[[अथ प्रथमप्रपाठके द्वितीयोऽर्धः]]
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣣ग्निं꣡ वो꣢ वृ꣣ध꣡न्त꣢मध्व꣣रा꣡णां꣢ पुरू꣣त꣡म꣢म्। अ꣢च्छा꣣ न꣢प्त्रे꣣ स꣡ह꣢स्वते॥ 21:0021 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒ग्निं वो॑ वृ॒धन्त॑मध्व॒राणां॑ पुरू॒तम॑म् ।
अच्छा॒ नप्त्रे॒ सह॑स्वते ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣣ग्नि꣢म्। वः꣣। वृध꣡न्त꣢म्। अ꣣ध्वरा꣡णा꣢म्। पु꣣रूत꣡म꣢म्। अ꣡च्छ꣢꣯। न꣡प्त्रे꣢꣯। स꣡ह꣢꣯स्वते। २१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- प्रयोगो भार्गवः
- गायत्री
- षड्जः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
प्रथम मन्त्र में परमात्माग्नि की उपासना के लिए मनुष्यों को प्रेरित किया गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे मनुष्यो, (वः) आप लोग (सहस्वते) प्रशस्त बल से युक्त (नप्त्रे) पतन को प्राप्त न होनेवाली तथा पतित न करनेवाली भौतिक सन्तान तथा सद्गुणादिरूप दिव्य सन्तान की प्राप्ति के लिए, (वृधन्तम्) वृद्धि करनेवाले, (अध्वराणाम्) अग्निहोत्रादि-अश्वमेधपर्यन्त, हिंसा-रहित, कर्मकाण्डमय यज्ञों के अथवा स्तुति, प्रार्थना, उपासना, स्वाध्याय, ब्रह्मयज्ञादि ज्ञानयज्ञों के (पुरूतमम्) अतिशय पूरक (अग्निम्) तेजोमय, अग्रणी परमात्मा के (अच्छ) अभिमुख होवो, अर्थात् उसकी आराधना करो ॥१॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वर उपासकों की उन्नति करता है, उनसे किये जानेवाले ज्ञानयज्ञ, भक्तियज्ञ और कर्मयज्ञों को पूर्ण करता है और उन्हें सुप्रशस्त सन्तान तथा सद्गुण प्राप्त कराता है ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
तत्राद्ये मन्त्रे परमात्मानमुपासितुं जनान् प्रेरयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे मनुष्याः ! (वः२) यूयम् (सहस्वते) प्रशस्तबलयुक्ताय। सह इति बलनाम। निघं० २।९, प्रशंसार्थे मतुप्। (नप्त्रे३) अपतनशीलाय अपत्याय, भौतिकसन्तानस्य सद्गुणादिरूपदिव्यसन्तानस्य च प्राप्तये इत्यर्थः। तादर्थ्ये चतुर्थी। न पतति पातयति वा स नप्ता नञ्पूर्वात् पत्लृधातोः नप्तृनेष्टृ०’ उ० २।९७ इति तृच्, नञः प्रकृतिभावः, धातोष्टिलोपश्च। (वृधन्तम्) वर्धयन्तम्। लुप्तणिच्कं रूपम्। (अध्वराणाम्) हिंसारहितानाम् अग्निहोत्राद्यश्वमेधान्तानां कर्मकाण्डयज्ञानाम्, यद्वा स्तुतिप्रार्थनोपासनास्वाध्यायब्रह्मयज्ञादिज्ञानयज्ञानाम् (पुरूतमम्) अतिशयेन पूरयितारम्। पिपर्ति पालयति पूरयति वा यः स पुरुः। पॄ पालन-पूरणयोः इति धातोः ‘पॄभिदिव्यधिगृधिधृषिहृषिभ्यः उ० १।२३। इत्युण्। अतिशयेन पुरुः पुरूतमः। अन्येषामपि दृश्यते अ० ६।३।१३७ इति पूर्वपदस्य दीर्घः। (अग्निम्) परमात्मानम् (अच्छ४) अभिमुखा भवत। अच्छ आभिमुख्ये। संहितायां निपातस्य च अ० ६।३।१३६ इति दीर्घः ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वर उपासकान् वर्धयति, तैरनुष्ठीयमानान् ज्ञानयज्ञान्, भक्तियज्ञान्, कर्म-यज्ञाँश्च पूर्णतां नयति, तान् सुप्रशस्तं सन्तानं सद्गुणाँश्च प्रापयति ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।१०२।७, साम० ९४६। २. छन्दसि षष्ठीचतुर्थीद्वितीयावत् प्रथमाबहुवचनेऽपि युष्मदस्मदोर्वस्नसादेशौ भवत इति प्रयोगसामर्थ्याल्लभ्यते। तथाहि—वः यूयमित्यर्थः इति भ०। वः यूयम् इति सा०। ३. नप्त्रे पुत्राय। न पतन्ति अनेन लब्धेनेति नप्ता। सहस्वते बलवते। तं लब्धुमित्यर्थः—इति भ०। ४. अच्छ अभिगच्छत इति सा०। निपाताः क्वचित् क्रियामप्यभिव्यञ्जन्ति।
21_0021 अग्निं वो - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२१-१। सैन्धुक्षितानि॥ त्रयाणां सिन्धुक्षिद्गायत्र्यग्निः॥ (स्वारं सैन्धुक्षितम्)।अ꣥ग्निंवो꣯वृधा꣤न्ता꣥म्॥ आ꣡ध्वरा꣢꣯णा꣯म्। पुरू꣡तामौ꣢꣯। हो꣯वाऽ३᳐हा꣢इ॥ आ꣡च्छाऽ᳒२᳒ना꣡प्त्रेऽ२३॥ स꣢हो꣡ऽ२३४वा꣥। स्वा꣤ऽ५तोऽ६"हा꣥इ॥
21_0021 अग्निं वो - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
२१-२।
अ꣥ग्निंवाऽ६ए꣥॥ वृ꣢ध꣡न्ताम्। अध्वरा꣯णा꣯म्पुरू꣯तममच्छाऽ᳒२᳒होऽ१इ॥ नाऽ२३प्त्रे꣢। सहा꣡स्वाऽ२३४५ताऽ६५६इ॥ ई꣣ऽ२३४ती꣥॥
21_0021 अग्निं वो - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
२१-३। ऐडं सैंधुक्षितम्॥
