡५꣡म्॥
17_0071 प्र केतुना - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
७१-२।हा꣥। हा꣢औ꣯हो᳐इ। प्रा꣣ऽ२३४के꣥। तु꣡ना। बृ꣢ह꣣ता꣢ऽ३᳐। या꣢ति꣣य꣤ग्नीः꣥॥ हा। हा꣢औ꣯हो᳐इ। आ꣣ऽ२३४रो꣥। द꣡साइ। वृ꣢ष꣣भो꣢ऽ३। रो꣢र꣣वी꣤ती꣥॥ हा। हा꣢औ꣯हो᳐इ। दी꣣ऽ२३४वाः꣥। चि꣡दा। ता꣢ऽ३᳐दु꣡प। मा꣢मु꣣दा꣤न꣥ट्॥ हा। हा꣢औ꣯हो᳐इ। आ꣣ऽ२३४पा꣥म्। उ꣡पा। स्थे꣢ऽ᳐३म꣡हि। षो꣢व꣣व꣤र्द्धा꣥। हा। हा꣢औ꣯हो᳐। वा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ए꣢ऽ᳐३। दि꣡वाऽ२३꣡४꣡५꣡म्॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣣ग्निं꣢꣫ नरो꣣ दी꣡धि꣢तिभिर꣣र꣢ण्यो꣣र्ह꣡स्त꣢च्युतं जनयत प्रश꣣स्त꣢म्। दूरे꣣दृ꣡शं꣢ गृ꣣ह꣡प꣢तिमथ꣣व्यु꣢म् ॥ 18:0072 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒ग्निं नरो॒ दीधि॑तिभिर॒रण्यो॒र्हस्त॑च्युती जनयन्त प्रश॒स्तम् ।
दू॒रे॒दृशं॑ गृ॒हप॑तिमथ॒र्युम् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣣ग्नि꣢म्। न꣡रः꣢꣯। दी꣡धि꣢꣯तिभिः। अ꣣र꣡ण्योः꣢। ह꣡स्त꣢꣯च्युतम्। ह꣡स्त꣢꣯। च्यु꣣तम्। जनयत। प्रशस्त꣢म्। प्र꣣। श꣢स्तम्। दू꣣रेदृ꣡श꣢म्। दू꣣रे। दृ꣡ष꣢꣯म्। गृ꣣ह꣡ प꣢तिम्। गृ꣣ह꣢। प꣣तिम्। अथव्यु꣢म्। अ꣣। थव्यु꣢म्। ७२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- वसिष्ठो मैत्रावरुणिः
- त्रिपाद विराड् गायत्री
- षड्जः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में यह कहा गया है कि परमात्मा रूप अग्नि को सब मनुष्य हृदयों में प्रदीप्त करें।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (नरः) आप उपासक लोग (हस्तच्युतम्) हाथ, पैर, आँख, कान आदि से रहित, (प्रशस्तम्) प्रशस्तियुक्त, (दूरेदृशम्) दूरदर्शी, (गृहपतिम्) ब्रह्माण्ड-रूप अथवा शरीर-रूप घर के पालनकर्ता, (अथव्युम्) अचल, स्थिरमति (अग्निम्) परमात्मा-रूप अग्नि को (दीधितिभिः) ध्यानक्रिया रूप अंगुलियों से (अरण्योः) मन और आत्मा रूप अरणियों के मध्य में (जनयत) प्रकट करो ॥१०॥ इस मन्त्र में श्लेष से यज्ञाग्नि के पक्ष में भी अर्थयोजना करनी चाहिए ॥१०॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - अरणियों को रगड़कर जैसे यज्ञवेदि में यज्ञाग्नि को प्रदीप्त करते हैं, वैसे ही ध्यानरूप रगड़ से परमात्मा को हृदय में प्रकाशित करना चाहिए ॥१०॥ इस दशति में परमेश्वर का माहात्म्य वर्णित होने से, और उसकी पूजा के लिए, उसकी ज्योति का साक्षात्कार करने के लिए तथा ध्यान-रूप मन्थन-क्रियाओं से उसे प्रकाशित करने के लिए मनुष्यों को प्रेरित किये जाने से इस दशति के विषय की पूर्व दशति के विषय के साथ संगति है ॥ प्रथम प्रपाठक में द्वितीय अर्ध की द्वितीय दशति समाप्त ॥ प्रथम अध्याय में सप्तम खण्ड समाप्त ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्माग्निः सर्वैर्जनैर्हृदये प्रदीपनीय इत्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (नरः२) उपासका जना यूयम् (हस्तच्युतम्) पाणिपादचक्षुःश्रोत्रादिरहितम्। हस्तशब्दः पादादीनामप्युपलक्षकः। (प्रशस्तम्) प्रशस्तियुक्तम्, (दूरेदृशम्) यो दूरे पश्यति स दूरेदृक् तं दूरदृश्वानम्। अत्र तत्पुरुषे कृति बहुलम्।’ अ० ६।३।१४ इति सप्तम्या अलुक्। (गृहपतिम्) ब्रह्माण्डगृहस्य शरीरगृहस्य वा पालकम्, (अथव्युम्३) यः थर्वति चलति स थर्व्युः। थर्वतिश्चरतिकर्मा। निरु० ११।१७। छान्दसे रेफलोपे थर्व्युरेव थव्युः, न थव्युः अथव्युः सर्वव्यापकत्वादचलः स्थिरमतिर्वा तम् (अग्निम्) परमात्मरूपम् अग्निम् (दीधितिभिः) ध्यानक्रियारूपाभिः अङ्गुलीभिः। दीधितयः इत्यङ्गुलिनाम। निघं० २।५। पक्षे दीधितयो ध्यानक्रियाः, ध्यै चिन्तायाम्। (अरण्योः) मनआत्मरूपयोः अरणिकाष्ठयोः मध्ये (जनयत) प्रकटयत ॥१०॥ श्लेषेण यज्ञाग्निपक्षेऽपि योजनीयम् ॥१०॥ यास्काचार्योऽस्य मन्त्रस्य ऋग्वेदीयं पाठमेवं व्याचष्टे—“दीधितयोऽङ्गुलयो भवन्ति, धीयन्ते कर्मसु। अरणी प्रत्युत एने अग्निः, समरणाज्जायत इति वा। हस्तच्युती हस्तप्रच्युत्या। जनयन्त प्रशस्तम्, दूरेदर्शनं, गृहपतिम् अतनवन्तम्।” निरु० ५।९।४१ इति ॥१०॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - अरणिमन्थनेन यथा यज्ञाग्निर्यज्ञवेद्यां प्रदीप्यते तथा ध्यानरूपेण मन्थनेन परमात्मा हृदि प्रकाशनीयः ॥१०॥ अत्र परमेश्वरस्य माहात्म्यवर्णनात्, तत्सपर्यार्थं, तज्ज्योतिःसाक्षात्कारार्थं, ध्यानरूपमन्थनक्रियाभिस्तत्प्रकाशनार्थं च जनानां प्रेरणादेतद्दशत्यर्थस्य पूर्वदशत्यर्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम् ॥ इति प्रथमे प्रपाठके द्वितीयेऽर्धे द्वितीया दशतिः ॥ इति प्रथमेऽध्याये सप्तमः खण्डः ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ७।१।१ हस्तच्युती जनयन्त, अमथर्युम् इति पाठः। २. विवरणकारस्तु नर इति जनयत इति मध्यमपुरुषयोगात् आमन्त्रितान्तम् इत्याह। परम् आमन्त्रितनिघाताभावात् ‘नरः इति पदं सम्बोधनान्तं न भवितुमर्हति। अत्र भरतस्वामी एवमाह—“अग्निं जनयत जनयन्ति नरः। लटः प्रथमपुरुषबहुवचनस्य लोण्मध्यमपुरुषबहुवचनेन व्यत्ययः। हे नरः मनुष्या ऋत्विजः जनयत इति वा प्रार्थना। तस्मिन् पक्षे नरः इति पदस्य आद्युदात्तत्वं स्वरव्यत्ययात्। सर्वानुदात्तं हि प्राप्तम् आमन्त्रितस्य च।’ पा० ८।१।१९ इति। नरो नेतारो यूयम् इति या कर्तृविशेषणम्।” ३. थर्व्यतेर्गतिकर्मणः नञुपसृष्टात् लुप्तरेफात् अथव्युम् इति रूपसिद्धिः, अगम्यम्—इति भ०। थर्वतिर्गत्यर्थः। अगमनम् अतनवन्तं वा—इति सा०।
18_0072 अग्निं नरो - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
७२-१। मराये द्वे॥ द्वयोराशिमरायो विराडग्निः॥
हा꣥꣯उहा꣯उहा꣯उ। आ꣤ग्नी꣥म्। न꣢राः꣡। न꣢राः꣡। न꣢राः꣡। दी꣢ऽ᳐३धि꣡ति। भि꣢र꣣र꣤ण्योः꣥꣯॥ हा꣯उहा꣯उहा꣯उ। हा꣤स्ता꣥। च्यु꣢ता꣡म्। च्यु꣢ता꣡म्। च्यु꣢ता꣡म्। ज꣢न꣡य। त꣢प्र꣣श꣤स्त꣥म्॥ हा꣯उहा꣯उहा꣯उ। दू꣤रा꣥इ। दृ꣢शा꣡म्। दृ꣢शा꣡म्। दृ꣢शा꣡म्। गृ꣢ह꣡प। ति꣢म꣣थ꣤व्यु꣥म्। हाउहाउहाउ। वा॥ ई꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
18_0072 अग्निं नरो - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
७२-२।
हा꣥꣯उहा꣯उहा꣯उ। आ꣤ग्नी꣥म्। न꣢राः꣡। दी꣢ऽ᳐३धि꣡ति। भि꣢र꣣र꣤ण्यो꣥꣯। ण्यो꣯। ण्योः꣯॥ हा꣯उहा꣯उहा꣯उ। हा꣤स्ता꣥। च्यु꣢ता꣡म्। ज꣢न꣡य। त꣢प्र꣣श꣤स्त꣥म्। स्तम्। स्तम्॥ हा꣯उहा꣯उहा꣯उ। दू꣤रा꣥इ। दृ꣢शा꣡म्। गृ꣢ह꣡प। ति꣢म꣣थ꣤व्यु꣥म्। व्युम्। व्युम्। हाउहाउहाउ। वा॥ ई꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
[[अथ सप्तम खण्डः]]
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣡बो꣢ध्य꣣ग्निः꣢ स꣣मि꣢धा꣣ ज꣡ना꣢नां꣣ प्र꣡ति꣢धे꣣नु꣡मि꣢वाय꣣ती꣢मु꣣षा꣡स꣢म् । य꣣ह्वा꣡ इ꣢व꣣ प्र꣢ व꣣या꣢मु꣣ज्जि꣡हा꣢नाः꣣ प्र꣢ भा꣣न꣡वः꣢ सस्रते꣣ ना꣢क꣣म꣡च्छ꣢ ॥ 19:0073 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अबो॑ध्य॒ग्निः स॒मिधा॒ जना॑नां॒ प्रति॑ धे॒नुमि॑वाय॒तीमु॒षास॑म् ।
य॒ह्वा इ॑व॒ प्र व॒यामु॒ज्जिहा॑नाः॒ प्र भा॒नवः॑ सिस्रते॒ नाक॒मच्छ॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣡बो꣢꣯धि। अ꣣ग्निः꣢। स꣣मि꣡धा꣢। स꣣म्। इ꣡धा꣢꣯। ज꣡ना꣢꣯नाम्। प्र꣡ति꣢꣯। धे꣣नु꣢म्। इ꣣व। आयती꣢म्। आ꣣। यती꣢म्। उ꣣षा꣡स꣢म्। य꣣ह्वाः꣢। इ꣣व। प्र꣢। व꣣या꣢म्। उ꣣ज्जि꣡हा꣢नाः। उ꣣त्। जि꣡हा꣢꣯नाः। प्र। भा꣣न꣡वः꣢। स꣣स्रते। ना꣡क꣢꣯म्। अ꣡च्छ꣢꣯। ७३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- बुधगविष्टिरावात्रेयौ
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
प्रथम मन्त्र में उषाकाल में यज्ञाग्नि और परमात्माग्नि को समिद्ध करने का विषय है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—यज्ञाग्नि के पक्ष में। (धेनुम् इव) दुधारू गाय के समान (आयतीम्) आती हुई (उषासं प्रति) उषा के काल में (जनानाम्) यजमान-जनों के (समिधा) समिदाधान द्वारा (अग्निः) यज्ञाग्नि (अबोधि) यज्ञवेदि में प्रबुद्ध हुआ है। (वयाम्) शाखा को (उज्जिहानाः) ऊपर ले जाते हुए (यह्वाः इव) विशाल वृक्षों के समान (भानवः) यज्ञाग्नि की ज्वालाएँ (नाकम् अच्छ) सूर्य की ओर (प्र सस्रते) प्रसरण कर रही हैं ॥ द्वितीय—परमात्माग्नि के पक्ष में। (धेनुम् इव) दुधारू गाय के समान (आयतीम्) आती हुई (उषासं प्रति) उषा के काल में (जनानाम्) उपासक जनों के (समिधा) आत्मसमर्पण रूप समिदाधान द्वारा (अग्निः) परमात्माग्नि (अबोधि) हृदय-वेदि में प्रबुद्ध हुआ है। (वयाम्) शाखा को (उज्जिहानाः) ऊपर ले जाते हुए (यह्वाः इव) विशाल वृक्षों के समान (भानवः) परमात्माग्नि के तेज (नाकम् अच्छ) जीवात्मा की ओर (प्र सस्रते) प्रसरण कर रहे हैं ॥१॥ इस मन्त्र में यज्ञाग्नि और परमात्माग्नि रूप दो अर्थों के प्रकाशित होने के कारण श्लेषालङ्कार है और धेनुम् इव, यह्वाः इव में उपमालङ्कार है ॥१॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - दूध से परिपूर्ण गायों के समान प्रकाश से परिपूर्ण उषाएँ आकाश और भूमि में बिखर गयी हैं। इस शान्तिदायक प्रभात में जैसे अग्निहोत्री लोग यज्ञवेदि में यज्ञाग्नि को प्रदीप्त करते हैं, वैसे ही अध्यात्मयाजी लोग हृदय में परमात्मा को प्रबुद्ध करते हैं। जैसे विशाल वृक्षों की चोटी की शाखाएँ आकाश की ओर जाती हैं, वैसे ही यज्ञवेदि में प्रज्वलित यज्ञाग्नि की ज्वालाएँ सूर्य की ओर और हृदय में जागे हुए परमात्मा के तेज जीवात्मा की ओर जाते हैं ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथोषसि यज्ञाग्निपरमात्माग्न्योः समिन्धनविषयमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (धेनुम् इव) दोग्ध्रीं गामिव (आयतीम्) आगच्छन्तीम् (उषासम् प्रति२) उषसम् अभिलक्ष्य, उषःकाले इत्यर्थः। उषासम् इत्यत्र अन्येषामपि दृश्यते।’ अ० ६।३।१३७ इति दीर्घः। (समिधा) इध्मेन, आत्मसमर्पणरूपेण समिद्धोमेन वा। आत्मा वा इध्मः। तै० सं० ३।२।१०।३। (अग्निः) यज्ञाग्निः परमात्माग्निर्वा (अबोधि) यज्ञवेद्यां हृदयवेद्यां वा प्रबुद्धो जातः। (वयाम्) शाखाम्। वयाः शाखाः वेतेः, वातायना भवन्ति। निरु० १।७। (प्र उज्जिहानाः३) प्रोद्गमयन्तः। ओहाङ् गतौ, शानच्। (यह्वाः४ इव) महान्तो वृक्षाः इव। यह्व इति महन्नाम। निघं० ३।३। (भानवः) यज्ञवह्नेः ज्वालाः, परमात्माग्नेः तेजोरश्मयो वा (नाकम् अच्छ) सूर्यं जीवात्मानं वा प्रति। नाक इति द्युलोकस्य सूर्यस्य च साधारणं नाम। निघं० १।४। (प्र सस्रते) प्रसरन्ति। प्र पूर्वात् सृ गतौ धातोर्लिटि प्रथमपुरुषबहुवचने रूपम्, व्यत्ययेनात्मनेपदम् ॥१०॥५ अत्र यज्ञाग्निपरमात्माग्निरूपार्थद्वयप्रकाशनाच्छ्लेषालङ्कारः। धेनुमिव, यह्वा इव इत्युभयत्र चोपमालङ्कारः ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - पयस्विन्यो धेनव इव प्रकाशपूर्णा उषस्ते नभसि भुवि च विकीर्णाः सन्ति। अस्मिन् शान्तिदायके प्रभाते यथाऽग्निहोत्रिणो यज्ञवेद्यां यज्ञाग्निं प्रदीपयन्ति, तथाऽध्यात्मयाजिनो हृदि परमात्मानं प्रबोधयन्ति। यथा विशालवृक्षाणां शिखरशाखा आकाशं प्रति गच्छन्ति तथा यज्ञवेद्यां प्रज्वलितस्य यज्ञाग्नेर्ज्वालाः सूर्य प्रति, हृदि समुद्बुद्धस्य परमात्मनस्तेजांसि च जीवात्मानं प्रति प्रयान्ति ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ५।१।१, य० १५।२४ ऋषिः परमेष्ठी, साम १७४६, अ० १३।२।४६ ऋषिः ब्रह्मा, देवता रोहित आदित्यः। २. उषासम् उषसं प्रति उदयकाले इत्यर्थः—इति वि०। उषःकाले—इति भ०, सा०। ३. प्रोज्जिहानाः प्रोद्गमयन्तः—इति भ०। प्रोद्गमयन्तो वृक्षा इव—इति सा०। ४. यह्वाः महान्त इव वृक्षाः—इति भ०। महान्तो वृक्षा इव—इति ऋ० ५।१।१ भाष्ये द०। ५. दयानन्दर्षिमन्त्रमिमम् ऋग्भाष्ये उपदेश्योपदेशकविषये यजुर्भाष्ये चाग्निविद्याविषये व्याख्यातवान्।