अ꣥ग्निं꣤वः꣥। ओ꣤हाइ॥ वृ꣡धाऽ२३न्ता꣢म्। अ꣡ध्वरा꣯णा꣯म्पुरू꣢ऽ१ता꣢᳐ऽ३मा꣢म्॥ अच्छा꣯नप्त्रो꣣ऽ२३४हा꣥इ॥ सा꣡हा꣢ऽ३हा꣢। स्वता꣡। औ꣢ऽ३᳐हो꣤वा꣥॥ हो꣤ऽ५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣣ग्नि꣢स्ति꣣ग्मे꣡न꣢ शो꣣चि꣢षा꣣ य꣢ꣳस꣣द्वि꣢श्वं꣣ न्य3꣢ऽत्रि꣡ण꣢म्। अ꣣ग्नि꣡र्नो꣢ वꣳसते र꣣यि꣢म् ॥ 22:0022 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒ग्निस्ति॒ग्मेन॑ शो॒चिषा॒ यास॒द्विश्वं॒ न्य१॒॑त्रिण॑म् ।
अ॒ग्निर्नो॑ वनते र॒यिम् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣣ग्निः꣢। ति꣣ग्मे꣡न꣢। शो꣣चि꣡षा꣢। यँ꣡ऽस꣢꣯त्। वि꣡श्व꣢꣯म्। नि। अ꣣त्रि꣡ण꣢म्। अ꣣ग्निः꣢। नः꣣। वँऽसते। र꣣यि꣢म्। २२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
- गायत्री
- षड्जः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
परमात्मा स्तोता को क्या फल प्रदान करे, यह कहते हैं।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (अग्निः) तेजोमय परमात्मा (तिग्मेन) तीक्ष्ण (शोचिषा) तेज से (विश्वम्) समस्त (अत्रिणम्) भक्षक काम-क्रोधादि अन्तःशत्रुवर्ग को और चोर, लुटेरे आदि सामाजिक शत्रुवर्ग को (नियंसत्) नियन्त्रित करे। (अग्निः) वह अग्निपदवाच्य परमात्मा (नः) हमारे लिए (रयिम्) सोना-चाँदी, प्रजा-पशु आदि लौकिक धन तथा सत्य, अहिंसा आदि आध्यात्मिक धन (वंसते) बाँटकर देवे ॥२॥ श्लेष से भौतिक अग्नि के पक्ष में भी अर्थयोजना करनी चाहिए ॥२॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे पार्थिव अग्नि या विद्युत् तीक्ष्ण तेज से अपने पास आयी वस्तु को दग्ध करता है और शिल्पादि कर्मों में प्रयुक्त होकर धन प्रदान करता है, वैसे ही परमात्मा-रूप अग्नि उपासकों के आन्तरिक तथा बाह्य शत्रुओं का निग्रह करता है और उन उपासकों को सांसारिक एवं आध्यात्मिक सम्पत्ति वितीर्ण करता है ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
परमात्मा स्तोत्रे किं फलं प्रयच्छेदित्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (अग्निः) तेजोमयः परमात्मा (तिग्मेन) तीक्ष्णेन (शोचिषा) तेजसा (विश्वम्) समस्तम् (अत्रिणम्२) भक्षकं कामक्रोधादिकमन्तःशत्रुवर्गं, चौरलुण्ठकादिकं सामाजिकञ्च रिपुवर्गम्। अत्ति भक्षयति हिनस्ति यः सोऽत्री। अद् भक्षणे धातोः अदेस्त्रिनिश्च उ० ४।६९ इति त्रिनिः। पाप्मानोऽत्रिणः इति ष० ब्रा० ३।१। (नियंसत्३) नियच्छतु। निपूर्वात् यम उपरमे धातोः विध्यर्थे लेटि सिब्बहुलं लेटि अ० ३।१।३४ इति सिपि रूपम्। (अग्निः) स एवाग्निपदवाच्यः परमात्मा (नः) अस्मभ्यम् (रयिम्) लौकिकं धनं हिरण्यरजतप्रजापश्वादिकम् आध्यात्मिकञ्च धनं सत्याहिंसादि (वंसते४) विभज्य ददातु। वन संभक्तौ धातोर्लेटि सिबागमः ॥२॥ श्लेषेण भौतिकाग्निपक्षेऽपि योजनीयम् ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा पार्थिवोऽग्निर्विद्युदग्निर्वा तिग्मेन शोचिषा प्राप्तं वस्तु दहति, शिल्पादिकर्मसु योजितश्च धनं प्रयच्छति, तथैव परमात्माग्निरुपासकानामान्तरान् बाह्याँश्च सपत्नान् निगृह्णाति, तत्कृते च सांसारिकीमाध्यात्मिकीञ्च संपदं वितरति ॥२॥५
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ६।१६।२८, य० १७।१६ उभयत्र यंसद्, वंसते इत्यत्र क्रमेण यासद्, वनते इति पाठः। २. अत्रिणम्—अदनशीलं राक्षसम्। रक्षांसि वै पाप्मात्रिणः (ऐ० ब्रा० २।२) इति ह्यैतरेयकम्। न्यत्रिणमित्यत्र स्वरितस्य कम्पः, न तु दीर्घः—इति भ०। ३. नियंसत् नियच्छतु हिनस्तु इत्यर्थः—इति भ०। ४. वंसतिरत्र दानार्थः—इति भ०। वंसते ददातु—इति सा०। ५. दयानन्दर्षिणा मन्त्रोऽयं वाचकलुप्तोपमाश्रयेण ऋग्भाष्ये राजपरो, यजुर्भाष्ये च पावकपरो विद्युत्परो विद्वत्परश्च व्याख्यातः।
22_0022 अग्निस्तिग्मेन शोचिषा - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२२-१। हरसी द्वे॥ द्वयोरग्निर्गायत्र्यग्निः॥
आ꣡ग्ना꣢᳐ओ꣣ऽ२३४वा꣥॥ ति꣢ग्मे꣯नऽ३᳐शो꣡। चाइषा꣢᳐ओ꣣ऽ२३४वा꣥॥ याꣳ꣡सा꣢᳐ओ꣣ऽ२३४वा꣥॥ वा꣡इश्वान्निया। त्राइणा꣢᳐ओ꣣ऽ२३४वा꣥॥ अ꣢ग्नि꣡र्नो꣰꣯ऽ२वꣳसते꣯र꣣यी꣢ऽ१म्॥
22_0022 अग्निस्तिग्मेन शोचिषा - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
२२-२।
ओ꣤हा꣥। ओ꣤ग्नीः꣥॥ ता꣣ऽ२३४इग्मे꣥। ना꣢शो᳐चा꣣ऽ२३४इषा꣥। यꣳ꣡साऽ२᳐द्वा꣣ऽ२३४इश्वा꣥म्। नि꣢यत्रा꣣ऽ२३४इणा꣥म्॥ अ꣢ग्नि꣡र्नो꣰꣯ऽ२᳐। वꣳ꣡साऽ२᳐ता꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ रा꣣ऽ२३४यी꣥म्॥
22_0022 अग्निस्तिग्मेन शोचिषा - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
२२-३। इहवद्वामदेव्यम्॥ वामदेवो गायत्र्यग्निः॥अ꣥ग्नि꣤स्ति꣥ग्मे꣤꣯न꣥शो꣯चि꣤षा꣥꣯। इ꣤हा॥ यꣳ꣡सद्विश्वन्यत्रिणाऽ᳒२᳒म्। इ꣡हा꣢॥ अग्नि꣡र्नो꣯वꣳसताऽ᳒२᳒इ। इ꣡हा꣢ऽ३॥ रा꣡ऽ२३४यो꣥ऽ६"हा꣥इ॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣡ग्ने꣢ मृ꣣ड꣢ म꣣हा꣢ꣳ अ꣣स्य꣢य꣣ आ꣡ दे꣢व꣣युं꣡ जन꣢꣯म्। इ꣣ये꣡थ꣢ ब꣣र्हि꣢रा꣣स꣡द꣢म् ॥ 23:0023 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अग्ने॑ मृ॒ळ म॒हाँ अ॑सि॒ य ई॒मा दे॑व॒युं जन॑म् ।
इ॒येथ॑ ब॒र्हिरा॒सद॑म् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣡ग्ने꣢꣯। मृ꣣ड꣢। म꣣हा꣢न्। अ꣣सि। अ꣡यः꣢꣯। आ। दे꣣वयु꣢म्। ज꣡न꣢꣯म्। इ꣣ये꣡थ꣢। ब꣣र्हिः꣢। आ꣣स꣡द꣢म्। आ꣣। स꣡द꣢म्। २३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- वामदेवो गौतमः
- गायत्री
- षड्जः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमात्मा से सुख की प्रार्थना करते हैं।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अग्ने) प्रकाशस्वरूप परमात्मन् ! आप मुझे (मृड) सुखी कीजिए। आप (महान्) महान् (असि) हो। आप (देवयुम्) दिव्यगुणों की कामना करनेवाले अथवा परमात्माभिलाषी (जनम्) मुझ जन को (अयः) प्राप्त हुए हो। मेरे (बर्हिः) हृदयरूप आसन पर (आसदम्) बैठने के लिए (आ इयेथ) आये हो ॥३॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - हे परमेश्वर, हे अन्तर्यामिन् ! आप बड़ी कृपा करके मुझ अपने भक्त के हृदयासन पर आसीन होने के लिए आये हैं। निरन्तर दिव्यगुणों का सान्निध्य चाहता हुआ मैं आपके अनुग्रह की याचना करता हूँ। आप महान् हैं, मेरे विषय में भी अपनी महत्ता को चरितार्थ करें। सदा मुझे आनन्दित करते रहें ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्मानं सुखं प्रार्थयते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अग्ने) प्रकाशस्वरूप जगन्नायक परमात्मन् ! (मृड) मां सुखय। मृड सुखने, लोण्मध्यमैकवचनम्। त्वम् (महान्) महिमोपेतः (असि) वर्त्तसे। त्वम् (देवयुम्) देवान् दिव्यगुणान् देवं परमात्मानं वाऽऽत्मनः कामयते स देवयुस्तम्, दिव्यगुणाभिलाषिणं परमात्माभिलाषिणं वा। क्यचि क्याच्छन्दसि अ० ३।२।१७० इत्युप्रत्ययः। (जनम्) त्वद्भक्तं माम् (अयः) प्राप्तोऽसि। अय गतौ, भ्वादिः लङ्, व्यत्ययेन परस्मैपदम्। बर्हिः हृदयासनम् (आसदम्) आसत्तुम्, उपवेष्टुम्। आङ्पूर्वात् षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु धातोस्तुमर्थे णमुल्। (इयेथ) आयातोऽसि। इण् गतौ धातोः छन्दसि लुङ्लङ्लिटः। अ० ३।४।६ इति वर्त्तमानेऽर्थे लिट् ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - हे परमेश्वर ! अन्तर्यामिन् ! त्वं परमकृपया त्वद्भक्तस्य मम हृदयासनमध्यासितुं समागतोऽसि। सततं दिव्यगुणसन्निधिं त्वत्सन्निधिञ्च कामयमानोऽहं त्वदनुग्रहं याचे। त्वं महानसि, मद्विषयेऽपि स्वं महिमानं चरितार्थं कुरु। सर्वदा मामानन्दय ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ४।९।१ अय आ इत्यत्र य ईमा इति पाठः। ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिः मन्त्रमिमं विद्वत्सत्कारविषये व्याख्यातवान्
23_0023 अग्ने मृड - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२३-१। यामम्॥ यमो गायत्र्यग्निः॥
अ꣡ग्नाइमृ꣪डाऽ२᳐। म꣣हाꣳ꣢आ꣣ऽ२३४सी꣥॥ अ꣡यआ꣯दाऽ२᳐इ। व꣣यु꣢ञ्जा꣣ऽ२३४ना꣥म्॥ इ꣡ये꣯थबाऽ२३॥ हिरा꣢ऽ३सा꣤ऽ५"दाऽ६५६म्॥
23_0023 अग्ने मृड - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
२३-२। उत्तरयामम्॥ यमो गायत्र्यग्निः॥
अ꣣ग्ने꣤꣯मृड꣣म꣤हा꣣꣯ऽꣳअ꣤सि꣥। ओ꣣꣯हा꣢ऽ३ओ꣤हा꣥॥ अ꣣य꣤आ꣣꣯दे꣤꣯वयु꣣ञ्ज꣤न꣥म्। ओ꣣꣯हा꣢ऽ३᳐ओ꣤हा꣥॥ इ꣢ये꣡꣯थाऽ२३ब꣢॥ हि꣣रा꣢ऽ३सा꣤ऽ५"दाऽ६५६म्॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣢ग्ने꣣ र꣡क्षा꣢ णो꣣ अ꣡ꣳह꣢सः꣣ प्र꣡ति꣢ स्म देव रीष꣣तः꣢। त꣡पि꣢ष्ठैर꣣ज꣡रो꣢ दह ॥ 24:0024 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अग्ने॒ रक्षा॑ णो॒ अंह॑सः॒
प्रति॑ ष्म देव॒ रीष॑तः+++(=हिंसतः)+++ ।
तपि॑ष्ठैर॒जरो॑ दह ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣡ग्ने꣢꣯। र꣡क्ष꣢꣯। नः꣣। अँ꣡ह꣢꣯सः। प्र꣡ति꣢꣯। स्म꣣। देव। रीषतः꣢। त꣡पि꣢꣯ष्ठैः। अ꣣ज꣡रः꣢। अ꣣। ज꣡रः꣢꣯। द꣣ह। २४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- वसिष्ठो मैत्रावरुणिः