19_0073 अबोध्यग्निः समिधा - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
७३-१। श्येनः प्रजापतिर्वा दीर्घायुष्यं वा॥ प्रजापतिस्त्रिष्टुबग्निः॥ उषा वा।
अ꣤बो꣥꣯धिया꣤॥ ग्ना꣡इस्स꣢मि꣡धा꣢꣯ज꣡ना꣰꣯ऽ२ना꣯म्। प्र꣡ताइधे꣢ऽ३नू꣢म्॥ इवा꣯यती꣡꣯मुषा꣯स꣢म्। य꣡ह्वाई꣢ऽ३वा꣢। प्र꣡वा꣰꣯ऽ२या꣡꣯मु꣢ज्जि꣡हा꣢꣯नाः꣯॥ प्र꣡भा꣯नाऽ२३वाः꣢॥ सस्रते꣯ना꣡꣯क꣢म꣡च्छ꣢। इ꣡डाऽ२३भा꣢ऽ३४३। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प्र꣢ भू꣣र्ज꣡य꣢न्तं म꣣हां꣡ वि꣢पो꣣धां꣢ मू꣣रै꣡रमू꣢꣯रं पु꣣रां꣢ द꣣र्मा꣡ण꣢म्। न꣡य꣢न्तं गी꣣र्भि꣢र्व꣣ना꣡ धियं꣢꣯धा꣣ ह꣡रि꣢श्मश्रुं꣣ न꣡ वर्म꣢꣯णा धन꣣र्चि꣢म् ॥ 20:0074 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प्र भू॒र्जय॑न्तं म॒हां वि॑पो॒धां मू॒रा अमू॑रं पु॒रां द॒र्माण॑म् ।
नय॑न्तो॒ गर्भं॑ व॒नां धियं॑ धु॒र्हिरि॑श्मश्रुं॒ नार्वा॑णं॒ धन॑र्चम् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
प्र꣢। भूः꣣। ज꣡य꣢꣯न्तम्। म꣣हा꣢म्। वि꣣पोधा꣢म्। वि꣣पः। धा꣢म्। मू꣣रैः꣢। अ꣡मू꣢꣯रम्। अ꣢। मू꣣रम्। पुरा꣢म्। द꣣र्मा꣡ण꣢म्। न꣡य꣢꣯न्तम्। गी꣣र्भिः꣢। व꣣ना꣢। धि꣡य꣢꣯म्। धाः꣢। ह꣡रि꣢꣯श्मश्रुम्। ह꣡रि꣢꣯। श्म꣣श्रुम्। न꣢। व꣡र्म꣢꣯णा। ध꣣नर्चि꣢म्। ७४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- वत्सप्रिर्भालन्दनः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में यह वर्णन है कि कैसे परमात्मा की पूजा करनी चाहिए और कैसे पुरुष को राजा के पद पर बैठाना चाहिए।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे मनुष्य ! तू (प्र भूः) समर्थ बन, प्रकृष्ट गुणोंवाला हो। और (जयन्तम्) विजेता, (महाम्) महान्, (विपोधाम्) बुद्धिमानों के सहायक, (मूरैः) मारनेवालों से (अमूरम्) न मारे जा सकनेवाले, (पुराम्) शत्रु-नगरियों के (दर्माणम्) विदारक, (गीर्भिः) स्तुति-वाणियों से (वना) भजने-योग्य, (धियम्) प्रज्ञा व कर्म को (नयन्तम्) प्राप्त करानेवाले, (हरिश्मश्रुं न) स्वर्णिम किरणोंवाले सूर्य के समान (वर्मणा) रक्षा के हेतु से (धनर्चिम्) ज्योतिरूप धनवाले (अग्निम्) परमात्मा को (धाः) अपने हृदय में धारण कर, और उक्त गुणोंवाले (अग्निम्) वीर पुरुष को (धाः) राजा के पद पर प्रतिष्ठित कर ॥२॥ इस मन्त्र में उपमा और अर्थश्लेष अलङ्कार हैं ॥२॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - सब प्रजाजनों को चाहिए कि वे समर्थ और गुणवान् होकर सब शत्रुओं के विजेता, महामहिमाशाली, बुधजनों के मित्र, हिंसकों से भी हिंसा न किये जा सकने योग्य, शत्रु की किलेबन्दियों को तोड़नेवाले, स्तुतियों से सम्भजनीय, ज्ञानप्रदाता, सत्कर्मों में प्रेरित करनेवाले, सूर्य के सदृश ज्योतिष्मान् परमात्मा को पूजें और उक्त गुणोंवाले वीर पुरुष को राजा के पद पर प्रतिष्ठित करें ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ कीदृशः परमेश्वरः पूजनीयः, कीदृशः पुरुषश्च राजपदे स्थापनीय इत्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे मनुष्य ! त्वम् (प्र भूः२) समर्थः प्रकृष्टगुणो वा भव। प्र पूर्वाद् भवतेर्लोडर्थे लुङ्। ‘बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि।’ अ० ६।४।७५ इत्यडागमाभावः। किञ्च, (जयन्तम्) विजेतारम्, (महाम्) महान्तम्। मह शब्दाद् द्वितीयैकवचने महम् इति प्राप्ते सुपां सुलुक्०’ अ० ७।१।३९ इति पूर्वसवर्णदीर्घः। (विपोधाम्) विपसां मेधाविनां धर्तारम्। विपः इति मेधाविनामसु पठितम्। निघं० ३।१५। (मूरैः३) मारयन्तीति मूराः धातुकाः तैरपि (अमूरम्) मारयितुमशक्यम्, (पुराम्) शत्रुनगरीणाम् (दर्म्माणम्) विदारयितारम्। विदारणे अन्येभ्योऽपि दृश्यते।’ अ० ३।२।७५ इति मनिन्। (गीर्भिः) स्तुतिवाग्भिः (वना ४) वनं संभजनीयम्। वन सम्भक्तौ। वन्यते संभज्यते इति वनम्। ततो द्वितीयैकवचने सुपां, सुलुक्० इति विभक्तेराकारादेशः। (धियम्) प्रज्ञां कर्म वा। धीः प्रज्ञानाम कर्मनाम च। निघं० ३।९, २।१। (नयन्तम्) प्रापयन्तम्, (हरिश्मश्रुं न) हरिं स्वर्णिमं श्मश्रु किरणकूर्चकं यस्य स हरिश्मश्रुः सूर्यः तमिव (वर्मणा) रक्षणेन हेतुना (धनर्चिम्५) धनभूतरोचिष्कम्, दीप्तिधनम् इत्यर्थः। धनम् अर्चिः रोचिः यस्य तम्। धनार्चिम् इति प्राप्ते शकन्ध्वादित्वात् पररूपम्। (अग्निम्) परमात्मानम्, वीरपुरुषं वा (धाः) स्वहृदये धत्स्व, राजपदेऽर्भिषिञ्च वा। डुधाञ् धातोर्लोडर्थे लुङ्, अडागमाभावः ॥२॥ अत्रोपमाऽर्थश्लेषश्चालङ्कारः ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - सर्वैः प्रजाजनैः समर्थैर्गुणवद्भिश्च भूत्वा सकलरिपुविजेता, महामहिमोपेतः, कोविदानां सुहृद्, हिंस्रैरपि हिंसितुमशक्यो, रिपुदुर्गाणां विदारकः, स्तुतिभिः संभजनीयो, ज्ञानप्रदायकः, सत्कर्मसु प्रेरकः, सूर्यवद् रोचिष्णुः परमात्मा पूजनीयस्तादृशो वीरजनश्च राजपदे प्रतिष्ठापनीयः ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १०।४६।५ पूर्वार्धे मूरा अमूरं इति, उत्तरार्धे च नयन्तो गर्भं वना धियं धुर्हरिश्मश्रुं नार्वाणं धनर्चम् इति पाठः। २. प्रभूः इत्याख्यातम्, अनुदात्तत्वात् पञ्चमलकारान्तम्। प्रभूः प्रगच्छ उपगच्छ अग्निं हे स्तोतः—इति भ०। प्रभूः स्तोतुं प्रभव समर्थो भव—इति सा०। विवरणकृन्मते तु भूः इति सुबन्तं पदम्, तत्र स्वरो न संगच्छते। ३. मूर इति मूढनाम। मूढैरसुरैः सार्धम्, पुराम् आसुरीणाम्, दर्माणं दारयितारम्। अमूरम् अमूढम्—इति भ०। ४. वना वननीयं संभजनीयम्—इति भ०, सा०। ५. इकारान्तोऽपि अर्चिशब्दः वेदे बहुत्र प्रयुज्यते। यथा—अर्चयः ऋ० १।३६।३, य० १२।१०६, अर्चिभिः ऋ० ५।७९।८, साम ३७, अथ० ८।३।२३। धनर्चिं धनेन अर्चितारं, धनस्य पूजयितारम्—इति वि०। धनं प्रीणनम् अर्चिः अर्चनं स्तोत्रं यस्य सः’—इति भ०।
20_0074 प्र भूर्जयन्तम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
७४-१। वासुक्रम्॥ शुक्रं वा। वसुक्रस्त्रिष्टुबग्निः॥
प्र꣤भू꣥꣯र्ज꣤य꣥न्ता꣤म्॥ म꣣हा꣢ऽ३४३म्वि꣢पो꣣꣯धा꣥꣯म्। मू꣢꣯रै꣡꣯रमू꣯रंपुरान्द꣪र्माऽ२३णा꣢म्॥ न꣣या꣢ऽ३४३न्त꣢गी꣣꣯र्भिः꣥। व꣣ना꣢ऽ३४३धि꣢य꣣न्धाः꣥꣯॥ ह꣤रि꣥श्मश्रुन्न꣤वर्म꣥णाऽ६। हा꣥उवा॥ ध꣢नाऽ३र्ची꣡ऽ२३꣡४꣡५꣡म्॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
शु꣣क्रं ते꣢ अ꣣न्य꣡द्य꣢ज꣣तं꣡ ते꣢ अ꣣न्य꣡द्विषु꣢꣯रूपे꣣ अ꣡ह꣢नी꣣ द्यौ꣡रि꣢वासि। वि꣢श्वा꣣ हि꣢ मा꣣या꣡ अव꣢꣯सि स्वधावन्भ꣣द्रा꣡ ते꣢ पूषन्नि꣣ह꣢ रा꣣ति꣡र꣢स्तु॥ 21:0075 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
शु॒क्रं ते॑ अ॒न्यद्य॑ज॒तं ते॑ अ॒न्यद्विषु॑रूपे॒ अह॑नी॒ द्यौरि॑वासि ।
विश्वा॒ हि मा॒या अव॑सि स्वधावो भ॒द्रा ते॑ पूषन्नि॒ह रा॒तिर॑स्तु ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
शु꣣क्र꣢म्। ते꣣। अन्य꣢त्। अ꣣न्। य꣢त्। य꣣जतम्। ते꣣। अन्य꣢त्। अ꣣न्। य꣢त्। वि꣡षु꣢꣯रूपे। वि꣡षु꣢꣯। रू꣣पेइ꣡ति꣢। अ꣡ह꣢꣯नी। अ। ह꣣नीइ꣡ति꣢। द्यौः। इ꣣व। असि। वि꣡श्वाः꣢꣯। हि। मा꣣याः꣢। अ꣡व꣢꣯सि। स्व꣣धावन्। स्व। धावन्। भद्रा꣢। ते꣣। पूषन्। इह꣢। रा꣣तिः। अ꣣स्तु। ७५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- पूषा
- भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र का पूषा देवता है। पूषा नाम से परमात्मा की महिमा का वर्णन करते हुए उससे प्रार्थना की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (पूषन्) सब दृष्टियों से परिपुष्ट तथा पुष्टि देनेवाले परमात्मन् ! (ते) आपका, आप द्वारा रचा हुआ (अन्यत्) एक अर्थात् दिन (शुक्रम्) सफेद है, (ते) आपकी रची हुई (अन्यत्) दूसरी अर्थात् रात्रि (यजतम्) यज्ञ-धूम के समान कृष्णवर्ण भी है। इस प्रकार आपके रचे हुए (अहनी) दिन-रात (विषुरूपे) विषम रूपवाले हैं। किन्तु स्वयं आप (द्यौः इव) सूर्य के समान प्रकाशमान (असि) हैं। हे (स्वधावन्) सब भोग्य पदार्थों के स्वामिन् ! आप (विश्वाः हि) सभी (मायाः) बुद्धिकौशलपूर्ण जगत्प्रपंचों की (अवसि) रक्षा करते हो। (ते) आपका (भद्रा) कल्याणकारी (रातिः) दान (इह) हमारे जीवन में (अस्तु) हमें प्राप्त हो ॥३॥ इस मन्त्र में स्वयं सूर्य के समान भास्वर भी परमेश्वर सफेद और काली दोनों रूपोंवाली सृष्टि करता है, इस प्रकार कारण और कार्य के गुणों में आंशिक विरोध वर्णित होने से विषम अलङ्कार है ॥३॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जिस परमात्मा ने दिन-रात आदि विलक्षण वस्तुएँ बनायी हैं और जो सारे जगत्प्रपंच का रक्षक है, उसके उपकार हमें सदा स्मरण करने चाहिएँ ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ पूषा देवता। तन्नाम्ना परमात्मनो महिमानं वर्णयन् तं प्रार्थयते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (पूषन्२) सर्वात्मना परिपुष्ट पुष्टिप्रद परमात्मन् ! (ते) तव, त्वद्रचितम्, (अन्यत्) एकं, दिनम् इत्यर्थः (शुक्रम्) उज्ज्वलम् अस्ति, (ते) तव, त्वद्रचितम् (अन्यत्) एकं, रात्रिः इत्यर्थः (यजतम्३) यज्ञसम्बन्धिधूमवत् कृष्णं वर्तते। एवम् त्वद्रचिते इमे (अहनी) अहोरात्रौ (विषुरूपे) विषमरूपे स्तः। त्वं स्वयं तु (द्यौः इव) सूर्य इव प्रकाशमानः (असि) वर्तसे। हे (स्वधावन्) सर्वेषां भोग्यपदार्थानां स्वामिन् ! स्वधा इति अन्ननाम। निघं० २।७। त्वम् (विश्वाः हि) सर्वाः एव (मायाः) बुद्धिकौशलपूर्णान् जगत्प्रपञ्चान् (अवसि) रक्षसि। (ते) तव (भद्रा) कल्याणदायिनी (रातिः) दत्तिः। रा दाने, मन्त्रे वृषेषपचमनविदभूवीरा उदात्तः।’ अ० ३।३।९६ इति क्तिन् स च उदात्तः। (इह) अस्माकं जीवने (अस्तु) अस्मान् प्राप्नोतु ॥३॥ अत्र स्वयं सूर्यवद् भास्वरोऽपि परमेश्वरः शुक्लकृष्णोभयरूपां सृष्टिं करोतीति कारणकार्ययोरांशिकगुणविरोधवर्णनाद् विषमालङ्कारः४ ॥३॥ यास्काचार्य इमं मन्त्रमेवं व्याचष्टे—अथ यद् रश्मिपोषं पुष्यति तत् पूषा भवति। शुक्रं ते अन्यल्लोहितं ते अन्यद्, यजतं ते अन्यद् यज्ञियं ते अन्यद्। विषमरूपे ते अहनी कर्म। द्यौरिव चासि। सर्वाणि प्रज्ञानान्यवसि, अन्नवन्। भाजनवती ते पूषन्निह दत्तिरस्तु, निरु० १२।१७।१० इति ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - येन परमात्मनाऽहोरात्रादिकं विलक्षणं वस्तुजातं रचितं, यश्च सर्वस्य जगत्प्रपञ्चस्य रक्षिताऽस्ति तदुपकारा अस्माभिः सदा स्मर्तव्याः ॥३॥५
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ६।५८।१ २. पुष्णातेः पुष्यतेः वा पूषा—इति भ०। पूषा यः स्वाभिव्याप्त्या सर्वान् प्रदार्थान् पोषयति स परमेश्वरः—इति ऋ० १।२३।१४ भाष्ये द०। ३. यजिरत्र सङ्गतिकरणे वर्तते, यजनीयं प्रकाशेन सङ्गमनीयं स्वतः कृष्णवर्णम् अन्यत् एकम् अहर्भवति रात्र्याख्यम्—इति सा०। ४. गुणौ क्रिये वा चेत् स्यातां विरुद्धे हेतुकार्ययोः (सा० द० १०।६९) इति तल्लक्षणात्। . ऋग्भाष्ये दयान्दर्षिर्मन्त्रमिमं पोषणकर्तुर्मनुष्यस्य विषये व्याख्यातवान्।
21_0075 शुक्रं ते - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
७५-१। पौषम्॥ पूषा त्रिष्टुप्पूषा॥
शु꣥क्र꣤न्ते꣥꣯अन्य꣤द्य꣥जत꣤म्। त꣥आऽ६न्या꣥त्॥ वि꣡षुरू꣯पे꣯अहनी꣯द्यौः। इ꣪वाऽ२३सी꣢॥ वा꣡इश्वा꣯हिमा꣯या꣯अवसाइ। स्वधा꣢ऽ३वा꣢न्॥ भद्रा꣡꣯ते꣢꣯। पू꣡। षा꣢ऽ३नि꣡ह। रा꣢ति꣣र꣤स्तू꣥। ति꣤राऽ५स्तुहाउ"वा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इ꣡डा꣢मग्ने पुरु꣣द꣡ꣳस꣢ꣳ स꣣निं꣡ गोः श꣢꣯श्वत्त꣣म꣡ꣳ हव꣢꣯मानाय साध। स्या꣡न्नः꣢ सू꣣नु꣡स्तन꣢꣯यो वि꣣जा꣢꣫वाग्ने꣣ सा꣡ ते꣢ सुम꣣ति꣡र्भू꣢त्व꣣स्मे꣢ ॥ 22:0076 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इळा॑मग्ने पुरु॒दंसं॑ स॒निं गोः श॑श्वत्त॒मं हव॑मानाय साध ।
स्यान्नः॑ सू॒नुस्तन॑यो वि॒जावाग्ने॒ सा ते॑ सुम॒तिर्भू॑त्व॒स्मे ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
इ꣡डा꣢꣯म्। अ꣣ग्ने। पुरुदँ꣡स꣢म्। पु꣣रु। दँ꣡स꣢꣯म्। स꣣नि꣢म्। गोः। श꣣श्वत्तम꣢म्। ह꣡व꣢꣯मानाय। सा꣣ध। स्या꣢त्। नः꣣। सूनुः꣢। त꣡न꣢꣯यः। वि꣣जा꣡वा꣢। वि꣣। जा꣡वा꣢꣯। अ꣡ग्ने꣣। सा। ते꣣। सुमतिः꣢। सु꣣। मतिः꣢। भू꣣तु। अस्मे꣡इति꣢। ७६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- विश्वामित्रो गाथिनः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमात्मा से प्रार्थना की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अग्ने) सबके अग्रनायक परमात्मन् ! आप (हवमानाय) अग्निहोत्र करनेवाले तथा आत्मसमर्पण-रूप हवि देनेवाले मेरे लिए (इडाम्) भूमि, अन्न और प्रशस्त वाणी तथा (गोः) गाय की (पुरुदंसम्) अनेकों यज्ञकर्मों को सिद्ध करनेवाली (सनिम्) दूध, दही, मक्खन आदि देनों को (शश्वत्तमम्) निरन्तर (साध) प्रदान करते रहिए। (नः) हमारा (सूनुः) पुत्र (तनयः) वंश, धन, सुख, कीर्ति आदि का विस्तार करनेवाला, (विजावा) विजयशील और विविध ऐश्वर्यों का उत्पादक (स्यात्) होवे। हे (अग्ने) ज्योतिष्प्रदाता परमात्मन् ! (सा) वह प्रसिद्ध (ते) आपकी (सुमतिः) अनुग्रहात्मक बुद्धि (अस्मे) हमें (भूतु) प्राप्त होवे ॥४॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - हे परमपिता परमात्मन् ! अग्निहोत्ररूप देवयज्ञ को तथा स्तुति, प्रार्थना, उपासना, समर्पणरूप ब्रह्मयज्ञ को करनेवाले मुझे कृपा कर कृषि एवं साम्राज्य के लिए भूमि, भोजन के लिए भोज्य अन्न आदि, ज्ञान-प्रसार के लिए प्रशस्त वाणी और शरीर की पुष्टि तथा दान के लिए गाय का दूध-दही-घी आदि प्रदान कीजिए। हमारी सन्तान को कुल, धन, धर्म, सुख, सामर्थ्य, न्याय, कीर्ति, चक्रवर्ती राज्य आदि का विस्तार करनेवाला और सब रिपुओं को जीतनेवाला बनाइये ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्मा प्रार्थ्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अग्ने) सर्वाग्रणीः परमात्मन् ! त्वम् (हवमानाय) अग्निहोत्रम् आत्मसमर्पणं च कुर्वते मह्यम् (इडाम्) पृथिवीम् अन्नं प्रशस्तां वाचं वा। इडा पृथिवीनाम, अन्ननाम, वाङ्नाम च। निघं० १।१, २।७, १।११। (गोः) धेनोः (पुरुदंसम्२) पुरुदंससम् बहुयज्ञकर्मसाधकम्। पुरु बहुनाम, दंसः कर्मनाम। निघं० ३।१, २।१। (सनिम्) पयोदधिनवनीतादिरूपं दानं च। सन्यते दीयते इति सनिः। षणु दाने इति धातोः खनिकष्यज्यसिवसिवनिसनि०’ उ० ४।१४१ इति इः प्रत्ययः। (शश्वत्तमम्) निरन्तरम् (साध) साध्नुहि, देहि। साध संसिद्धौ, स्वादिः, अत्र विकरणव्यत्ययेन शः। (नः) अस्माकम् (सूनुः) पुत्रः (तनयः) वंशधनसुखकीर्त्यादिविस्तारकः। तनु विस्तारे इति धातोः वलिमलितनिभ्यः कयन्।’ उ० ४।१०० इति कयन् प्रत्ययः। नित्यादाद्युदात्तत्वम्। (विजावा३) विजयशीलः विविधैश्वर्यजनको वा (स्यात्) भूयात्। हे (अग्ने) ज्योतिष्प्रद परमात्मन् ! (सा) प्रसिद्धा (ते) तव (सुमतिः) अनुग्रहात्मिका बुद्धिः (अस्मे) अस्मभ्यम् (भूतु) भवतु। अत्र बहुलं छन्दसि। अ० २।४।७३ इति शपो लुक् ॥४॥४
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - हे परमपितः परमात्मन् ! अग्निहोत्ररूपं देवयज्ञं, स्तुतिप्रार्थनोपासनासमर्पणरूपं ब्रह्मयज्ञं च कुर्वते मह्यं कृपया कृषिकरणाय साम्राज्याय वा पृथिवीम, भोजनाय भोज्यमन्नादिकं, ज्ञानप्रसाराय प्रशस्तां वाचं, शरीरपुष्ट्यै दानाय वा गव्यं पयोदधिघृतादिकं च प्रयच्छ। अस्माकं सन्तानं च कुलधनधर्मसुखसामर्थ्यन्यायकीर्तिचक्रवर्तिराज्यादीनां विस्तारकं सकलरिपुविजेतारं च कुर्याः ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ३।१।२३; ५।११; ६।११; ७।११; १५।७; २२।५; २३।५, य० १२।५१। २. पुरुदंसं बहुकर्माणम्। दंसः कर्म, एकः सकारो लुप्तः—इति भ०। ३. विजावा विजयशीलः। अत्र जि धातोरौणादिको वन् प्रत्ययो बाहुलकाद् आकारादेशश्च—इति ऋ० ३।१५।७ भाष्ये, विजावा विविधैश्वर्यजनकः—इति च य० १२।५१ भाष्ये द०। विजावा विविधं जनयिता पुत्राणाम्—इति वि०। विजावा स्त्री, विजयते इति। छन्दसीवनिपौ वक्तव्यौ (वा० ५।२।१०९) इति मत्वर्थीयो वनिप्। भगिनी—इति भ०। ते तव या सुमतिः शोभना बुद्धिः सा विजावा अवन्घ्या सती अस्मे अस्माकं भूतु भवतु—इति सा०। ४. दयानन्दर्षिणा मन्त्रोऽयम् ऋग्भाष्ये यजुर्भाष्ये च विद्वत्पक्षे व्याख्यातः।
22_0076 इडामग्ने पुरुदंसम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
७६-१। कौत्सम्॥ कुत्सस्त्रिष्टुबग्निः॥
इ꣥डा꣯मग्नाइ॥ पु꣢रुदाऽ᳐३। सꣳ꣢स꣣निं꣤गोः꣥। श꣤श्वत्तमꣳ꣣हव꣤मा꣥꣯ना꣯। य꣣साऽ२३४धा꣥। स्या꣡꣯न्नस्सू꣯नुस्तनयः। विजा꣢ऽ३वा꣢ऽ३॥ आ꣤ग्ने꣥सा꣤ता꣥इ॥ सु꣣मा꣢ऽ३४३। ती꣢ऽ᳐३ः। भू꣤꣯तुहा꣥उवा॥ स्मा꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡इ॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प्र꣡ होता꣢꣯ जा꣣तो꣢ म꣣हा꣡न्न꣢भो꣣वि꣢न्नृ꣣ष꣡द्मा꣢ सीदद꣣पां꣡ वि꣢व꣣र्ते꣢ । द꣢ध꣣द्यो꣢ धा꣣यी꣢ सु꣣ते꣡ वया꣢꣯ꣳसि य꣣न्ता꣡ वसू꣢꣯नि विध꣣ते꣡ त꣢नू꣣पाः꣢ ॥ 23:0077 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प्र होता॑ जा॒तो म॒हान्न॑भो॒विन्नृ॒षद्वा॑ सीदद॒पामु॒पस्थे॑ ।
दधि॒र्यो धायि॒ स ते॒ वयां॑सि य॒न्ता वसू॑नि विध॒ते त॑नू॒पाः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
प्र꣢। हो꣡ता꣢꣯। जा꣣तः꣢। म꣣हा꣢न्। न꣣भोवि꣢त्। न꣣भः। वि꣢त्। नृ꣣ष꣡द्मा꣢। नृ꣣। स꣡द्मा꣢꣯। सी꣣दत्। अपा꣢म्। वि꣣वर्ते꣢। वि꣣। वर्त्ते꣢। द꣡ध꣢꣯त्। यः। धा꣣यी꣢। सु꣣ते꣢। व꣡याँ꣢꣯सि। य꣣न्ता꣢। व꣡सू꣢꣯नि। वि꣣धते꣢। त꣣नूपाः꣢। त꣣नू। पाः꣢। ७७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- वत्सप्रिर्भालन्दनः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमात्मा कैसा है, यह वर्णित है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (महान्) महान्, (नभोवित्) द्युलोक, सूर्य तथा अन्तरिक्ष में विद्यमान परमात्मा-रूप अग्नि (होता) हमारे लिए सब सुखों का दाता (प्र जातः) हुआ है। (नृषद्मा) मनुष्यों के अन्दर निवास करनेवाला वह (अपाम्) नदियों के (विवर्ते) भँवर में भी (सीदत्) स्थित है। (धायी) जगत् को धारण करनेवाला (यः) जो परमात्मा-रूप अग्नि (सुते) उत्पन्न जगत् में (वयांसि) भोग्य पदार्थों को स्थापित करता है, (वसूनि) नक्षत्र, ग्रह, उपग्रह आदि लोकलोकान्तरों को (यन्ता) नियम में रखनेवाला वही (विधते) पूजा करनेवाले मनुष्य के लिए (तनूपाः) स्थूल, सूक्ष्म और कारण शरीरों का रक्षक होता है ॥५॥ इस मन्त्र में नभ में विद्यमान होता हुआ भी मनुष्यों में विद्यमान है, मनुष्यों में विद्यमान होता हुआ भी नदियों के भँवर में विद्यमान है—इस प्रकार विरोधालङ्कार ध्वनित हो रहा है। परमेश्वराग्नि के सर्वव्यापी होने से विरोध का परिहार हो जाता है ॥५॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वर गगन में भी, पृथिवी में भी, मनुष्यों में भी, पशु-पक्षी आदिकों में भी, बादलों में भी, सूर्यकिरणों में भी, पर्वतों में भी, नदियों के प्रवाहों में भी, नक्षत्रों में भी, ग्रहोपग्रहों में भी—सभी जगह विद्यमान होता हुआ विश्व का संचालन कर रहा है ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्मा कीदृशोऽस्तीति वर्ण्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (महान्) महिमोपेतः, (नभोवित्) नभसि दिवि सूर्येऽन्तरिक्षे वा विद्यते यः सः परमात्माग्निः। नभः इति दिवः सूर्यस्य च साधारणनामसु पठितम्। निघं० १।४। (नभः) आदित्यो भवति इति निरुक्तम्। २।१४। अन्तरिक्षं वै नभांसि। तै० सं० ३।८।१८।१। (होता) अस्मभ्यं सर्वेषां सुखानां दाता (प्रजातः) सञ्जातोऽस्ति। (नृषद्मा२) नृषु मनुष्येषु सद्म गृहं यस्य सः, मनुष्येषु कृतनिवासः असौ (अपाम्३) नदीनाम् (विवर्ते) आवर्तेऽपि (सीदत्) निषीदति। षद्लृ धातोश्छन्दसि लडर्थे लङ्, अडागमाभावः। (धायी) जगद्धारणकर्ता (यः) परमात्माग्निः (सुते) उत्पन्ने जगति (वयांसि४) भोग्यपदार्थान्। वयः इत्यन्ननाम। निघं० २।७। (दधत्) दधाति। दध धारणे भ्वादिः, लेटि रूपम्। (वसूनि) नक्षत्रग्रहोपग्रहादीनि लोकलोकान्तराणि (यन्ता) नियमे प्रवर्तयिता स एव (विधते५) परिचरते जनाय। विधतिः परिचर्याकर्मा। निघं० ३।५। ततः शतरि चतुर्थ्येकवचने रूपम्। (तनूपाः) स्थूलसूक्ष्मकारणशरीराणां रक्षको भवति ॥५॥ अत्र नभोवित् अपि नृषद्मा, नृषद्मा अपि अपां विवर्ते स्थितः इति विरोधालङ्कारो ध्वन्यते। परमेश्वराग्नेः सर्वव्यापित्वाद् विरोधपरिहारः ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वरो नभस्यपि पृथिव्यामपि, मनुष्येष्वपि पशुपक्ष्यादिष्वपि, मेघेष्वपि सूर्यकिरणेष्वपि पर्वतेष्वपि सरितां प्रवाहेष्वपि नक्षत्रेष्वपि ग्रहोपग्रहेष्वपि सर्वत्रैव विद्यमानः सन् विश्वं सञ्चालयति ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १०।४६।१ नृषद्मा इत्यत्र नृषद्वा इति, तृतीये पादे च दधिर्यो धायि स ते वयांसि इति पाठः। २. नृषद्मा नृषु सीदन्, सदेर्मनिन्, नित्स्वरः—इति सा०। ३. आपो यत्र विविधं वर्तन्ते सोऽपां विवर्तः अन्तरिक्षलोकः, तस्मिन्नित्यर्थः—इति वि०। ४. वयांसि अन्नानि वसूनि धनानि च। षष्ठ्यर्थे द्वितीयाव्यत्ययः। वयसां वसूनां च यन्ता भवति—इति भ०। ५. विवरणकृद्भरतस्वामिनोर्मते तु विधते इति तिङन्तं पदम्। विधते परिचरति—इति वि०। विधते धत्ताम्, पञ्चमलकारान्तं, लेटोऽडाटौ।’ पा० ३।४।९४ इति अट्—इति भ०, तत्तु चिन्त्यं, स्वरविरोधात्। विधते परिचरते ते तुभ्यम्—इति सा०।
23_0077 प्र होता - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
७७-१। काश्यपे द्वे॥ द्वयोः कश्यपस्त्रिष्टुबग्निः॥
प्र꣤हो꣯ता꣥꣯जा꣯ताः꣤॥ म꣢हा꣡꣯न्नभो꣯विन्नृषद्माऽ२३सी꣯दा꣢त्। अपां꣡꣯विवर्ताइ॥ दधद्योऽ२३धा꣢। याइ। सुते꣯वयाꣳ꣡꣯सिय꣣न्ता꣢उ। वा॥ वा꣡सू꣯नि꣢विध। ता꣡ऽ२᳐। या꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ त꣢नूऽ३पा꣡ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥
23_0077 प्र होता - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
७७-२।
प्र꣤हो꣯ता꣥꣯जा꣯तः꣤। उ꣥हु꣤वाहा꣥इ॥ मा꣡हाऽ᳒२᳒न्ना꣡भोऽ᳒२᳒। वा꣡इन्नृषद्मा꣯सी꣯ददपांवि꣪वाऽ२३र्ता꣢इ। आ꣡औ꣢ऽ३हो꣢। इ꣡हा꣢। दा꣡धाऽ᳒२᳒द्यो꣡धाऽ᳒२᳒। या꣡इसुते꣯वयाꣳ꣯सियन्ता꣯वसूऽ२३नी꣢। आ꣡औ꣢ऽ३हो꣢। इ꣡हा꣢॥ विधता꣡ये꣢ऽ३। त꣡नूऽ२᳐पा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ह꣢वि꣡ष्मते꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प्र꣢ स꣣म्रा꣢ज꣣म꣡सु꣢रस्य प्रश꣣स्तं꣢ पु꣣ꣳसः꣡ कृ꣢ष्टी꣣ना꣡म꣢नु꣣मा꣡द्य꣢स्य । इ꣡न्द्र꣢स्येव꣣ प्र꣢ त꣣व꣡स꣢स्कृ꣣ता꣡नि꣢ व꣣न्द꣡द्वा꣢रा꣣ व꣡न्द꣢माना विवष्टु ॥ 24:0078 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प्र स॒म्राजो॒ असु॑रस्य॒ प्रश॑स्तिं पुं॒सः कृ॑ष्टी॒नाम॑नु॒माद्य॑स्य ।
इन्द्र॑स्येव॒ प्र त॒वस॑स्कृ॒तानि॒ वन्दे॑ दा॒रुं वन्द॑मानो विवक्मि ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