- गायत्री
- षड्जः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अब परमात्मा से पाप आदि से रक्षा की प्रार्थना करते हैं।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अग्ने) ज्योतिष्मन् परमात्मन् ! आप (नः) हमारा (अंहसः) पापाचरण से (रक्ष त्राण) कीजिए। हे (देव) दिव्यगुणकर्मस्वभाव, सकलैश्वर्यप्रदाता, प्रकाशमान, सर्वप्रकाशक जगदीश्वर ! (अजरः) स्वयं नश्वरता, जर्जरता आदि से रहित आप (रिषतः) हिंसापरायण आन्तरिक तथा बाह्य शत्रुओं को (तपिष्ठैः) अतिशय संतापक स्वकीय सामर्थ्यों से (प्रति दह स्म) भस्मसात् कर दीजिए॥४॥ इस मन्त्र की श्लेष से भौतिक अग्नि तथा राजा के पक्ष में भी अर्थ-योजना करनी चाहिए ॥४॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे भौतिक अग्नि शीत से, अन्धकार से और बाघ आदिकों से रक्षा करता है, अथवा राजा पापियों को दण्डित कर, आक्रमणकारियों और शत्रुओं को पराजित कर प्रजा की पाप तथा शत्रुओं से रक्षा करता है, वैसे ही परमात्मा हमें आत्मरक्षा करने का सामर्थ्य प्रदान कर पापाचरण से तथा आन्तरिक एवं बाह्य शत्रुओं से हमारी रक्षा करे ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्मा पापादिभ्यो रक्षणार्थं प्रार्थ्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अग्ने) ज्योतिष्मन् परमात्मन् ! त्वम् (नः) अस्मान्। संहितायां नश्च धातुस्थोरुषुभ्यः अ० ८।४।२७ इति नस्य णः। (अंहसः) पापाचरणात् (रक्ष) परित्रायस्व। संहितायां द्व्यचोऽतस्तिङः अ० ६।३।१३५ इति दीर्घः। हे (देव) दिव्यगुणकर्मस्वभाव, सकलैश्वर्यप्रदातः, प्रकाशमान, सर्वप्रकाशक ! (देवो) दानाद्वा, दीपनाद्वा, द्योतनाद्वा इति निरुक्तम्। ७।१५। (अजरः) स्वयं हिंसाजर्जरत्वादिरहितस्त्वम् (रिषतः) अस्माकं हिंसापरायणान् आन्तरान् बाह्यांश्च शत्रून् रीषतः इति संहितायां छान्दसं दीर्घत्वम्। (तपिष्ठैः) सन्तापकतमैः स्वकीयैः तेजोभिः (प्रति दह स्म) भस्मसात् कुरु॥४॥२ अत्र श्लेषेण भौतिकाग्निपक्षे राजपक्षे चाप्यर्थो योजनीयः ॥४॥३
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा भौतिकाग्निः शीतादन्धकाराद् व्याघ्रादिभ्यश्च रक्षति, यथा वा राजा पापिनो दण्डयित्वाऽऽक्रामकान् रिपूँश्च पराजित्य प्रजां पापाच्छत्रुभ्यश्च रक्षति, तथैव परमात्माऽस्मभ्यमात्मरक्षायाः सामर्थ्यं दत्त्वाऽस्मान् पापाचरणादान्तराद् बाह्याच्च शत्रोः रक्षेत् ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ७।१५।१३, स्म इत्यत्र ष्म इति पाठः। २. स्म इति पूरणः—इति वि० भ०। ३. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिर्मन्त्रमिमं भौतिकाग्निसादृश्येन राजपक्षे व्याख्यातवान्।
24_0024 अग्ने रक्षा - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२४-१। राक्षोघ्नम्॥ अग्निर्गायत्र्यग्निः॥
अ꣥ग्ने꣯रा꣢ऽ३क्षा꣤꣯णो꣥꣯अꣳ꣤हसाः꣥॥ प्र꣡तिस्मदे꣯व꣢रि꣡षाऽ२३ताः꣢॥ तपा꣡इष्ठाऽ२३इरा꣢॥ जरो꣡꣯दाऽ२३हा꣢ऽ३४३। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣡ग्ने꣢ यु꣣ङ्क्ष्वा꣡ हि ये तवाश्वा꣢꣯सो देव सा꣣ध꣡वः꣢। अ꣢रं꣣ व꣡ह꣢न्त्या꣣श꣡वः꣢ ॥ 25:0025 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अग्ने॑ यु॒क्ष्वा हि ये तवाश्वा॑सो देव सा॒धवः॑ ।
अरं॒ वह॑न्ति म॒न्यवे॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣡ग्ने꣢꣯। यु꣣ङ्क्ष्वा꣢। हि। ये। त꣡व꣢꣯। अ꣡श्वा꣢꣯सः। दे꣣व। साध꣡वः꣢। अ꣡र꣢꣯म्। व꣡ह꣢꣯न्ति। आ꣣श꣡वः꣢। २५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
- गायत्री
- षड्जः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में पुनः परमात्मा से प्रार्थना करते हैं।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (देव) कर्मोपदेशप्रदाता (अग्ने) जगन्नायक परमेश्वर ! ये जो (तव) आपके अर्थात् आप द्वारा रचित (साधवः) कार्यसाधक (आशवः) वेगवान् (अश्वासः) इन्द्रिय, प्राण, मन एवं बुद्धिरूप घोड़े (अरम्) पर्याप्त रूप से (वहन्ति) हमें निर्धारित लक्ष्य पर पहुँचाते हैं, उनको आप (हि) अवश्य (युङ्क्ष्व) कर्म में नियुक्त कीजिए ॥५॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - हे परमात्मदेव ! किये हुए कर्मफल के भोगार्थ तथा नवीन कर्म के सम्पादनार्थ शरीररूप रथ तथा इन्द्रिय, प्राण, मन एवं बुद्धि रूप घोड़े आपने हमें दिए हैं। आलसी बनकर हम कभी निरुत्साही और अकर्मण्य हो जाते हैं। आप कृपा कर हमारे इन्द्रिय, प्राण आदि रूप घोड़ों को कर्म में तत्पर कीजिए, जिससे वैदिक कर्मयोग के मार्ग का आश्रय लेते हुए हम निरन्तर अग्रगामी होवें ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ पुनः परमात्मा प्रार्थ्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (देव) कर्मोपदेशप्रदातः (अग्ने) जगन्नायक परमेश्वर ! (ये तव) त्वदीयाः, त्वद्रचिताः (साधवः) कार्यसाधनशीलाः (आशवः) वेगवन्तः। साध्नुवन्ति कार्याणीति साधवः, अश्नुवते सद्योऽध्वानमित्याशवः। साध संसिद्धौ, अशूङ् व्याप्तौ, इति धातुभ्यां—कृवापाजिमिस्वदिसाध्यशूभ्य उण्।’ उ० १।१ इत्युण्। (अश्वासः) इन्द्रिय-प्राण-मनोबुद्धिरूपास्तुरङ्गाः। ‘आज्जसेरसुक्।’ अ० ७।१।५० इति जसोऽसुगागमः। (अरम्) पर्याप्तम् (वहन्ति) अस्मान् निर्धारितं लक्ष्यं प्रति प्रापयन्ति, तान् (हि) अवश्यम् (युङ्क्ष्व) कर्मणि योजय। संहितायां, द्व्यचोऽतस्तिङः।’ अ० ६।३।१३५ इति दीर्घः ॥५॥२
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - हे परमात्मदेव ! कृतकर्मफलभोगार्थं नूतनकर्मसम्पादनार्थं चास्मभ्यं शरीररथा इन्द्रियप्राणमनोबुद्धिरूपा अश्वाश्च त्वया प्रदत्तास्सन्ति। अलसा भूत्वा वयं कदाचिन्निरुत्साहाः निष्कर्माणश्च भवामः। त्वं कृपयाऽस्माकमिन्द्रियप्राणादिरूपानश्वान् कर्मणि योजय, येन वैदिकं कर्मयोगमाश्रयमाणा वयं सर्वत्र सततमग्रगामिनः स्याम ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ६।१६।४३, य० १३।३६। उभयत्र युङ्क्ष्वा, वहन्त्याशवः इत्यनयोः स्थाने क्रमेण युक्ष्वा, वहन्ति मन्यवे इति पाठः, साम० १३८३। २. दयानन्दर्षिणा मन्त्रोऽयम् ऋग्भाष्ये शिल्पविद्यापक्षे यजुर्भाष्ये च राजविद्यापक्षे व्याख्यातः।
25_0025 अग्ने युङ्क्ष्वा - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२५-१। राक्षोघ्नम्॥ अग्निर्गायत्र्यग्निः॥
अ꣥ग्ने꣯यू꣢ऽ३ङ्क्ष्वा꣤꣯हि꣥ये꣤꣯तवा꣥॥ अ꣡श्वा꣯सो꣯दे꣯व꣢सा꣡꣯धाऽ२३वाः꣢॥ अरं꣡वाऽ२३हा꣢॥ तिया꣡꣯शाऽ२३वा꣢ऽ३४३ः। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
नि꣡ त्वा꣢ नक्ष्य विश्पते द्यु꣣म꣡न्तं꣢ धीमहे व꣣य꣢म्। सु꣣वी꣡र꣢मग्न आहुत ॥ 26:0026 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
नि त्वा॑ नक्ष्य विश्पते द्यु॒मन्तं॑ देव धीमहि ।
सु॒वीर॑मग्न आहुत ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
नि꣢। त्वा꣣। नक्ष्य। विश्पते। द्युम꣡न्त꣢म्। धी꣣महे। वय꣢म् सु꣣वी꣡र꣢म्। सु꣣। वी꣡र꣢꣯म्। अ꣣ग्ने। आहुत। आ। हुत। २६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- वसिष्ठो मैत्रावरुणिः
- गायत्री
- षड्जः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
परमात्मा को हम हृदय में धारण करते हैं, यह कहते हैं।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (नक्ष्य) प्राप्तव्य, शरणागतों के हितकर, (विश्पते) प्रजापालक, (आहुत) बहुतों से सत्कृत (अग्ने) सबके अग्रणी, ज्ञानस्वरूप परमात्मन् ! (वयम्) हम उपासक (द्युमन्तम्) दीप्तिमान्, (सुवीरम्) श्रेष्ठ वीरतादि गुणों को प्राप्त करानेवाले (त्वा) आपको (निधीमहे) निधिवत् अपने अन्तःकरण में धारण करते हैं अथवा आपका ध्यान करते हैं ॥६॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - सबको चाहिए कि शरणागतवत्सल, प्रजाओं के पालनकर्त्ता, बहुत जनों से वन्दित, वीरता को देनेवाले, तेज के निधि परमेश्वर को अपने हृदय में धारण करें और उसका ध्यान करें ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमात्मानं स्वहृदये धारयाम इत्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (नक्ष्य२) उपगन्तव्य शरण्य। नक्षितुमुपगन्तुमर्हो नक्ष्यः। नक्षतिः गतिकर्मा निघं० २।१४। (विश्पते) प्रजापालक, (आहुत३) बहुजनसत्कृत (अग्ने) सर्वाग्रणीः ज्ञानस्वरूप परमात्मन् ! (वयम्) उपासकाः (द्युमन्तम्) दीप्तिमन्तम् (सुवीरम्) शोभनाः श्रेष्ठाः वीराः वीरतादिगुणाः यस्मात्स सुवीरः तम्। बहुव्रीहौ वीरवीर्यौ च ६।२।१२० इति सोः परो वीरशब्द आद्युदात्तः। (त्वा) त्वाम् (निधीमहे) निधिवत् स्वान्तःकरणे निदध्महे, नितरां ध्यायामो वा। निपूर्वात् धा धातोर्ध्यैधातोर्वा लटि छान्दसं रूपम् ॥६॥४