प्र꣢। स꣣म्रा꣡ज꣢म्। स꣣म्। रा꣡ज꣢꣯म्। अ꣡सु꣢꣯रस्य। अ। सु꣣रस्य। प्रशस्त꣢म्। प्र꣣। शस्त꣢म्। पुँ꣣सः꣢। कृ꣣ष्टीना꣢म्। अ꣣नुमा꣡द्य꣢स्य। अ꣣नु। मा꣡द्य꣢꣯स्य। इ꣡न्द्र꣢꣯स्य। इ꣣व। प्र꣢। त꣣व꣡सः꣢। कृ꣣ता꣡नि꣢। व꣣न्द꣡द्वा꣢रा। व꣡न्द꣢꣯माना। वि꣣वष्टु। ७८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- वसिष्ठो मैत्रावरुणिः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमात्मा के कर्म वन्दनीय हैं, यह वर्णन है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे मित्रो ! तुम (असुरस्य) दोषनाशक, प्राणप्रदाता, (पुंसः) पौरुषवान्, (कृष्टीनाम्) मनुष्यों के (अनुमाद्यस्य) प्रसादनीय अग्निनामक प्रकाशप्रदाता नेता परमात्मा के (प्रशस्तम्) कीर्तियुक्त (सम्राजम्) साम्राज्य की (प्र) प्रकृष्टरूप से स्तुति करो। (वन्दमाना) वन्दनाशील नारी भी (इन्द्रस्य इव) सूर्य के समान (तवसः) महान् उस परमात्मा के (कृतानि) यशोमय कर्मों को (वन्दद्वारा) वन्दना द्वारा (प्र विवष्टु) भली-भाँति गाने की इच्छा करे ॥६॥ इस मन्त्र में उपमालङ्कार है ॥६॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - सब नर-नारियों को दोषापहारक, प्राणप्रद, बलवान् परमेश्वर की वन्दना सदा करनी चाहिए और उसके गुणों को ग्रहण करना चाहिए ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्मनः कर्माणि वन्दनीयानीत्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे सखायः ! यूयम् (असुरस्य२) दोषाणां प्रक्षेपकस्य प्राणप्रदस्य वा। असु क्षेपणे धातोः असेरुरन्।’ उ० १।४२ इत्युरन्। यद्वा असून् प्राणान् राति ददातीत्यसुरः। असु पूर्वाद् रा दाने धातोः आतोऽनुपसर्गे कः।’ अ० ३।२।३ इति कः प्रत्ययः। (पुंसः) पौरुषवतः, (कृष्टीनाम्) मनुष्याणाम्। कृष्टय इति मनुष्यनाम, कर्मवन्तो भवन्ति विकृष्टदेहा वा। निरु० १०।२२। (अनुमाद्यस्य) अनुहर्षितुं योग्यस्य, प्रसादनीयस्य। अनू पूर्वाद् मदी हर्षे धातोर्ण्यत्। अग्नेः ज्योतिष्प्रदस्य नेतुः परमात्मनः (प्रशस्तम्) कीर्तियुक्तम् (सम्राजम्) साम्राज्यम्। अत्र सं पूर्वाद् राजृ दीप्तौ धातोर्भावे क्विप्। (प्र) प्रकर्षेण स्तुत। उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः। किञ्च, (वन्दमाना) स्तुवन्ती नारी अपि (इन्द्रस्य इव) सूर्यस्य इव। अथ यः स इन्द्रौऽसौ स आदित्यः। श० ८।५।३।२ इत्यादिप्रामाण्याद् इन्द्रः सूर्यः। (तवसः) महतः तस्य परमात्मनः। तवसः इति महन्नामसु पठितम्। निघं० ३।३। (कृतानि) यशोमयानि कर्माणि (वन्दद्वारा३) वन्दनाद्वारेण (प्र विवष्टु) प्रकर्षेण गातुं कामयताम्। वश कान्तौ अदादिः, कान्तिरिच्छा। बहुलं छन्दसि।’ अ० २।४।७६ इति शपः श्लौ द्वित्वे रूपम् ॥६॥४ अत्रोपमालङ्कारः ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - सर्वैर्नरैः सर्वाभिर्नारीभिश्च दोषाणामपहर्तुः प्राणप्रदस्य बलवतः परमेश्वरस्य वन्दना सदा कार्या तद्गुणाश्च ग्राह्याः ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ७।६।१, देवता वैश्वानरः। प्र सम्राजो असुरस्य प्रशस्तिं, वन्दे दारुं वन्दमानो विवक्मि—इति प्रथमतुरीयपादयोः पाठः। २. अ-सुरस्य इति पदपाठश्चिन्त्यः, वेदेषु सुरशब्दस्य क्वचिदपि प्रयोगाभावात्। ३. विवरणकारस्य तु वन्दद् वारा इति पदपाठोऽभिमतः। प्रवन्दत् प्रकर्षेण स्तौति, वारा, द्वितीयैकवचनस्य स्थाने आकारः, वारं वरणीयम् इत्यादि तद्व्याख्यानम्। भरतस्वामी तु वन्दद्वारा वन्दद्वाराणि वन्दमाना वन्दमानानि इति व्याचष्टे। सायणोऽपि वन्दनं वन्दः स्तुतिः, तद्द्वाराणि स्तुतिप्रमुखानि वन्दमाना सर्वैः स्तूयमानानि कृतानि कर्माणि’ इत्याह। ४. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिणा मन्त्रोऽयं राजपक्षे व्याख्यातः।
24_0078 प्र सम्राजमसुरस्य - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
७८-१। घृताचेराङ्गिरसस्य साम॥ घृताचिस्त्रिष्टुबग्निः॥ इन्द्रो वा।
प्र꣥सम्रा꣯जाम्॥ अ꣢सुराऽ᳐३। स्या꣢᳐प्र꣣श꣤स्ता꣥म्। पुं꣢सᳲ꣡कृष्टाइ। ना꣢ऽ३म꣡नु। मा꣢दि꣣य꣤स्या꣥। इ꣢न्द्रस्ये꣯वाऽ३४३प्र꣢तव꣣। स꣢स्कृ꣣ता꣤नी꣥॥ व꣢न्द꣡द्वा꣯रा꣢꣯व꣡न्दमा꣢꣯ना꣯॥ वि꣡वाऽ२᳐ष्टू꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ वी꣣ऽ२३४शाः꣥॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣣र꣢ण्यो꣣र्नि꣡हि꣢तो जा꣣त꣡वे꣢दा꣣ ग꣡र्भ꣢ इ꣢वे꣡त्सुभृ꣢꣯तो ग꣣र्भि꣡णी꣢भिः । दि꣣वे꣡दि꣢व꣣ ई꣡ड्यो꣢ जागृ꣣व꣡द्भि꣢र्ह꣣वि꣡ष्म꣢द्भिर्मनु꣣꣬ष्ये꣢꣯भिर꣣ग्निः꣢ ॥ 25:0079 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒रण्यो॒र्निहि॑तो जा॒तवे॑दा॒ गर्भ॑ इव॒ सुधि॑तो ग॒र्भिणी॑षु ।
दि॒वेदि॑व॒ ईड्यो॑ जागृ॒वद्भि॑र्ह॒विष्म॑द्भिर्मनु॒ष्ये॑भिर॒ग्निः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣣र꣡ण्योः꣢। नि꣡हि꣢꣯तः। नि꣡। हि꣣तः। जा꣣तवे꣢दाः꣢। जा꣣त꣢। वे꣣दाः। ग꣡र्भः꣢꣯। इ꣣व। इ꣢त्। सु꣡भृ꣢꣯तः। सु। भृ꣣तः। गर्भि꣡णी꣢भिः। दि꣣वे꣡दि꣢वे। दि꣣वे꣢। दि꣣वे। ई꣡ड्यः꣢꣯। जा꣣गृव꣡द्भिः꣢। ह꣣वि꣡ष्म꣢द्भिः। म꣣नुष्ये꣢꣯भिः। अ꣣ग्निः꣢। ७९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- विश्वामित्रो गाथिनः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
सर्वत्र अव्यक्तरूप में स्थित परमात्माग्नि को प्रकाशित करना चाहिए, यह अगले मन्त्र में वर्णन है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (जातवेदाः) प्रत्येक उत्पन्न पदार्थ को जाननेवाला परमात्मा (अरण्योः) अरणियों के तुल्य विद्यमान जीवात्मा-प्रकृति, जीवात्मा-शरीर, द्युलोक-पृथिवीलोक और बुद्धि-मन में (निहितः) स्थित है। (गर्भिणीभिः) गर्भिणी स्त्रियों द्वारा (गर्भ इव) जैसे गर्भ धारण किया जाता है, (इत्) वैसे ही, वह (सुभृतः) उनके द्वारा सम्यक् प्रकार से धारण किया हुआ है। (अग्निः) वह परमात्मा (जागृवद्भिः) जागरूक (हविष्मद्भिः) आत्मा, मन, बुद्धि, प्राण आदि को हवि बनाकर समर्पित करनेवाले (मनुष्येभिः) अध्यात्मयाजी मनुष्यों द्वारा (ईड्यः) पूजा करने योग्य है ॥७॥ इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। गर्भ-गर्भि, दिवे-दिवे में छेकानुप्रास है ॥७॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे गर्भिणीयों में प्रच्छन्न-रूप से गर्भ स्थित होता है, वैसे ही परमात्मा-रूप अग्नि सब पदार्थों में प्रच्छन्नरूप से विद्यमान है। जैसे गर्भ के बाहर आने पर सम्बन्धी जन पुत्र-पुत्री के जन्म का उत्सव रचाते हैं, और पुत्र-पुत्री का लालन-पालन करते हैं, वैसे ही गुह्यरूप से सर्वत्र स्थित परमात्मा-रूप अग्नि को अपने सम्मुख प्रकट करके आध्यात्मिक जनों को महोत्सव मनाना चाहिए और परमात्माग्नि की आत्मसमर्पण-रूप हवि देकर पूजा करनी चाहिए ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ सर्वत्राव्यक्ततया स्थितः परमात्माग्निः प्रकाशनीय इत्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (जातवेदाः) जातं वेत्ति यः स सर्वज्ञः परमात्माग्निः (अरण्योः) अरणीवद् विद्यमानयोर्जीवात्मप्रकृत्योः, जीवात्मशरीरयोः, द्यावापृथिव्योः, बुद्धिमनसोर्वा (निहितः) स्थितोऽस्ति। (गर्भिणीभिः) गर्भयुक्ताभिः स्त्रीभिः (गर्भः इव) यथा गर्भस्तथा (इत्) एव (सुभृतः) ताभ्यां सुष्ठु धारितोऽस्ति। सः (अग्निः) परमात्मा (जागृवद्भिः२) जागरूकैः (हविष्मद्भिः) आत्ममनोबुद्धिप्राणादिकं हविष्कृत्वा समर्पणशीलैः (मनुष्येभिः) अध्यात्मयाजिभिर्जनैः। मनुष्यैरिति प्राप्ते बहुलं छन्दसि अ० ७।१।१० इति भिस ऐसभावः। (ईड्यः) अर्चनीयोऽस्ति ॥७॥ अत्रोपमालङ्कारः। गर्भ-गर्भि, दिवे-दिवे इत्यत्र छेकानुप्रासः ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा गर्भिणीषु सुगूढतया गर्भः स्थितो भवति तथैव परमात्माग्निः सर्वेषु पदार्थेष्वव्यक्ततया विद्यमानोऽस्ति। यथा गर्भे बहिरागते सम्बन्धिजनाः पुत्र-पुत्रीजन्मोत्सवं रचयन्ति, पुत्रं पुत्रीं च लालयन्ति तथैव प्रच्छन्नतया सर्वत्र स्थितं परमात्माग्निं स्वसंमुखे व्यक्तीकृत्याध्यात्मिकैर्जनैर्महोत्सवः करणीयः परमात्माग्निश्चात्मसमर्पणरूपेण हविर्दानेन पूजनीयः ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ३।२९।२ गर्भ इव सुधितो गर्भिणीषु इति पाठः। २. जागृ निद्राक्षये इत्यस्माद्धातोः लिटः क्वसौ जागृवानिति रूपसिद्धिः इति भ०।
25_0079 अरण्योर्निहितो जातवेदा - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
७९-१। प्रासाहम्॥ भरद्वाजस्त्रिष्टुबग्निः॥
अ꣥रण्योः॥ नि꣢हितो꣯जाऽ३४३त꣢वे꣣꣯दाः꣥꣯। ग꣣र्भ꣤इवे꣣꣯त्सुभृ꣤तो꣥꣯ग। भि꣣णाऽ२३४इभीः꣥॥ दि꣢वे꣡꣯दिवई꣯ड्यो꣯जागृ꣪वाऽ२३द्भीः꣢॥ हा꣣ऽ२३४वी꣥। ष्मा꣣ऽ२३४द्भीः꣥। मनुष्ये꣤꣯ऽ५भिरग्निः꣤। ए꣥꣯हियाऽ६हा꣥। हो꣤ऽ५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स꣣ना꣡द꣢ग्ने मृणसि यातु꣣धा꣢ना꣣न्न꣢ त्वा꣣ र꣡क्षा꣢ꣳसि꣣ पृ꣡त꣢नाशु जिग्युः । अ꣡नु꣢ दह स꣣ह꣡मू꣢रान्क꣣या꣢दो꣣ मा꣡ ते꣢ हे꣣त्या꣡ मु꣢क्षत꣣ दै꣡व्या꣢याः ॥ 26:0080 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स॒नाद॑ग्ने मृणसि यातु॒धाना॒न्न त्वा॒ रक्षां॑सि॒ पृत॑नासु जिग्युः ।
अनु॑ दह स॒हमू॑रान्क्र॒व्यादो॒ मा ते॑ हे॒त्या मु॑क्षत॒ दैव्या॑याः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
स꣣ना꣢त्। अ꣣ग्ने। मृणसि। यातुधा꣡ना꣢न्। या꣣तु। धा꣡ना꣢꣯न्। न। त्वा꣣। र꣡क्षाँ꣢꣯सि। पृ꣡त꣢꣯नासु। जि꣣ग्युः। अ꣡नु꣢꣯। द꣣ह। सह꣡मू꣢रान्। स꣣ह꣢। मू꣣रान्। क꣣या꣡दः꣢। क꣣य। अ꣡दः꣢꣯। मा। ते꣣। हेत्याः꣢। मु꣣क्षत। दै꣡व्या꣢꣯याः। ८०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- पायुर्भारद्वाजः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमात्मा और राजा से राक्षस-संहार की प्रार्थना की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अग्ने) अग्रणी परमात्मन् ! अथवा शत्रुसंहारक राजन् ! आप (सनात्) चिरकाल से (यातुधानान्) पीड़ादायक, घात-पात, हिंसा, उपद्रव आदि दोषों को और दुष्टजनों को (मृणसि) विनष्ट करते आये हो। (रक्षांसि) काम-क्रोध-लोभ आदि और ठग-लुटेरे-चोर आदि राक्षस (त्वा) आपको (पृतनासु) आन्तरिक और बाह्य देवासुर-संग्रामों में (न जिग्युः) नहीं जीत पाते। आप (कयादः) सुख-नाशक दुर्विचारों तथा दुष्टजनों को (सहमूरान्) समूल (अनुदह) एक-एक करके भस्म कर दीजिए। (ते) वे दुष्टभाव और दुष्टजन (ते) आपके (दैव्यायाः) विद्वज्जनों का हित करनेवाले (हेत्याः) दण्डशक्तिरूप वज्र से एवं शस्त्रास्त्रों से (मा मुक्षत) न छूट सकें ॥८॥ इस मन्त्र में अर्थश्लेषालङ्कार है, वीर रस है ॥८॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - हे धर्मपालक, विधर्मविध्वंसक, सद्गुणप्रसारक जगदीश्वर वा राजन् ! आपके प्रशंसक हम जब-जब मानसिक या बाह्य देवासुर-संग्राम में काम-क्रोध-लोभ-मोह आदिकों में और ठग-लुटेरे-हिंसक-चोर-शराबी-व्यभिचारी-भ्रष्टाचारी आदि दुष्टजनों से पीड़ित हों, तब-तब आप हमारे सहायक होकर उन्हें जड़-समेत नष्ट करके हमारी रक्षा कीजिए। दुर्जनों का यदि हृदय-परिवर्तन सम्भव हो तो उनका राक्षसत्व नष्ट करके उन्हें शुद्ध अन्तःकरणवाला कर दीजिए, जिससे संसार में सज्जनों की वृद्धि से सर्वत्र सुख और सौहार्द की धारा प्रवाहित हो ॥८॥ इस दशति में परमात्माग्नि को जागृत करने का, अग्नि, पूषन् और जातवेदस् नामों से परमात्मा के गुणों का और उसके द्वारा किये जानेवाले राक्षस-विनाश का वर्णन होने से तथा मनुष्यों को परमात्मा की पूजा की प्रेरणा किये जाने से इस दशति के विषय की पूर्व दशति के विषय के साथ संगति है ॥ प्रथम प्रपाठक में द्वितीय अर्ध की तृतीय दशति समाप्त ॥ प्रथम अध्याय में अष्टम खण्ड समाप्त ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्मा राजा च राक्षससंहाराय प्रार्थ्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अग्ने) अग्रणीः परमात्मन् शत्रूच्छेदक राजन् वा ! त्वम् (सनात्) चिरकालात्। सनादिति चिरम् इत्यर्थे व्याख्यातो निरुक्ते १२।३४। (यातुधानान्२) यातनाधायकान् घातपातहिंसोपद्रवादीन् दोषान् दुष्टजनान् वा (मृणसि) मर्दयसि, विनाशयसि। मृण हिंसायाम्, तुदादिः। (रक्षांसि) कामक्रोधलोभादयो वञ्चकलुण्ठकतस्करादयो वा राक्षसाः (त्वा) त्वाम् (पृतनासु) आभ्यन्तरेषु बाह्येषु च देवासुरसंग्रामेषु। पृतनेति संग्रामनाम। निघं० २।१७। (न जिग्युः) न जेतुं शक्नुवन्ति। जि जये, लडर्थे लिट्। ‘सन् लिटोर्जेः।’ अ० ७।