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - शरणागतवत्सलः, प्रजापालको, बहुजनवन्दितो, वीरत्वप्रदाता, तेजोनिधिः परमेश्वरः सर्वैः स्वहृदि धारणीयो ध्यातव्यश्च ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ७।१५।७, धीमहे वयम् इत्यत्र देव धीमहि इति पाठः। २. नक्ष्य। नक्षतिर्व्याप्तिकर्मा। उपगन्तव्यः—इति भ०। ३. (आहुत) बहुभिः सत्कृतः—इति ऋ० ७।१५।७ भाष्ये द०। ४. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिणा मन्त्रोऽयं राजप्रजाव्यवहारपक्षे व्याख्यातः।
26_0026 नि त्वा - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२६-१। वैश्वमनसम्॥ विश्वमना गायत्र्यग्निः॥नि꣥त्वा꣯। हो꣢ऽ३इ। न꣤। क्षिया꣥॥ वा꣡इश्प꣢ता꣡इ। द्यु꣢म꣡न्त꣢म्। धा꣡इ। माहे꣢वा꣣ऽ२३४या꣥म्॥ सुवो꣤हाइ॥ रा꣢꣯म꣡ग्ना꣢꣯ओ꣡ऽ२३४वा꣥। हो꣤ऽ५तोऽ६"हा꣥इ॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣣ग्नि꣢र्मू꣣र्धा꣢ दि꣣वः꣢ क꣣कु꣡त्पतिः꣢꣯ पृथि꣣व्या꣢ अ꣣य꣢म्। अ꣣पा꣡ꣳ रेता꣢꣯ꣳसि जिन्वति ॥ 27:0027 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒ग्निर् मू॒र्धा दि॒वः क॒कुत्
पतिः॑ पृथि॒व्या अ॒यम् ।
अ॒पां रेतां॑सि जिन्वति+++(=प्रीणयति)+++ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣣ग्निः꣢। मू꣣र्धा꣢। दि꣣वः꣢। क꣣कु꣢त्। प꣡तिः꣢꣯। पृ꣣थिव्याः꣢। अ꣣य꣢म्। अ꣣पां꣢। रे꣡ताँ꣢꣯सि। जि꣣न्वति। २७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- विरूप आङ्गिरसः
- गायत्री
- षड्जः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अब सूर्य के दृष्टान्त से परमात्मा की महिमा का वर्णन करते हैं।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—परमात्मा के पक्ष में। (अग्निः) सबका अग्रनेता परमेश्वर (मूर्द्धा) शरीर में मूर्द्धा के समान जगत् का शिरोमणि है, (दिवः) प्रकाशमान द्युलोक का (ककुत्) सर्वोन्नत स्वामी है, और (पृथिव्याः) पृथिवी का (पतिः) पालक है। (अयम्) यह परमेश्वर (अपाम्) अन्तरिक्ष के (रेतांसि) जलों को (जिन्वति) वर्षा द्वारा भूमि पर पहुँचाता है ॥ द्वितीय—सूर्य के पक्ष में। (अग्निः) प्रकाशक सूर्यरूप अग्नि (मूर्द्धा) त्रिलोकी का सिर-सदृश, (दिवः) द्युलोकरूपी बैल का (ककुत्) कुब्ब-सदृश और (पृथिव्याः) भूमि का (पतिः) पालनकर्त्ता स्वामी है। यह (अपाम्) अन्तरिक्ष के (रेतांसि) जलों को (जिन्वति) भूमि पर प्रेरित करता है, बरसाता है ॥७॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। परमेश्वर सूर्य के समान है, यह उपमाध्वनि है। मूर्द्धा के समान, ककुत् के समान, इस प्रकार लुप्तोपमा है, अथवा अग्नि में मूर्द्धत्व तथा ककुत्त्व का आरोप होने से रूपकालङ्कार है। अग्नि में ककुत्त्व का आरोप शाब्द तथा द्युलोक में वृषभत्व का आरोप आर्थ है, अतः एकदेशविवर्ती रूपक है ॥७॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे सूर्य सौरलोक का मूर्धातुल्य, द्युलोक का कुब्ब-तुल्य और भूमि का पालनकर्त्ता है, वैसे ही हमारे द्वारा उपासना किया जाता हुआ यह परमेश्वर सकल ब्रह्माण्ड का शिरोमणि है, उज्ज्वल नाना नक्षत्रों से जटित द्युलोक का अधिपति है और विविध पर्वत, नदी, नद, सागर, सरोवर, लता, वृक्ष, पत्र, पुष्प आदि की शोभा से युक्त भूमण्डल का पालक है। वही सूर्य के समान आकाश में स्थित मेघजलों को भूमि पर बरसाता है। अतः वह सबका धन्यवाद-योग्य है ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ सूर्यदृष्टान्तेन परमात्मनो महिमानं वर्णयन्नाह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—परमात्मपरः। (अग्निः) सर्वाग्रणीः परमेश्वरः (मूर्द्धा२) शरीरे मूर्द्धवत् जगतः शिरोमणिभूतः, (दिवः) प्रकाशमयस्य द्युलोकस्य (ककुत्३) सर्वोन्नतः स्वामी, किञ्च (पृथिव्याः) भूमेः (पतिः) पालकः वर्त्तते। (अयम्) एष परमेश्वरः (अपाम्४) अन्तरिक्षस्य। आप इत्यन्तरिक्षनाम। निघं० १।३। (रेतांसि) जलानि। रेत इत्युदकनाम। निघं० १।१२। (जिन्वति) प्रेरयति, वृष्ट्या भूलोकं प्रापयतीत्यर्थः। जिन्वतिः गतिकर्मा। निघं० २।१४ ॥ अथ द्वितीयः—सूर्याग्निपरः। (अग्निः) प्रकाशकः सूर्याग्निः (मूर्द्धा) त्रिलोक्याः शिर इव, (दिवः) द्युलोकरूपस्य वृषभस्य (ककुत्) ककुदिव, (पृथिव्याः) भूमेश्च (पतिः) पालकः स्वामी वर्त्तते। अयम् (अपाम्) अन्तरिक्षस्य (रेतांसि) उदकानि (जिन्वति) भूमौ प्रेरयति ॥७॥ अत्र श्लेषालङ्कारः। परमेश्वरः सूर्य इवेत्युपमाध्वनिः। मूर्द्धेव ककुदिव इति लुप्तोपमम्। यद्वा अग्नौ मूर्ध्नः ककुदश्चारोपाद् रूपकालङ्कारः। अग्नौ ककुत्त्वारोपः शब्दः, दिवि वृषभत्वारोप आर्थः, तेनैकदेशविवर्त्ति रूपकम् ॥७॥५