३।५७ इति कुत्वम्। त्वम् (कयादः३) कं सुखं यातयन्ति विनाशयन्तीति तान् दुर्विचारान् दुष्टजनान् वा। कम् इति सुखनाम। निरु० २।१४। यातयतिः हिंसाकर्मा। निघं० २।१९। (सहमूरान्४) समूलान्। रलयोरभेदः। (अनुदह) अनुक्रमेण भस्मसात् कुरु। ते दुष्टभावा दुष्टजनाश्च (ते) तव (दैव्यायाः) देवेभ्यो विद्वद्भ्यो हिता दैव्या तस्याः। देवशब्दाद् हितार्थे देवाद् ययञौ अ० ४।१।८५ वा० इति यञ् प्रत्ययः। (हेत्याः५) दण्डशक्तेः शस्त्रास्त्रसमूहाच्च। हेतिः वज्रनाम। निघं० २।२०। (मा मुक्षत) मुक्ता मा भूवन्। मुचोऽकर्मकस्य लुङि, अडभावे, प्रथमबहुवचने रूपम् ॥८॥ अत्र अर्थश्लेषालङ्कारः, वीरो रसः ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - हे धर्मपालक विधर्मविध्वंसक सद्गुणप्रसारक जगदीश्वर राजन् वा ! तव प्रशंसका वयं यदा यदा मानसे बाह्ये वा देवासुरसंग्रामे कामक्रोधलोभमोहादिभिर्वञ्चक-लुण्ठक-हिंसक-तस्कर-मद्यप-व्यभिचारक-भ्रष्टाचारकप्रभृतिभिर्दुष्टजनैश्च पीड्यामहे तदा तदाऽस्माकं सहायको भूत्वा तान् समूलघातं हत्वाऽस्मान् रक्ष। दुर्जनानां च यदि हृदयपरिवर्तनं संभवेत् तदा तेषां राक्षसत्वं विनाश्य तान् शुद्धान्तःकरणान् कुरु, येन जगति सज्जनानां वृद्ध्या सर्वत्र सुखसौहार्दधारा प्रवहेत् ॥८॥ अत्र परमात्माग्नेर्जागरणवर्णनाद्, अग्नि-पूषन्-जातवेदोनामभिः परमात्मगुणवर्णनात्, तत्क्रियमाणराक्षसविनाशवर्णनाद्, मनुष्याणां तत्पूजार्थं प्रेरणाच्चैतद्दशत्यर्थस्य पूर्वदशत्यर्थेन सह सङ्गतिरस्ति। इति प्रथमे प्रपाठके द्वितीयार्धे तृतीया दशतिः ॥ इति प्रथमेऽध्यायेऽष्टमः खण्डः ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १०।८७।१९, देवता अग्नी रक्षोहा, कयादो इत्यत्र ‘क्रव्यादो’—इति पाठः। अथ० ५।२९।११, ८।३।१८, उभयत्र सहमूराननु दह क्रव्यादो इति तृतीयः पादः। २. याति हिंसाकर्मा। यातुर्हिंसा। यातोर्निधानभूता इति यातुं विदधति इति वा यातुधानाः—इति भ०। ३. कयादः। क्रव्यशब्दस्य रेफवकारयोश्छन्दसि वर्णलोपेन कय इत्येतद् भवति। कयं ये अदन्ति ते कयादः क्रव्यादाः। मांसस्य भक्षयितॄनित्यर्थः—इति वि०। तदेव भरतसायणोरभिमतम्। ४. सहमूरान् सहभूतान् मूढान्, मूर्खानित्यर्थः—इति वि०। मूढेन सहितान्—इति भ०। ५. हन्तेः हिनोतेर्वा हेतिः—इति भ०।
26_0080 सनादग्ने मृणसि - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
८०-१। अग्नेर्वैश्वानरस्यात्रेर्वा राक्षोघ्नम्॥ अग्निस्त्रिष्टुबग्निः॥
अ꣣हा꣢। वोऽ३हा꣢। वोऽ३हा꣢। सना꣡꣯दग्नाइ। मृ꣢ण꣡सि। या꣢तु꣣धा꣤ना꣥न्॥ न꣢त्वा꣡꣯रक्षा। सी꣢᳐ऽ३पृ꣡त। ना꣢सु꣣जि꣤ग्यूः꣥॥ अ꣢नु꣡दहा। स꣢ह꣡मू꣯। रा꣢न्क꣣या꣤दाः꣥॥ अ꣣हा꣢। वोऽ३हा꣢। वोऽ३हा꣢। मा꣯ता꣡इहे꣢꣯त्याः꣡। मु꣢क्ष꣡त। दा꣢ऽ३४३इ। वी꣢ऽ३या꣤ऽ५"याऽ६५६ः॥
[[अथ अष्टम खण्डः]]
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣢ग्न꣣ ओ꣡जि꣢ष्ठ꣣मा꣡ भ꣢र द्यु꣣म्न꣢म꣣स्म꣡भ्य꣢मध्रिगो । प्र꣡ नो꣢ रा꣣ये पनी꣢꣯यसे꣣ र꣢त्सि꣣ वा꣡जा꣢य꣣ प꣡न्था꣢म् ॥ 27:0081 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अग्न॒ ओजि॑ष्ठ॒मा भ॑र द्यु॒म्नम॒स्मभ्य॑मध्रिगो ।
प्र नो॑ रा॒या परी॑णसा॒ रत्सि॒ वाजा॑य॒ पन्था॑म् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣡ग्ने꣢꣯। ओ꣡जि꣢꣯ष्ठम्। आ। भ꣣र। द्युम्न꣢म्। अ꣣स्म꣡भ्य꣢म्। अ꣣ध्रिगो। अध्रि। गो। प्र꣢। नः꣣। राये꣢। प꣡नी꣢꣯यसे। र꣡त्सि꣢꣯। वा꣡जा꣢꣯य। प꣡न्था꣢꣯म्। ८१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- गय आत्रेय
- अनुष्टुप्
- गान्धारः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
प्रथम मन्त्र में अग्नि नाम से परमेश्वर, राजा और आचार्य से प्रार्थना की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अध्रिगो) बेरोक गतिवाले और अप्रविरुद्ध तेजवाले (अग्ने) अग्रनेता परमात्मन् राजन् और आचार्य ! आप (अस्मभ्यम्) हमारे लिए (ओजिष्ठम्) अतिशय ओजयुक्त, अतिप्रबल (द्युम्नम्) यश, तेज और अन्न (आ भर) प्रदान कीजिए। (नः) हमारे लिए (पनीयसे) अतिशय प्रशंसा के योग्य (राये) ऐहिक एवं पारमार्थिक धन की प्राप्ति के लिए और (वाजाय) शारीरिक एवं आध्यात्मिक बल की प्राप्ति के लिए (पन्थाम्) मार्ग को (प्र रत्सि) तैयार कीजिए ॥१॥ इस मन्त्र में अर्थश्लेष अलङ्कार है ॥१॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमात्मा, राजा और विद्वान् आचार्य हमें उस सन्मार्ग का उपदेश करें, जिस पर चलते हुए हम प्रबल जगद्व्यापिनी कीर्ति को, अनतिक्रमणीय श्लाघ्य दीप्ति को, सकल भोज्य पदार्थों को, सोना-चाँदी-हीरे-मोती-मणि-गाय-पुत्र-पौत्र-रथ-महल-शस्त्रास्त्र-विद्या-धर्म-आरोग्य-चक्रवर्तीराज्य-मोक्ष आदि रूपवाले अनेक प्रकार के धन को और शारीरिक तथा आत्मिक बल को अपने पुरुषार्थ से व उनके अनुग्रह से प्राप्त कर लें ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथाग्निनाम्ना परमेश्वरो नृपतिराचार्यश्च प्रार्थ्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अध्रिगो) अप्रतिहतगमन, अप्रतिहततेजस्क वा। अध्रि अधृतम् अनवरुद्धं यथा स्यात्तथा गच्छतीति अध्रिगुः। अध्रिगो अधृतगमन इति निरुक्तम्। ५।१०। यद्वा, अध्रयः अधृता गावः तेजः—किरणा यस्य सः। तत्संबुद्धौ अध्रिगो इति। (अग्ने) अग्रनेतः परमात्मन् राजन् आचार्य वा ! त्वम् (अस्मभ्यम्) अस्माकं कृते (ओजिष्ठम्) अतिशयेन ओजोयुक्तम्, अतिप्रबलम् (द्युम्नम्२) यशस्तेजोऽन्नं वा। द्युम्नं द्योततेः, यशो वाऽन्नं वा। निरु० ५।५। (आभर) आहर। (नः) अस्मभ्यम् (पनीयसे) अतिशयस्तुत्या। पण व्यवहारे स्तुतौ च। अतिशायने ईयसुन् प्रत्ययः। (राये) ऐहिकपारमार्थिकधनाय, (वाजाय) शारीरिकाध्यात्मिकबलाय च (पन्थाम्) पन्थानम् मार्गम् (प्र रत्सि३) प्र रद, प्रकृष्टतया विलिख, सज्जीकुरु। रद विलेखने, भ्वादिः। लोटि बहुलं छन्दसि अ० २।४।७३ इति शपो लुक्। सेर्हिकारादेशाभावश्छान्दसः।४ ॥१॥ अत्र श्लेषालङ्कारः ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमात्मवन्नृपतिर्विद्वानाचार्यश्च तं सन्मार्गमस्मानुपदिशेद् यमनुसरन्तो वयं प्रबलां जगद्व्यापिनीं कीर्तिम्, अनतिक्रमणीयां श्लाघ्यां दीप्तिं, सकलान् भोज्यपदार्थान्, सुवर्णरजतहीरकमुक्ता- मणि-धेनु-पुत्र-पौत्र-रथ-प्रासाद-शस्त्रास्त्र-विद्याधर्मारोग्यचक्रवर्तिराज्य- मोक्षादिस्वरूपं विविधं धनं, दैहिकमात्मिकं च बलं स्वपुरुषार्थेन तदनुग्रहेण च प्राप्नुयाम ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ५।१०।१ प्र नो राया परीणसा इति तृतीयः पादः। २. यशो धनं वा—इति ऋ० ५।१०।१ भाष्ये द०। ३. रत्सि। लडयं लोडर्थे द्रष्टव्यः। राहि। प्रकर्षेण देहीत्यर्थः—इति वि०। प्रकर्षेण विलिख, रदिर्विलेखनकर्मा। कुरु इत्यर्थः—इति भ०। ४. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिणा मन्त्रोऽयं विद्वत्पक्षे व्याख्यातः।
27_0081 अग्न ओजिष्ठमा - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
८१-१। पाथे द्वे॥ द्वयोः पथोऽनुष्टुबग्निः॥
आ꣡ग्ना꣢ओ꣣ऽ२३४वा꣥॥ ओ꣢꣯जिष्ठऽ३मा꣡। भारा꣢ओ꣣ऽ२३४वा꣥। द्यु꣢म्न꣡मस्मभ्य꣢मध्रिगोऽ᳐३। ओ꣡इ। प्राना꣢ओ꣣ऽ२३४वा꣥॥ रा꣢꣯ये꣡꣯पनी꣰꣯ऽ२यसेऽ᳐३। ओ꣡इ। रात्सा꣢ओ꣣ऽ२३४वा꣥॥ वा꣡꣯जा꣢꣯यप꣡न्था꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡म्॥
27_0081 अग्न ओजिष्ठमा - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
८१-२।
अ꣤ग्नेहा꣥उ॥ ओ꣡꣯जि। ष्ठामा꣢ऽ१भारा꣢। औ꣣꣯होऽ२३४वा꣥। द्यु꣢म्न꣡मस्म। भ्याम꣪ध्रीगा꣢। औ꣣꣯होऽ२३४वा꣥। प्र꣡नो꣯रा꣯ये꣯। पानी꣢ऽ१यासा꣢। औ꣣꣯होऽ२३४वा꣥॥ रा꣡त्सीऽ᳒२᳒वा꣡जाऽ᳒२᳒॥ यपो꣡वा꣢ऽ३ओ꣡ऽ२३४वा꣥। था꣤ऽ५मोऽ६"हा꣥इ॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
य꣡दि꣢ वी꣣रो꣢꣫ अनु꣣ ष्या꣢द꣣ग्नि꣡मि꣢न्धीत꣣ म꣡र्त्यः꣢ । आ꣣जु꣡ह्व꣢द्ध꣣व्य꣡मा꣢नु꣣ष꣡क् शर्म꣢꣯ भक्षीत꣣ दै꣡व्य꣢म् ॥ 28:0082 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
य꣡दि꣢꣯। वी꣣रः꣢। अ꣡नु꣢꣯। स्यात्। अ꣣ग्नि꣢म्। इ꣣न्धीत। म꣡र्त्यः꣢꣯। आ꣣जु꣡ह्व꣢त्। आ꣣। जु꣡ह्व꣢꣯त्। ह꣣व्य꣢म्। आ꣣नुष꣢क्। अ꣣नु। स꣢क्। श꣡र्म꣢꣯। भ꣣क्षीत। दै꣡व्य꣢꣯म्। ८२। १
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- वामदेवः
- अनुष्टुप्
- गान्धारः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में यह प्रार्थना की गयी है कि हमारी सन्तान कैसी हो।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (यदि) यदि (वीरः) पुत्र (अनु) वेदानुकूल व्रतोंवाला (स्यात्) हो, (मर्त्यः) मरणधर्मा वह (अग्निम्) यज्ञाग्नि को, राष्ट्रियता की अग्नि को और परमात्माग्नि को (इन्धीत) अपने अन्दर प्रदीप्त किया करे, और (आनुषक्) निरन्तर नैत्यिक कर्त्तव्य के रूप में (हव्यम्) यज्ञाग्नि के प्रति सुगन्धित-मधुर-पुष्टिवर्धक और आरोग्य-वर्धक हवि को, राजा के प्रति राजदेय कर रूप हवि को तथा परमात्मा के प्रति मन-बुद्धि-प्राण आदि की हवि को (आजुह्वत्) समर्पित करता रहे तो वह (दैव्यम्) प्रकाशक यज्ञाग्नि, राजा वा परमात्मा से प्रदत्त (शर्म) सुख को (भक्षीत) सेवन कर सकता है ॥२॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है ॥२॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - हमारे पुत्र और पुत्रियाँ अपनी मरणधर्मता को विचारकर यदि वेदानुकूल आचरण रखकर नित्य यज्ञाग्नि में घी-कस्तूरी-केसर आदि हवि, राजाग्नि में राजदेय कर रूप हवि और परमात्माग्नि में अपने आत्मा-अग्नि-बुद्धि-प्राण-इन्द्रिय आदि की हवि होमें, तो वे समस्त अभ्युदय और निःश्रेयस-रूप सुख को भोग सकते हैं ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथास्माकं सन्तानः कीदृशो भवेदिति प्रार्थ्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (यदि) चेद् (वीरः) पुत्रः (अनु) अनुव्रतः, वेदानुकूलव्रतः (स्यात्) भवेत्, (मर्त्यः) मरणधर्मा सः (अग्निम्) यज्ञाग्निं राष्ट्रियताया अग्निम्, परमात्माग्निं च (इन्धीत) प्रदीपयेत्। इन्धी दीप्तौ, लिङि रूपम्। (आनुषक्) निरन्तरम्, नैत्यिककर्त्तव्यरूपेण (हव्यम्) अग्नौ सुगन्धिमिष्टपुष्ट्यारोग्यवर्द्धकं हविः, राजनि राजदेयकररूपं हविः, परमात्मनि च मनोबुद्धिप्राणादीनां हविः (आजुह्वत्) समर्पयेत्। आङ्पूर्वाद् हु दानादनयोः धातोः लेटि रूपम्। तर्हि (दैव्यम्) देवेन यज्ञाग्निना, राज्ञा, परमात्मना वा कृतम्। कृतार्थे देवाद् ययञौ अ० ४।१।८५ वा० सूत्रेण यञ् प्रत्ययः। (शर्म) सुखम्। शर्म सुखनाम। निघं० ३।६। (भक्षीत) सेवेत। भज सेवायाम्, लिङः सीयुटि, बहुलं छन्दसि अ० २।४।७३ इति शपो लुकि रूपम् ॥२॥ अत्र श्लेषालङ्कारः ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - अस्माकं पुत्राः पुत्र्यश्च स्वमरणधर्मतां विचार्य यदि वेदानुकूलाचारं स्वीकृत्य नित्यं यज्ञाग्नौ घृतकस्तूरीकेसरादिकं हविः, राजादौ राजदेयकररूपं हविः, परमात्माग्नौ च स्वात्ममनोबुद्धिप्राणेन्द्रियादीनां हविर्जुहुयुस्तदा तैः सकलमभ्युदयनिःश्रेयसरूपं सुखं भोक्तुं शक्यते ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋग्वेदे शाकलीये पदपाठे सर्वत्रावग्रहरहितो दीर्घादिश्च आनुषक् इत्येव पाठ उपलभ्यते। अनूपूर्वात् सचतेर्दीर्घश्छान्दसः। आनुषगिति नाम आनुपूर्व्यस्य, अनुषक्तं भवति इति निरुक्तम् ६।१४।
28_0082 यदि वीरो - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
८२-१। बृहदाग्नेयम्॥ अग्निरनुष्टुबग्निः॥य꣣दि꣤वी꣯रो꣣꣯अनु꣤ष्या꣥꣯त्। ऐ꣢꣯याऽ३४३ई꣢ऽ३४या꣥॥ अ꣤ग्नि꣣मि꣤न्धी꣥꣯तमौ꣯। हो꣭ऽ३हा꣢ऽ३। हो꣡ऽ२३४र्तियाः। आ꣡जूऽ᳒२᳒ह्वा꣡द्धाऽ२३। व्य꣡माऽ२᳐नू꣣ऽ२३४षा꣥क्॥ श꣡र्मभ꣢। क्षा꣡इ। तदा꣢ऽ᳐३हा꣢ऽ३इ॥ वा꣢ऽ३ओ꣡ऽ२३४वा꣥॥ व्या꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡म्॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त्वे꣣ष꣡स्ते꣢ धू꣣म꣡ ऋ꣢ण्वति दि꣣वि꣢꣫ सञ्च्छु꣣क्र꣡ आत꣢꣯तः । सू꣢रो꣣ न꣢꣫ हि द्यु꣣ता꣢꣫ त्वं कृ꣣पा꣡ पा꣢वक꣣ रो꣡च꣢से ॥ 29:0083 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त्वे॒षस्ते॑ धू॒म ऋ॑ण्वति दि॒वि षञ्छु॒क्र आत॑तः ।