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा सूर्यः सौरजगतो मूर्धेव, द्युलोकस्य ककुदिव, भूमेश्च पालकोऽस्ति तथैवाऽस्माभिरुपास्यमानोऽयं परमेश्वरः सकलब्रह्माण्डस्य शिरोमणिः, प्रोज्ज्वलन्नानानक्षत्रजालजटितस्य द्युलोकस्याधिपतिः, विविधपर्वतनदीनदसागरसरोवरलताविटपिपत्र- पुष्पादिसुषमासमन्वितस्य भूमण्डलस्य पालकश्चाऽस्ति। स एव सूर्यवदन्तरिक्षस्थानि मेघजलानि भूमौ वर्षयति। अतः स सर्वेषां धन्यवादार्हः ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।४४।१६, य० ३।१२, १५।२०, साम० १५३२। २. अग्निः मूर्धा। लुप्तोपममिह द्रष्टव्यम् मूर्धानमिव। यादृशं मनुष्याणां शिरः सर्वाङ्गानां प्रधानं तादृशः प्रधानः स्वामीत्यर्थः—इति वि०। मूर्द्धा धारकः—इति भ०। ३. ककुत् एतदपि लुप्तोपमम्। ककुदमिव। यथा बलीवर्दस्य ककुदं प्रधानं तादृशः प्रधानः—इति वि०। दिवः ककुत् उच्छ्रितः—इति भ०। ४. अपां रेतांसि। आप इत्यन्तरिक्षनाम, रेत इत्युदकनाम। अन्तरिक्षस्य सारभूतानि उदकानि, अथवा अपां वीर्याणि वृष्ट्यादीनि जिन्वति तर्पयति प्रीणयति—इति भ०। अपां रेतांसि स्थावरजङ्गमात्मकानि भूतानि जिन्वति प्रीणयति—इति सा०। ५. दयानन्दर्षिणा मन्त्रोऽयं य० ३।१२ इत्यत्र श्लेषेण परमेश्वरपक्षे भौतिकाग्निपक्षे च व्याख्यातः, य० १५।२० इत्यत्र च भौतिकाग्निपक्षे।
27_0027 अग्निर्मूर्धा दिवः - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२७-१। अग्नेः आर्षेयम्॥ अग्निर्गायत्र्यग्निः॥
अ꣥ग्निर्मू꣯र्धा꣯दीऽ६वᳲ꣥ककूत्॥ पा꣡तीऽ᳒२ᳲ᳒पा꣡र्थीऽ᳒२᳒। विया꣡꣯अयाम्॥ आपाऽ᳒२ꣳ᳒रा꣡इताऽ᳒२᳒॥ सिजि꣡न्वाऽ२३ता꣢᳐ऽ३४३इ। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इ꣣म꣢मू꣣ षु꣢꣫ त्वम꣣स्मा꣡क꣢ꣳ स꣣निं꣡ गा꣢य꣣त्रं꣡ नव्या꣢꣯ꣳसम्। अ꣡ग्ने꣢ दे꣣वे꣢षु꣣ प्र꣡ वो꣢चः ॥ 28:0028 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इ॒ममू॒ षु त्वम॒स्माकं॑ स॒निं गा॑य॒त्रं नव्यां॑सम् ।
अग्ने॑ दे॒वेषु॒ प्र वो॑चः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
इ꣣म꣢म्। उ꣣। सु꣢। त्वम्। अ꣣स्मा꣡क꣢म्। स꣣नि꣢म्। गा꣣यत्र꣢म्। न꣡व्याँ꣢꣯सम्। अ꣡ग्ने꣢꣯। दे꣣वे꣡षु꣢। प्र। वो꣣चः। २८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- शुनः शेप आजीगर्तिः
- गायत्री
- षड्जः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
परमात्मा ने ही सृष्टि के आदि में वेदविज्ञान का प्रवचन किया था, यह कहते हैं।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अग्ने) अनन्तविद्यामय जगदीश्वर! (त्वम्) सब मङ्गलों को देनेवाले आप (इमम्) इस, (अस्माकम्) हम मनुष्यों के (सनिम्) बहुत बोधप्रद, (नव्यांसम्) नवीनतर (गायत्रम्) गायत्र्यादि छन्दों से युक्त चारों वेदों का (देवेषु) दिव्यगुणयुक्त विद्वान् ऋषियों के प्रति (सुप्रवोचः) सम्यक्तया सृष्टि के आदि में प्रवचन करते हो ॥८॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जगत्पिता, परम कारुणिक परमेश्वर मनुष्यों के कर्त्तव्यबोध के लिए सृष्टि के आदि में महर्षियों के हृदयों में चारों वेदों का उपदेश करता है, जिनका अध्ययन करके हम ज्ञानी बनते हैं। उसकी इस महती कृपा का कौन अभिनन्दन नहीं करेगा? ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
परमात्मैव सृष्ट्यादौ वेदविज्ञानं प्रवक्तीत्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अग्ने) अनन्तविद्यामय जगदीश्वर ! (त्वम्) सर्वमङ्गलप्रदस्त्वम् (इमम् उ) एतं खलु (अस्माकम्) मनुष्याणाम् (सनिम्) बहुबोधप्रदम्। सनोति ददाति बहून् कर्त्तव्यबोधानिति सनिः। षणु दाने धातोः खनिकष्यत्रिज्यसिवसिवनिसनि०’ उ० १।१४१ इति इः प्रत्ययः। (नव्यांसम्) नवीयांसम्। नित्यनवीनतरमिति यावत्। नवशब्दाद् ईयसुनि ईकारलोपश्छान्दसः। (गायत्रम्) गायत्र्यादिच्छन्दोऽन्वितं वेदचतुष्टयम् (देवेषु) दिव्यगुणयुक्तेषु विद्वत्सु ऋषिषु (सुप्रवोचः) प्रतिकल्पं सृष्ट्यादौ समुपदिशसि। प्रावोचः इति प्राप्ते बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि’ अ० ६।४।७५ इत्यडागमो न। लडर्थे लुङ् ॥८॥२