सूरो॒ न हि द्यु॒ता त्वं कृ॒पा पा॑वक॒ रोच॑से ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
त्वे꣣षः꣢। ते꣣। धूमः꣢। ऋ꣣ण्वति। दि꣣वि꣢। सन्। शु꣣क्रः꣢। आ꣡त꣢꣯तः। आ। त꣣तः। सू꣡रः꣢꣯। न। हि। द्यु꣣ता꣢। त्वम्। कृ꣣पा꣢। पा꣣वक। रो꣡च꣢꣯से। ८३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
- अनुष्टुप्
- गान्धारः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमात्मा के प्रताप और प्रभाव का वर्णन किया किया गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे परमात्मारूप अग्नि ! (ते) आपका (त्वेषः) दीप्त (धूमः) धूएँ के समान प्रसरणशील शत्रुप्रकम्पक प्रभाव (ऋण्वति) सर्वत्र पहुँचता है, जो (दिवि) आत्माकाश में (आततः) विस्तीर्ण (सन्) होता हुआ (शुक्रः) शुद्धिकारी होता है। हे (पावक) शुद्धिकर्ता परमात्मन् ! (द्युता) दीप्ति से (सूरः न) जैसे सूर्य चमकता है वैसे (हि) निश्चय ही (त्वम्) आप (कृपा) अपने प्रभाव के सामर्थ्य से (रोचसे) रोचमान हो ॥३॥ इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। श्लेष से यज्ञाग्नि के पक्ष में भी अर्थयोजना करनी चाहिए ॥३॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे यज्ञाग्नि का ज्वालाओं से जटिल, प्रदीप्त, सुगन्धित धुआँ आकाश में फैलकर शुद्धिकर्ता और रोगहर्ता होता है, वैसे ही परमात्मा का प्रभाव मनुष्य के आत्मा और हृदय में फैलकर अज्ञान आदि दोषों को कँपानेवाला और शोधक होता है। साथ ही जैसे सूर्य अपने तेज से चमकता है, वैसे परमात्माग्नि अपने प्रभाव-सामर्थ्य से चमकता है ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्माग्नेः प्रतापः प्रभावश्च वर्ण्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे परमात्माग्ने ! (ते) तव (त्वेषः) दीप्तः। त्विष दीप्तौ। (धूमः) धूमवत् प्रसरणशीलः शत्रुप्रकम्पकः प्रभावः। धूनोति कम्पयतीति धूमः। धूञ् कम्पने धातोः इषियुधीन्धिदसिश्याधूसूभ्यो मक् उ० १।१४५ इति मक् प्रत्ययः। (ऋण्वति) सर्वत्र गच्छति, प्रसरति। ऋण्वति गतिकर्मा। निघं० २।४। यः (दिवि) आत्माकाशे (आततः) विस्तीर्णः (सन्) भवन् (शुक्रः) शुद्धिकरः जायते। शुचिर् पूतीभावे धातोर्णिजन्तादौणादिको रन् प्रत्ययः (उ० २।२९)। हे (पावक) शुद्धिकर्तः परमात्मन् ! (द्युता) दीप्त्या। अत्र द्युत दीप्तौ इत्यस्मात् क्विप् प्रत्ययः। (सूरः न) सूर्यः इव (हि) निश्चयेन (त्वम् कृपा) प्रभावसामर्थ्येन। कृपू सामर्थ्ये धातोः निष्पन्नस्य कृप् शब्दस्य तृतीयैकवचने रूपम्। (रोचसे) आरोचमानो भवसि ॥३॥२ अत्रोपमालङ्कारः। श्लेषेण यज्ञाग्निपक्षेऽप्यर्थो योज्यः ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा यज्ञाग्नेर्ज्वालाजालजटिलः प्रदीप्तः सुगन्धिर्धूम आकाशे प्रसृतः सन् शुद्धिकरो रोगहरश्च जायते, तथैव परमात्मनः प्रभावो मनुष्यस्यात्मनि हृदये च प्रसृतः सन्नज्ञानादिदोषप्रकम्पकः शोधकश्च भवति। अपि च यथा सूर्यः स्वकीयेन तेजसा द्योतते तथा परमात्माग्निः स्वप्रभावसामर्थ्येन रोचते ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ६।२।६, सञ्छुक्र इत्यत्र षञ्छुक्र इति पाठः। अथ० १८।४।५९, ऋषिः अथर्वा, देवता यमः, त्वेषस्ते धूम ऊर्णोतु दिविषञ्छुक्र आततः इति पूर्वार्द्धपाठः। २. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिणा मन्त्रोऽयं भौतिकाग्निविद्याविषये व्याख्यातः।
29_0083 त्वेषस्ते धूम - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
८३-१। यामम्॥ यमोऽनुष्टुबग्निः॥
त्वे꣢꣯षा꣡स्तेऽ२३धू꣤꣯मऋण्वतीर्हा꣥उ॥ दि꣢विसंछुक्रऽ᳐३आ꣡ताता꣢ऽ३ः। सू꣤꣯रो꣯नहीहा꣥उ॥ द्यु꣢ता꣡तूवा꣢ऽ३म्। कृ꣤पा꣯पवाहा꣥उ॥ क꣢रो꣡꣯चाऽ२३सा꣢ऽ३४३इ। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त्व꣡ꣳ हि क्षैत꣢꣯व꣣द्य꣡शोऽग्ने꣢꣯ मि꣣त्रो꣡ न पत्य꣢꣯से । त्वं꣡ वि꣢चर्षणे꣣ श्र꣢वो꣣ व꣡सो꣢ पु꣣ष्टिं꣡ न पु꣢꣯ष्यसि ॥ 30:0084 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त्वं हि क्षैत॑व॒द्यशोऽग्ने॑ मि॒त्रो न पत्य॑से ।
त्वं वि॑चर्षणे॒ श्रवो॒ वसो॑ पु॒ष्टिं न पु॑ष्यसि ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
त्व꣢म्। हि। क्षै꣡त꣢꣯वत्। य꣡शः꣢꣯। अ꣡ग्ने꣢꣯। मि꣣त्रः꣢। मि꣣। त्रः꣢। न। प꣡त्य꣢꣯से। त्वम्। वि꣣चर्षणे। वि। चर्षणे। श्र꣡वः꣢꣯। व꣡सो꣢꣯। पु꣣ष्टि꣢म्। न। पु꣣ष्यसि। ८४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
- अनुष्टुप्
- गान्धारः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमात्मा के गुणों का वर्णन किया गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अग्ने) परमात्मन् ! (त्वम्) आप (हि) निश्चय ही (क्षैतवत्) राजा के समान, और (मित्रः न) सूर्य के समान (यशः) यश के (पत्यसे) स्वामी हो। हे (विचर्षणे) सर्वद्रष्टा, (वसो) निवासक सर्वव्यापी परब्रह्म ! (त्वम्) आप (पुष्टिं न) जैसे शारीरिक और आत्मिक पुष्टि को देते हो, वैसे ही हमें (श्रवः) कीर्ति को भी (पुष्यसि) देते हो ॥४॥ इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। ‘क्षैतवत्, मित्रः न, पुष्टिं न’ ये तीन उपमाएँ हैं ॥४॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे राजा राष्ट्र का संचालक होने से और सूर्य पृथिवी आदि ग्रहोपग्रहों का संचालक होने से यश से प्रख्यात होता है, वैसे ही परमेश्वर जड़-चेतन ब्रह्माण्ड का संचालक होने से जगद्व्यापिनी परम कीर्ति को प्राप्त किये हुए है और वह प्रार्थी मनुष्यों को भी कीर्ति प्रदान करता है ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्मगुणान् वर्णयन्नाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अग्ने) परमात्मन् ! (त्वम्) जगदीश्वरः (हि) निश्चयेन (क्षैतवत्२) राजा इव। क्षितेः ईश्वरः क्षैतः राजा, तेन तुल्यम्। क्षितिशब्दात् ईश्वरार्थे अण्, ततः क्षैतशब्दात् तेन तुल्यं क्रिया चेद् वतिः।’ अ० ५।१।११५ इति तुल्यार्थे वतिः प्रत्ययः। (मित्रः न) सूर्यः इव च (यशः) कीर्तिम् (पत्यसे३) पतित्वेन अधितिष्ठसि। पत्यते ऐश्वर्यकर्मा। निघं० २।२१। हे (विचर्षणे) सर्वद्रष्टः ! विचर्षणिरिति पश्यतिकर्मसु पठितम्। निघं० ३।११। हे (वसो) निवासक, सर्वव्यापिन् परब्रह्म ! वासयतीति वसुः, वस निवासे। यद्वा वस्ते आच्छादयति स्वव्याप्त्या सर्वमिति वसुः, वस आच्छादने। (त्वम् पुष्टिं न) यथा शारीरिकीमाध्यात्मिकीं च पुष्टिं प्रयच्छसि तथा अस्मभ्यम् (श्रवः) कीर्तिमपि। श्रवः श्रवणीयं यशः। निरु० ११।९। (पुष्यसि) पुष्णासि प्रयच्छसीत्यर्थः ॥४॥४ अत्रोपमालङ्कारः। क्षैतवत्, मित्रः न, पुष्टिं न इति तिस्र उपमाः ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा राजा राष्ट्रसञ्चालकत्वेन, सूर्यश्च पृथिव्यादिग्रहोपग्रहाणां सञ्चालकत्वेन यशसा प्रथितोऽस्ति, तथैव परमेश्वरो जडचेतनब्रह्माण्डसञ्चालकत्वेन जगद्व्यापिनीं परां कीर्तिं भजते, प्रार्थिनो मनुष्याँश्चापि कीर्तिभाजः करोति ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ६।२।१। २. क्षैतवत्। क्षितिः पृथिवी, तस्यां भवं क्षैतम्। अथवा क्षि निवासगत्योरित्येतस्येदं रूपम्। क्षितिर्निवासः, तस्य क्षैतम्। किं पुनस्तत् ? गृहम्। तद् यस्यास्ति स क्षैतवान्। किं पुनस्तत् ? उच्यते—यशः कीर्तिः। गृहं च कीर्तिं चेत्यर्थः—इति वि०। क्षितिरेव क्षैतं निवासः, तद्युक्तम् यशोऽन्नम्—इति भ०। क्षितिः क्षयोऽपचयः, तत्सम्बन्धि क्षैतं शुष्ककाष्ठम्, तद्युक्तं यशः अन्नं हविर्लक्षणम्—इति सा०। ३. पत्यसे। पत्यतिर्यद्यप्यन्यत्र ऐश्वर्यकर्मा तथापीह दानार्थो द्रष्टव्यः, ददासि—इति वि०। पत्यतिरैश्वर्यकर्मा। ईशिषे—इति भ०। ४. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिणा मन्त्रोऽयं विद्वत्पक्षे व्याख्यातः।
30_0084 त्वं हि - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
८४-१। बृहदाग्नेयम्॥ अग्निरनुष्टुबग्निः॥
त्वꣳ꣤हिक्षै꣯त꣥वद्य꣤शः꣥। ई꣤य꣥इ꣤याहा꣥इ॥ अ꣡ग्नाइमि꣢। त्रो꣡। नाप꣢त्या꣣ऽ२३४सा꣥इ। आ꣡औ꣢ऽ३४हो꣥। इ꣤याहा꣥इ। त्वं꣡वि। चा। ष꣪णेऽ२᳐श्रा꣣ऽ२३४वाः꣥। आ꣡औ꣢ऽ३४हो꣥। इ꣤याहा꣥इ॥ वा꣡सा꣢᳐ऽ३उवा꣢। पु। ष्टा꣡इम्। नापु꣢ष्या꣣ऽ२३४सी꣥। आ꣡औ꣢ऽ३४हो꣥। इ꣤याहा꣥। हो꣤ऽ५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प्रा꣣त꣢र꣣ग्निः꣡ पु꣢रुप्रि꣣यो꣢ वि꣣श꣡ स्त꣢वे꣣ता꣡ति꣢थिः । वि꣢श्वे꣣ य꣢स्मि꣣न्न꣡म꣢र्त्ये ह꣣व्यं꣡ मर्ता꣢꣯स इ꣣न्ध꣡ते꣢ ॥ 31:0085 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
प्रा꣣तः꣢। अ꣣ग्निः꣢। पु꣣रुप्रियः꣢। पु꣣रु। प्रियः꣢। वि꣣शः꣢। स्त꣣वेत। अ꣡ति꣢꣯थिः। वि꣡श्वे꣢꣯। य꣡स्मि꣢꣯न्। अ꣡म꣢꣯र्त्ये। अ। म꣣र्त्ये। ह꣣व्य꣢म्। म꣡र्ता꣢꣯सः। इ꣣न्ध꣡ते꣢। ८५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- द्वितो मृक्तवाहा आत्रेयः
- अनुष्टुप्
- गान्धारः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमात्मा का अतिथि के समान उपकारक होना वर्णित है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (प्रातः) प्रभातकाल में (पुरुप्रियः) बहुत प्यारा (अतिथिः) अतिथि के समान पूज्य तथा सन्मार्गप्रदर्शक (अग्निः) अग्रणी परमेश्वर (विशः) अध्यात्म-यज्ञ में संलग्न प्रजाओं को (स्तवेत) यथायोग्य साधुवाद दे तथा उपदेश देता रहे, (यस्मिन्) जिस (अमर्त्ये) अमर परमात्माग्नि में (विश्वे) सब (मर्तासः) मरणधर्मा उपासक मनुष्य (हव्यम्) अपनी आत्मारूप हवि को (इन्धते) समर्पित करके प्रदीप्त करते हैं ॥५॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे घर में आये विद्वान् अतिथि का जो लोग प्रदान करने योग्य वस्तुओं से सत्कार करते हैं, उन्हें वह वेदादि शास्त्रों का उपदेश करता है, वैसे ही अतिथि के तुल्य परमात्मा को जो लोग श्रद्धा से आत्मसमर्पण करते हैं उन्हें वह साधुवाद और आशीर्वाद देता हुआ सन्मार्ग का उपदेश करता है ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्मनोऽतिथिवदुपकारित्वमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (प्रातः) प्रभाते (पुरुप्रियः) बहुप्रियः। पुरु इति बहुनाम। निघं० ३।१। (अतिथिः) अतिथिवत् पूज्यः सन्मार्गप्रदर्शकश्च (अग्निः) अग्रणीः परमेश्वरः (विशः) अध्यात्मयाजिनीः प्रजाः (स्तवेत) स्तुयात्, साधु युष्माभिः क्रियते इति साधुवादं प्रयच्छेत्, यथायोग्यं समुपदिशेद् वा। ष्टुञ् स्तुतौ धातोरदादेर्भ्वादिसदृशान्यपि रूपाणि वेदेषु बाहुल्येन दृश्यन्ते, तेन शपो लुगभावे लिङि रूपम्। (अमर्त्ये) अमरणशीले (यस्मिन्) परमात्माग्नौ (विश्वे) सर्वे (मर्तासः) मरणधर्माणो मनुष्याः (हव्यम्) स्वकीयम् आत्मरूपं हविः (इन्धते) हुत्वा प्रदीपयन्ति ॥५॥२
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा गृहागतं विद्वांसमतिथिं ये जना देयवस्तुभिः सत्कुर्वन्ति तान् स वेदादिशास्त्राण्युपदिशति, तथैवातिथिवत् पूज्यं परमात्मानं प्रति ये जनाः श्रद्धयाऽत्मसमर्पणं कुर्वन्ति तेभ्यः साधुवादम् आशीर्वादं च प्रयच्छन्नसौ तान् सन्मार्गमुपदिशति ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ५।१८।१, विश्वानि यो अमर्त्यो हव्या मर्त्येषु रण्यति इत्युत्तरार्द्धपाठः। २. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिणा मन्त्रस्यास्य ऋग्वेदीयः पाठो विद्वदतिथिपक्षे व्याख्यातः।
31_0085 प्रातरग्निः पुरुप्रियो - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
८५-१। बृहतश्च कौमुदस्य साम॥ कुमुद्बृहदनुष्टुबग्निः॥
प्रा꣥꣯तरग्ना꣯इᳲपूऽ६रु꣥प्रियाः॥ वि꣢शा꣡स्त꣢वे꣯। ता꣡ऽ२३। अ꣢ति꣣था꣢इः। वा꣡इश्वेयास्मी꣢ऽ३न्। अ꣡माऽ२᳐र्त्ता꣣ऽ२३४या꣥इ॥ ह꣡व्याऽ२३ꣳहो꣡इ। मर्त्ता꣢ऽ३हो꣡॥ स꣢इ꣡न्धाऽ२३ता꣢ऽ३४३इ॥ ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
य꣡द्वाहि꣢꣯ष्ठं꣣ त꣢द꣣ग्न꣡ये꣢ बृ꣣ह꣡द꣢र्च विभावसो। म꣡हि꣢षीव꣣ त्व꣢द्र꣣यि꣢꣫स्त्वद्वाजा꣣ उ꣡दी꣢रते ॥ 32:0086 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यद् +++(प्रीतेर्)+++ वाहि॑ष्ठ॒न्+++(=वाहयितृतमं)+++ तद् +++(स्तोत्रम्)+++
अ॒ग्नये॑ बृ॒हद् अ॑र्च+++(=बहुमन्यस्व)+++ विभा+++(=तेजो)+++वसो+++(=धन)+++ ।
+++(गो-)+++महि॑षीव॒ त्वद्+++(=त्वत्तः)+++ र॒यिस् त्वद् वाजा॒ उदी॑रते ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
य꣢त्। वा꣡हि꣢꣯ष्ठम्। तत्। अ꣣ग्न꣡ये꣢। बृ꣣ह꣢त्। अ꣣र्च। विभावसो। विभा। वसो। म꣡हि꣢꣯षी। इ꣣व। त्व꣢त्। र꣣यिः꣢। त्वत्। वा꣡जाः꣢꣯। उत्। ई꣣रते। ८६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- वसूयव आत्रेयः
- अनुष्टुप्
- गान्धारः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में यह कहा गया है कि परमात्मा को हृदय से निकला हुआ स्तोत्र ही अर्पित करना चाहिए।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (यत्) जो स्तोत्र (वाहिष्ठम्) हृदयगत भक्तिभाव का अतिशय वाहक हो (तत्) वही (अग्नये) तेजःस्वरूप परमात्मा के लिए, देय होता है। तदनुसार, हे (विभावसो) तेजोधन जीवात्मन् ! तू उस परमात्मा की (बृहत्) बहुत (अर्च) पूजा कर। हे परमात्मन् ! (त्वत्) आपके पास से (महिषी इव) महती भूमि के समान (रयिः) समस्त धन तथा (त्वत्) आपके पास से (वाजाः) अन्न और बल (उदीरते) उत्पन्न होते हैं ॥६॥ इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे विशाल पृथिवी तुझसे उत्पन्न होती है, वैसे ही तुझसे रयि और वाज भी उत्पन्न होते हैं, यह भाव है ॥६॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे परमात्मा ने हमारे उपकार के लिए भूमि रची है, वैसे ही सब धन-धान्य आदि और बल-पराक्रम, सद्गुण आदि भी हमें दिए हैं। इसलिए हार्दिक भक्तिभाव से उसकी वन्दना करनी चाहिए ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
परमात्मने हृद्यं स्तोत्रमर्पणीयमित्युच्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (यत्) स्तोत्रम् (वाहिष्ठम्) वोढृतमम्, अतिशयेन सहृदयगतभक्ति- भावस्य प्रापकम् भवेत् (तत्) स्तोत्रम् (अग्नये) तेजःस्वरूपाय परमात्मने, देयमिति शेषः। तदनुसारम् हे (विभावसो) दीप्तिधन जीवात्मन् ! त्वं परमात्मानम् (बृहत्) बहु (अर्च) पूजय। हे परमात्मन् ! (त्वत्) तव सकाशात् (महिषी२ इव) महती भूमिरिव। महिष इति महन्नाम। निघं० ३।३, ततः स्त्रियां महिषी। भूरिति महिषी। तै० ब्रा० ३।९।४।५। (रयिः) सर्वं धनम्, (त्वत्) तव सकाशात् (वाजाः) अन्नानि बलानि च (उदीरते) उद्गच्छन्ति, उत्पद्यन्ते। उत् पूर्वः ईर गतौ कम्पने च, ततः लटि प्रथमपुरुषबहुवचने रूपम् ॥६॥३ अत्रोपमालङ्कारः। यथा महती पृथिवी त्वद् उदीर्ते, तथा त्वद् रयिर्वाजाश्च उदीरते इति भावः ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा परमात्मनाऽस्माकमुपकाराय भूमी रचिता, तथैव निखिलं धनधान्यादिकं बलपराक्रमसद्गुणादिकं चाप्यस्मभ्यं प्रदत्तमस्ति। अतो हार्दिकेन भक्तिभावेन स सवैर्वन्दनीयः ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ५।२५।७। य० २६।१२, ऋषिः नोधा गोतमः। २. महिषी, महिषशब्दो महन्नाम। महती रयिः धनम्, त्वत्तः उदीरते उद्गच्छति। इवेति पूरणः—इति भ०। ३. दयानन्दर्षिर्मन्त्रमिमम् ऋग्भाष्ये यजुर्भाष्ये च विद्वत्पक्षे व्याख्यातवान्।
32_0086 यद्वाहिष्ठं तदग्नये - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
८६-१। यद्वाहिष्ठीये द्वे॥ द्वयोरग्निरनुष्टुबग्निः॥
य꣤द्वा꣯हि꣥ष्ठन्त꣤दा॥ ग्न꣡याइ। बृहदर्चवि꣢भा꣡꣯वाऽ२३सा꣢उ। मा꣡हीऽ᳒२᳒षा꣡इवाऽ᳒२᳒। त्व꣡द्रयिः॥ त्वद्वाऽ२३जाः꣢॥ उदी꣡꣯राऽ२३ता꣢ऽ३४३इ। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
32_0086 यद्वाहिष्ठं तदग्नये - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
८६-२। यद्वाहिष्ठीयोत्तरम्॥य꣤द्वा꣯हि꣥ष्ठंत꣤द꣥ग्न꣤ये꣥꣯। यद्वा꣯हिष्ठो꣤वा꣥॥ त꣢द꣡ग्नयाइ। बृहदाऽ२३र्चा꣢। विभा꣡꣯वसाउ। महिषाऽ२३इवा꣢। त्व꣡द्रयिः॥ त्वद्वाऽ२३जाः꣢॥ उदी꣡꣯राऽ२३ता꣢ऽ३४३इ। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
वि꣣शो꣡वि꣢शो वो꣣ अ꣡ति꣢थिं वाज꣣य꣡न्तः꣢ पुरुप्रि꣣य꣢म्। अ꣣ग्निं꣢ वो꣣ दु꣢र्यं꣣ व꣡चः꣢ स्तु꣣षे꣢ शू꣣ष꣢स्य꣣ म꣡न्म꣢भिः ॥ 33:0087 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
वि॒शोवि॑शो वो॒ अति॑थिं वाज॒यन्तः॑ पुरुप्रि॒यम् ।
अ॒ग्निं वो॒ दुर्यं॒ वचः॑ स्तु॒षे शू॒षस्य॒ मन्म॑भिः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
वि꣣शो꣡वि꣢शः। वि꣣शः꣢। वि꣣शः। वः। अ꣡ति꣢꣯थिम्। वा꣣जय꣡न्तः꣢। पु꣣रुप्रिय꣢म्। पु꣣रु। प्रिय꣢म्। अ꣣ग्नि꣢म्। वः꣣। दु꣡र्य꣢꣯म्। दुः। य꣣म्। व꣡चः꣢꣯। स्तु꣣षे꣢। शू꣣ष꣡स्य꣢। म꣡न्म꣢꣯भिः। ८७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- गोपवन आत्रेयः
- अनुष्टुप्
- गान्धारः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमात्मा-रूप अतिथि की अर्चना का वर्णन है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे मनुष्यो ! (वः) तुम (विशः विशः) प्रत्येक मनुष्य के (अतिथिम्) अतिथि के समान पूज्य, (पुरुप्रियम्) बहुत प्रिय परमेश्वर रूप अग्नि की (वाजयन्तः) अर्चना करो। (दुर्यम्) घर के समान शरणभूत (अग्निम्) उस अग्रनायक जगदीश्वर को (वः) तुम्हारा (वचः) स्तुति-वचन, प्राप्त हो। मैं भी उस जगदीश्वर की (शूषस्य मन्मभिः) बल और सुख के स्तोत्रों से अर्थात् सबल और सुखजनक स्तोत्रों से (स्तुषे) स्तुति करता हूँ ॥७॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - सबके हृदय में अतिथि-रूप से विराजमान भक्तवत्सल परमेश्वर का सब मनुष्यों को स्तुतिवचनों से अभिनन्दन करना चाहिए ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्मातिथेरर्चनमाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे जनाः ! (वः२) यूयम् (विशः विशः) मनुष्यस्य मनुष्यस्य। विश इति मनुष्यनाम। निघं० २।३। (अतिथिम्) अतिथिम् इव इति लुप्तोपमम्, अतिथिवत् पूज्यम् इत्यर्थः, (पुरुप्रियम्) अतिशयस्नेहास्पदम् अग्निं परमेश्वरम् (वाजयन्तः) अर्चन्तः, भवत इति शेषः। वाजयति अर्चतिकर्मा। निघं० ३।१४। (दुर्यम्) गृहम्, गृहवत् शरणभूतम्। दुर्याः इति गृहनामसु पठितम्। निघं० ३।४। (अग्निम्) तम् अग्रनायकं परमेश्वरम् (वः) युष्माकम् (वचः) स्तुतिवचनं, प्राप्नोतु इति शेषः। अहमपि तं जगदीश्वरम् (शूषस्य मन्मभिः३) बलस्य सुखस्य वा स्तोत्रैः, सबलैः सुखजनकैर्वा स्तोत्रैरित्यर्थः। शूषम् इति बलनाम सुखनाम च। निघं० २।९, ३।६। मन्मभिः मननीयैः स्तोमैः इति निरुक्तम् १०।५। (स्तुषे) स्तौमि। ष्टुञ् धातोर्लेटि उत्तमैकवचने रूपम् ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - सर्वेषां हृदयेऽतिथिरूपेण विराजमानो भक्तवत्सलः परमेश्वरः सर्वैरेव जनैः स्तुतिवचोभिरभिनन्दनीयः ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।७४।१, साम० १५६४। २. वः, बहुवचनमिदमेकवचनस्य स्थाने द्रष्टव्यम्, त्वाम्—इति वि०। वः यूयम्—इति भ०, सा०। ३. शूषस्य बलस्य मन्मभिः स्तुतिभिः, बलसम्बन्धिनीभिः स्तुतिभिरित्यर्थः—इति वि०। शूषस्य शूषाय सुखार्थम्—इति भ०। शूषस्य सुखस्य लाभाय—इति सा०।
33_0087 विशोविशो वो - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
८७-१। विशोविशीयम् ऐडम् वा॥ अग्निरनुष्टुबग्निः॥
वि꣥शो꣯विशो꣯हिं꣯(स्थि)वोऽ६अ꣥तिथाइम्॥ वा꣡꣯जयन्ताः। पू꣢ऽ३रू꣡प्री꣢ऽ३या꣢म्। अग्निं꣡वो꣰꣯ऽ२। दू꣡राऽ२३या꣢म्। हिं꣡माइ। वा꣢ऽ३चा꣢ऽ३ः। स्तू꣡ऽ२३४षे꣯हा꣥इ॥ ओ꣡। हु꣣वा꣢इ। शू꣣ऽ२३४षा꣥॥ हिं꣡मा। स्या꣢ऽ३मा꣢ऽ३। न्मा꣡ऽ२३४भाइ। ए꣥꣯हियाऽ६हा꣥। हो꣤ऽ५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
बृ꣣ह꣢꣫द्वयो꣣ हि꣢ भा꣣न꣡वेऽर्चा꣢꣯ दे꣣वा꣢या꣣ग्न꣡ये꣢ । यं꣢ मि꣣त्रं꣡ न प्रश꣢꣯स्तये꣣ म꣡र्ता꣢सो दधि꣣रे꣢ पु꣣रः꣢ ॥ 34:0088 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
बृ॒हद्वयो॒ हि भा॒नवेऽर्चा॑ दे॒वाया॒ग्नये॑ ।
यं मि॒त्रं न प्रश॑स्तिभि॒र्मर्ता॑सो दधि॒रे पु॒रः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
बृ꣣ह꣢त्। व꣡यः꣢꣯। हि। भा꣣न꣡वे꣢। अ꣡र्च꣢꣯। दे꣣वा꣡य꣢। अ꣣ग्न꣡ये꣢। यम्। मि꣣त्र꣢म्। मि꣣। त्रं꣢। न। प्र꣡श꣢꣯स्तये। प्र। श꣣स्तये। म꣡र्ता꣢꣯सः। द꣣धिरे꣢। पु꣣रः꣢। । ८८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- पूरुरात्रेयः
- अनुष्टुप्
- गान्धारः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में मनुष्य को परमात्माग्नि की अर्चना के लिए प्रेरित किया गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे मनुष्य ! तू (भानवे) आदित्य के समान भास्वर, (देवाय) दिव्य गुण-कर्मों से युक्त (अग्नये) परमात्मा के लिए (बृहत्) बड़ी (वयः) आयु को (अर्च) समर्पित कर, (यम्) जिस परमात्मा को (मित्रं न) मित्र के समान (प्रशस्तये) प्रशस्त जीवन के लिए (मर्तासः) उपासक मनुष्य (पुरः) सम्मुख (दधिरे) स्थापित करते हैं ॥८॥ इस मन्त्र में मित्रं न में उपमालङ्कार है ॥८॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जो जगत् के नेता, उत्कृष्ट ज्ञानी, सदाचार-प्रेमी महान् लोग होते हैं, वे सदा ही परमात्मा को संमुख रखकर और उससे शुभ प्रेरणा प्राप्त करके सब कार्य करते हैं, जिससे उनकी प्रशस्ति और ख्याति सब जगह फैल जाती है। वैसे ही हे नर-नारियो ! तुम्हें भी चाहिए कि अपनी सम्पूर्ण आयु दिव्य गुण-कर्मोंवाले, ज्योतिष्मान् परमात्मा को समर्पित करके उसकी प्रेरणा से कर्त्तव्य कर्मों में बुद्धि लगाकर संसार में प्रशस्ति प्राप्त करो ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्माग्नेरर्चनाय मानवं प्रेरयन्नाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे मानव ! त्वम् (भानवे) आदित्यवद् भासमानाय, (देवाय) दिव्यगुणकर्मयुक्ताय (अग्नये) परमात्मने (बृहत्) दीर्घम् (वयः) आयुः (अर्च२) समर्पय, (यम्) परमात्मानम् (मित्रं न) सखायम् इव (प्रशस्तये) प्रशस्तजीवनाय (मर्तासः) उपासकाः मनुष्याः (पुरः) पुरस्तात् (दधिरे) स्थापयन्ति। छन्दसि लुङ्लङ्लिटः अ० ३।४।६ इति सूत्रेण वेदे वर्तमानाद्यर्थेऽपि लिटः प्रयोगः सम्मतः ॥८॥३ अत्र मित्रं न इत्युपमालङ्कारः ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - ये जगन्नेतारः सुज्ञाः सदाचरणप्रिया महान्तो जना भवन्ति ते सदैव परमात्मानं पुरतो निधाय ततः सत्पेरणां च प्राप्य सर्वाणि कार्याणि कुर्वन्ति, तेन तेषां प्रशस्तिः ख्यातिश्च सर्वत्र प्रसरति। तथैव हे नरा नार्यश्च ! युष्माभिरपि स्वकीयं सर्वमायुर्दिव्यगुणकर्मयुक्ताय ज्योतिष्मते परमात्मने समर्प्य तत्प्रेरणया कर्त्तव्येषु कर्मसु मतिं कृत्वा लोके प्रशस्तिः प्राप्तव्या ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ५।१६।१, प्रशस्तये इत्यत्र प्रशस्तिभिर् इति पाठः। २. अर्च प्रयच्छ—इति भ० सा०। बृहत् महत् वयः अन्नम् अर्च पूजय, संस्कुरु इत्यर्थः—इति वि०। बृहत् महत् वयः प्रदीपकं तेजः यथा स्यात् तथा हि अर्च पूजय—इति ऋ० ५।१६।१ भाष्ये द०। ३. ऋग्भाष्ये दयानन्दस्वामिनाऽस्मिन् मन्त्रे विद्युद्विषयः प्रतिपादितः।
34_0088 बृहद्वयो हि - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
८८-१। आत्रेये द्वे॥ द्वयोरत्रिरनुष्टुबग्निः॥
बृ꣥हद्वयाः॥ हि꣢भा꣡꣯नाऽ२३वा꣢इ। आ꣡र्चा꣯दे꣢꣯वा꣡꣯। य꣢अ꣡ग्नाऽ२३या꣢इ। य꣡म्मित्रन्न। प्राश꣪स्तायाऽ᳒२᳒इ॥ म꣡र्तासो꣢ऽ३दा꣢ऽ३॥ धि꣤रोवा꣥। पू꣤ऽ५रोऽ६"हा꣥इ॥
34_0088 बृहद्वयो हि - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
८८-२।
बृ꣥हद्वयो꣯हिभा꣯नाऽ६वा꣥इ॥ आ꣡र्चा꣯दे꣢꣯वा꣯। यअ꣡ग्नाऽ२३या꣢इ। य꣡म्मित्र꣢न्न। प्रा꣡श꣪स्तायाऽ᳒२᳒इ॥ म꣡र्ता꣢꣯सो꣯द॥ धा꣡इरे꣢ऽ१पूरा꣢। औ꣣꣯हो꣯वा꣯हा꣢ऽ३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ वा꣢ऽ᳐३हा꣡ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣡ग꣢न्म वृत्र꣣ह꣡न्त꣢मं꣣ ज्ये꣡ष्ठ꣢म꣣ग्नि꣡मान꣢꣯वम् । य꣡ स्म꣢ श्रु꣣त꣡र्व꣢न्ना꣣र्क्ष्ये꣢ बृ꣣ह꣡द꣢नीक इ꣣ध्य꣡ते꣢ ॥ 35:0089 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आग॑न्म वृत्र॒हन्त॑मं॒ ज्येष्ठ॑म॒ग्निमान॑वम् ।
यस्य॑ श्रु॒तर्वा॑ बृ॒हन्ना॒र्क्षो अनी॑क॒ एध॑ते ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣡ग꣢꣯न्म। वृ꣣त्रह꣡न्त꣢मम्। वृ꣣त्र। ह꣡न्त꣢꣯मम्। ज्ये꣡ष्ठ꣢꣯म्। अ꣣ग्नि꣢म्। आ꣡न꣢꣯वम्। यः। स्म꣣। श्रुत꣡र्व꣢न्। आ꣣र्क्षे꣢। बृ꣣ह꣡द꣢नीकः। बृ꣣ह꣢त्। अ꣣नीकः। इध्य꣡ते꣢। ८९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- गोपवन आत्रेयः
- अनुष्टुप्
- गान्धारः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमात्मा के गुणों का वर्णन है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हम (वृत्रहन्तमम्) पापों के अतिशय विनाशक, (ज्येष्ठम्) सर्वाधिक प्रशंसनीय और महान् (आनवम्) मनुष्यों के हितकारी (अग्निम्) तेजस्वी परमेश्वर को (अगन्म) प्राप्त हुए हैं। (यः स्म) जो (श्रुतर्वन्) प्रसिद्ध किरणरूप अश्वोंवाले ज्योतिर्मय सूर्य में तथा (आर्क्षे) तारापुंज में (बृहदनीकः) विशाल तेजवाला होकर (इध्यते) भासमान होता है ॥९॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - प्रचण्ड दीप्तिवाले सूर्य में, तारामण्डल में, सारे ही ब्रह्माण्ड में जिसका कर्तृत्व, जिसकी दी हुई शक्ति, जिसका उत्पन्न किया तेज द्योतमान है, जो पापों का संहारक, मनुष्यों का हितकर्ता, सर्वाधिक प्रशंसनीय पुराण-पुरुष है, उसकी सबको वन्दना, प्राप्ति और उपासना करनी चाहिए ॥९॥ इस मन्त्र पर कुछ लोगों की यह व्याख्या असंगत है कि श्रुतर्वा नाम का कोई राजा था, जो ऋक्ष का पुत्र था, जिसके पास अग्नि प्रदीप्त रहती थी, क्योंकि वेदों में लौकिक इतिहास नहीं है ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्मगुणानाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - वयम् (वृत्रहन्तमम्२) अतिशयेन पापहन्तारम्। पाप्मा वै वृत्रः। श० ११।१।५।७, (ज्येष्ठम्) अतिशयेन प्रशस्यं वृद्धं वा। अतिशायनार्थे इष्ठनि ज्य च अ० ५।३।६१, वृद्धस्य च अ० ५।३।६२ इति सूत्राभ्यां क्रमेण प्रशस्यस्य वृद्धस्य च ज्यादेशः। (आनवम्३) अनुभ्यो मनुष्येभ्यो हितस्तम्। अनुरिति मनुष्यनाम। निघं० २।३। (अग्निम्) तेजस्विनं परमेश्वरम् (अगन्म) प्राप्ताः स्मः। (यः स्म) यः खलु (श्रुतर्वन्४) श्रुताः ख्याता अर्वाणः किरणरूपा अश्वा यस्य स श्रुतर्वा, तस्मिन् श्रुतर्वणि ज्योतिर्मये सूर्ये, श्रुतर्वन्, इत्यत्र सुपां सुलुक् अ० ७।१।३९ इति सप्तम्या लुक्। श्रुत-अर्वन् अत्र च शकन्ध्वादिषु पररूपं वाच्यम् अ० ६।१।९४ वा० इति पररूपम्। तथा (आर्क्षे५) ऋक्षाणि नक्षत्राणि, तेषां समूह आर्क्षम्, तस्मिन् तारकपुञ्जे। ऋषन्ति गच्छन्त्याकाशे तानि ऋक्षाणि नक्षत्राणि। ऋष धातोः स्नुव्रश्चिकृत्यृषिभ्यः कित् उ० ३।६६ इति स प्रत्ययः। तेषां समूहः आर्क्षम्। (बृहदनीकः५) महातेजाः सन् (इध्यते) दीप्यते, भासते। तथा चोपनिषद्वर्णः “न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमग्निः। तमेव भान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभाति” कठ० ५।१५ इति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - प्रचण्डदीप्तिमति सूर्ये, तारामण्डले, सर्वस्मिन्नेव ब्रह्माण्डे यस्य कर्तृत्त्वं, यत्प्रदत्ता शक्तिः, यत्कृतं च तेजो द्योतते, यः पापानां हन्ता, मनुष्याणां हितकर्ता, प्रशस्यतमः पुराणपुरुषो वर्वर्ति स सर्वैर्नमसा वन्दनीयः प्राप्तव्य उपासनीयश्च ॥९॥ अत्र श्रुतर्वा नाम राजा, स च ऋक्षस्य पुत्रः, तस्मिन् आर्क्षे श्रुतर्वणि अग्निः इध्यते स्म, इति केषाञ्चिद् व्याख्यानं तु न समञ्जसम्, वेदेषु लौकिकेतिहासाभावात्।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।७४।४, यस्य श्रुतर्वा बृहन्नार्क्षो अनीक एधते इत्युत्तरार्द्धपाठः। २. वृत्रहन्तमं शत्रूणां हन्तारम्—इति वि०। अतिशयेन तमोहन्तारम्— इति भ०। पापानामतिशयेन हन्तारम्—इति सा०। ३. अनुर्मनुष्यः तस्यापत्यम्। मनुष्येण हि मन्थनेन अग्निर्जन्यते—इति वि०। अनवो मनुष्याः तेभ्यः हितम्—इति भ०। मनुष्यसम्बन्धिनम्, तेषां हितकारिणम्—इति सा०। ४. श्रुतर्वन्निति विवरकारेण आमन्त्रितान्तं स्वीकृतम्, तच्चिन्त्यं स्वरविरोधात्। श्रुतर्वा नाम ऋषि—इति वि०। श्रुतर्वणि राज्ञि—इति भ०। श्रुतर्वनाम्नि राजनि—इति सा०। ५. आर्क्ष्यः ऋक्षस्य पुत्रः इति वि०। आर्क्ष्ये ऋक्षपुत्रे—इति भ०। ऋक्षपुत्रे—इति सा०। सर्वैः आर्क्ष्ये इति पाठं मत्वा व्याख्यातम्। ६. बृहदनीकः बृहत्तेजाः—इति भ०।
35_0089 अगन्म वृत्रहन्तमम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
८९-१। श्रौतर्वणम्॥ श्रुतर्वानुष्टुबग्निः॥ वृत्रहा वा।
अ꣥गन्मवॄ॥ त्रा꣢ऽ३हा꣡न्ता꣢ऽ३मा꣢म्। ज्या꣡इष्ठ꣢म। ग्नि꣡माना꣢ऽ३वा꣢म्। य꣡स्माऽ२३हो꣡इ। श्रु꣢त꣡र्वन्ना꣯र्क्षाइ॥ बृहाऽ२३द्धो꣡इ॥ आनी꣯क꣢याऽ३१उवाये꣢ऽ३॥ ध्याऽ२३४ते꣥॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
जा꣣तः꣡ परे꣢꣯ण꣣ ध꣡र्म꣢णा꣣ य꣢त्स꣣वृ꣡द्धिः꣢ स꣣हा꣡भु꣢वः । पि꣣ता꣢꣫ यत्क꣣श्य꣡प꣢स्या꣣ग्निः꣢ श्र꣣द्धा꣢ मा꣣ता꣡ मनुः꣢꣯ क꣣विः꣢ ॥ 36:0090 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
जा꣣तः꣢। प꣡रे꣢꣯ण। ध꣡र्म꣢꣯णा। यत्। स꣣वृ꣡द्भिः꣢। स꣣। वृ꣡द्भिः꣢꣯। स꣣ह꣢। अ꣡भु꣢꣯वः। पि꣣ता꣢। यत्। क꣣श्य꣡प꣢स्य। अ꣣ग्निः꣢। श्र꣣द्धा꣢। श्र꣣त्। धा꣢। मा꣣ता꣢। म꣡नुः꣢꣯। क꣣विः꣢। ९०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- वामदेवः कश्यपो वा मारीचो मनुर्वा वैवस्वत अभौ वा
- अनुष्टुप्
- गान्धारः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में मनुष्य-जन्म ग्रहण किये हुए जीवात्मा को सम्बोधन करके कहा गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे जीवात्मन् ! तू (परेण) उत्कृष्ट (धर्मणा) धर्मनामक संस्कार के कारण (जातः) मानवयोनि में जन्मा है, (यत्) क्योंकि तू (सवृद्भिः सह) साथ रहनेवाले सूक्ष्मशरीरस्थ पाँच प्राण, पाँच ज्ञानेन्द्रिय, पाँच सूक्ष्मभूत और मन तथा बुद्धि, इन सत्रह तत्त्वों के साथ (अभुवः) विद्यमान था। (यत्) क्योंकि (कश्यपस्य) तुझ द्रष्टा का (पिता) पिता अर्थात् मनुष्यशरीरदाता (अग्निः) अग्रणी तेजोमय परमात्मा है, अतः (श्रद्धा) श्रद्धा (माता) तेरी माता के तुल्य हो और तू (स्वयम् मनुः) मननशील, तथा (कविः) मेधावी बन ॥१०॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जब जीवात्मा मृत्यु के समय शरीर से निकलता है, तब सूक्ष्म शरीर उसके साथ विद्यमान होता है, और सूक्ष्मशरीरस्थ चित्त में धर्माधर्म नामक शुभाशुभ कर्म-संस्कार आत्मा के साथ जाते हैं। धर्म से वह मनुष्य-जन्म और अधर्म से पशु-पक्षी आदि का जन्म पाता है। जीवात्मा ज्ञानग्रहण के सामर्थ्यवाला होने से कश्यप अर्थात् द्रष्टा है। इसलिए उसे सकल ज्ञान-विज्ञान का संचय करना चाहिए। क्योंकि परमेश्वर उसका शरीर में जन्म-दाता होता है, अतः पिता की महत्ता का विचार करके उसे जीवन में श्रद्धा को माता के समान स्वीकार करना चाहिए और स्वयं मननशील तथा मेधावी बनना चाहिए ॥१०॥ जो लोग यह कहते हैं कि कश्यप ऋषि का नाम है, श्रद्धा देवी का नाम है और मनु से वैवस्वत मनु का ग्रहण है, उनका मत वेदों में लौकिक इतिहास न होने से संगत नहीं है ॥ इस दशति में परमात्मा से यश, तेज, धन, बल आदि की प्रार्थना, परमात्मा के प्रभाव का वर्णन, अतिथि परमात्मा के प्रति हव्य-समर्पण और उसके पूजन की प्रेरणा होने से तथा परमात्मा को पिता और श्रद्धा को माता के रूप में वर्णित करने से इसके विषय की पूर्वदशति के विषय के साथ संगति है, ऐसा जानो। प्रथम प्रपाठक में द्वितीय अर्ध की चतुर्थ दशति समाप्त। प्रथम अध्याय में नवम खण्ड समाप्त ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ गृहीतमानवजन्मानं जीवात्मानं सम्बोधयन्नाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे जीवात्मन् ! त्वम् (परेण) उत्कृष्टेन (धर्मणा) धर्माख्येन संस्कारेण निमित्तेन (जातः) मानवयोनौ गृहीतजन्मा वर्तसे, (यत्) यतः (सवृद्भिः१) सह वर्त्तन्ते इति सवृतः तैः सूक्ष्मशरीरस्थैः पञ्चप्राण- पञ्चज्ञानेन्द्रिय-पञ्चसूक्ष्मभूत-मनोबुद्धिरूपैः सप्तदशतत्त्वैः (सह) सार्द्धम् त्वम् (अभुवः) विद्यमानः आसीः। (यत्) यस्मात् (कश्यपस्य) द्रष्टुस्तव। पश्यतीति पश्यकः, वर्णविपर्ययेण कश्यपः। कश्यपः पश्यको भवति, यत् सर्वं परिपश्यतीति तै० आ० १।८।८। (पिता) जनकः (अग्निः) अग्रणीः तेजोमयः परमात्मा विद्यते, तस्मात् (श्रद्धा) श्रद्धा (माता) तव जननीतुल्या भवेत्, त्वं स्वयं च (मनुः) मननशीलः। मनु अवबोधने धातोः स्वृ० उ० १।१० इति उ प्रत्ययः। (कविः) मेधावी च भवेति शेषः। कविरिति मेधाविनाम। निघं० ३।१५।१० ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यदा जीवात्मा मृत्युकाले शरीरान्निस्सरति तदा सूक्ष्मशरीरं तेन सह विद्यमानं भवति, सूक्ष्मशरीरस्थे चित्ते च प्रोता धर्माधर्माख्याः शुभाशुभकर्मसंस्कारा आत्मना सहैव गच्छन्ति। धर्मेण स मनुष्यजन्म, अधर्मेण च पशुपक्ष्यादिजन्मानि प्राप्नोति। जीवात्मा खलु ज्ञानग्रहणसामर्थ्यवत्त्वात् कश्यपो द्रष्टा वा वर्तते, अतस्तेन सकलस्य ज्ञानविज्ञानस्य संचयः कार्यः। यतः परमेश्वरः शरीरे तस्य जन्मदाता भवति, अतः पितुर्महत्त्वं विचार्य तेन जीवने श्रद्धा मातृवत् स्वीकर्त्तव्या, स्वयमपि च मननशीलेन मेधाविना च भाव्यम् ॥१०॥ ये तु ब्रुवन्ति कश्यपः ऋषेर्नाम, श्रद्धा देव्या नाम, मनुश्च वैवस्वत इति तेषां मतं न समञ्जसम्, वेदेषु लौकिकेतिहासाभावात् ॥ अत्र परमात्मनः सकाशाद् यशस्तेजोधनबलादिप्रार्थनात्, परमात्मप्रभाववर्णनाद्, अतिथिं तं प्रति हव्यसमर्पणार्थं तत्पूजार्थं च प्रेरणात्, परमात्मनि पितृत्वेन श्रद्धायां मातृत्वेन वर्णनाच्चैतस्य दशतेः पूर्वदशत्या सह सङ्गतिरस्तीति विजानीत। इति प्रथमे प्रपाठके द्वितीयार्धे चतुर्थी दशतिः। इति प्रथमेऽध्याये नवमः खण्डः ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. सह ये वर्तन्ते गच्छन्ति ते सवृतः, तैः सवृद्भिः, सहयोगलक्षणैषा तृतीया, सहगामिभिः सह—इति वि०। सवृद्भिः सह वर्तमानैः छन्दोभिः—इति भ०। यज्ञे सह वर्तन्ते इति सवृतः ऋत्विजः तैः सह—इति सा०।
36_0090 जातः परेण - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
९०-१। इन्द्रस्य प्रियम्॥ इन्द्रोऽनुष्टुबग्निः॥जा꣢꣯तᳲपरे꣯णऽ३धा꣡। इ꣣हा꣢। मणा꣡। इ꣣हा꣢। यो꣣ऽ२३४नी꣥म्। यो꣡꣯निमिन्द्रश्च꣢गच्छथः॥ यत्सवृद्भिस्सऽ३हा꣡। इ꣣हा꣢। भुवाः꣡। इ꣣हा꣢। यो꣣ऽ२३४नी꣥म्। यो꣡꣯निमिन्द्रश्च꣢गच्छथः॥ पिता꣯यत्कश्यऽ३पा꣡। इ꣣हा꣢। स्या꣯ग्ना꣡इ। इ꣣हा꣢। यो꣣ऽ२३४नी꣥म्। यो꣡꣯निमिन्द्रश्च꣢गच्छथः॥ श्रद्धा꣯मा꣯ता꣯मऽ३नूः꣡। इ꣣हा꣢। कवा꣡इ। इ꣣हा꣢। यो꣣ऽ२३४नी꣥म्॥ यो꣡꣯निमिन्द्रश्च꣢गच्छथा꣣ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥
[[अथ दशम खण्डः]]