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जगत्पिता परमकारुणिकः परमेश्वरो मनुष्याणां कर्त्तव्योपदेशाय प्रतिकल्पं महर्षीणां हृदयेषु चतुरो वेदानुपदिशति, यानधीत्य वयं ज्ञानिनो भवाम इति तस्य महतीं कृपां को नाभिनन्देत् ॥८॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १।२७।४, साम० १४९७। २. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिरपि मन्त्रमेतं परमेश्वरतः सृष्ट्यादौ वेदचतुष्टयप्रवचनविषये व्याख्यातवान्।
28_0028 इममू षु - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२८-१। सोमसाम॥ सोमो गायत्र्यग्निः॥
इ꣥ममू꣯षू॥ त्व꣢मा꣡स्माऽ२३४का꣥म्। सा꣡नीऽ᳒२ꣳ᳒हो꣡इ। गायाऽ᳒२᳒हो꣡। त्र꣢न्न꣡व्याऽ२३ꣳसा꣢म्॥ आ꣡ग्नेऽ᳒२᳒हो꣡इ। दाइवाऽ᳒२᳒हो꣡॥ षु꣢प्रा꣡वोऽ२३चा꣢ऽ᳐३४३ः। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
तं꣡ त्वा꣢ गो꣣प꣡व꣢नो गि꣣रा꣡ जनि꣢꣯ष्ठदग्ने अङ्गिरः। स꣡ पा꣢वक श्रुधी꣣ ह꣡व꣢म् ॥ 29:0029 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यं त्वा॑ गो॒पव॑नो गि॒रा चनि॑ष्ठदग्ने अङ्गिरः ।
स पा॑वक श्रुधी॒ हव॑म् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
त꣢म्। त्वा꣣। गो꣣प꣡व꣢नः। गि꣣रा꣢। ज꣡नि꣢꣯ष्ठत्। अ꣣ग्ने। अङ्गिरः। सः꣢। पा꣣वक। श्रुधी। ह꣡व꣢꣯म्। २९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- गोपवन आत्रेयः
- गायत्री
- षड्जः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
कौन उस परमात्मा को हृदय में प्रकट करता है, यह कहते हैं।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अङ्गिरः) मेरे प्राणभूत (अग्ने) ज्ञान के सूर्य, जगन्नेता परमात्मन् ! (तम्) उस समस्त गुणगणों से युक्त (त्वा) आपको (गो-पवनः) इन्द्रियरूप या वाणीरूप गौओं का शोधक, पवित्रेन्द्रिय, पूतवाक् स्तोता, अथवा (गोप-वनः) आत्मसेवी स्तोता (गिरा) स्तुतिवाणी या वेदवाणी से (जनिष्ठत्) अपने अन्तःकरण में प्रकट करता है। हे (पावक) शुद्धिकर्त्ता देव ! (सः) वह तू (हवम्) मेरे आह्वान को (श्रुधि) सुन ॥९॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वर अव्यक्तरूप से सबके हृदय में सन्निविष्ट है। उसे पवित्रेन्द्रिय, पवित्र वाणीवाला, आत्मसेवी मनुष्य ही वेदमन्त्रों से स्तुति करता हुआ प्रकट करने में समर्थ होता है और परमेश्वर प्रकट होकर हृदय को पवित्र करता है ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ कस्तं परमात्मानं हृदये प्रकटयतीत्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अङ्गिरः२) मत्प्राणभूत। प्राणो वा अङ्गिराः श० ६।३।७।३। (अग्ने) ज्ञानसूर्य जगन्नेतः परमात्मन् ! (तम्) तादृशं निखिलगुणसमन्वितम् (त्वा) त्वाम् (गोपवनः) गवामिन्द्रियाणां वाचां वा पवनः शोधयिता गो-पवनः पवित्रेन्द्रियः पूतवाक्, यद्वा गाः इन्द्रियाणि पाति रक्षतीति गोपः आत्मा तं वनति सेवते इति गोप-वनः आत्मसेवी स्तोता (गिरा) स्तुतिवाचा वेदवाण्या वा (जनिष्ठत्) जनयति स्वान्तःकरणे प्रकटयति। जनी प्रादुर्भावे धातोर्ण्यन्ताल्लेटि जनिषत् इति प्राप्ते बहुलवचनात् ठकारागमश्छान्दसः। हे (पावक) शुद्धिकर्त्तः देव ! (सः) तादृशस्त्वम् (हवम्) मदीयाह्वानम्। हवं ह्वानमिति निरुक्तम् १०।२ ह्वेञ् धातोः बहुलं छन्दसि।’ अ० ६।१।३४ इति सम्प्रसारणे सति उकारान्तत्वाद् दोरप्।’ अ० ३।३।५७ इत्यप् प्रत्ययः। (श्रुधि) शृणु। श्रु श्रवणे धातोः श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि।’ अ० ६।४।१०२ इति हेर्धिः। अन्येषामपि दृश्यते’ अ० ६।३।१३ इति संहितायां दीर्घः ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - परमेश्वरोऽव्यक्तरूपेण सर्वेषां हृदि सन्निविष्टः। तं पवित्रेन्द्रियः पूतवाग् आत्मसेवी जन एव वेदमन्त्रैः स्तुवन् प्रकटयितुं समर्थो भवति। परमेश्वरश्च प्रकटीभूय हृदयं पुनाति ॥९॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।७४।११ तन्त्वा, जनिष्ठदग्ने इत्यत्र क्रमेण यं त्वा, चनिष्ठदग्ने इति पाठः। २. ‘अङ्गिरः अङ्गानि शरीरावयवाः, तद्वत् अङ्गि शरीरम्, तस्य स्थितिहेतुरशितपीतरसः, तत्करोतीति णिच् अङ्गिरसयति। जाठरो ह्यग्निः अन्नं रसीकरोति। तस्य सम्बोधनं हे अङ्गिरः शरीरस्थितिहेतोरशितपीतरसस्य कर्त्तः इत्यर्थः—इति वि०। अङ्गिरः अङ्गिरसः पुत्रः अङ्गिरसां वा एकोग्निः (ऐ० ब्रा० ६।३४) इति ऐतरेयकम्। अगेर्वा अङ्गिराः। गन्तव्यं सर्वत्र—इति भ०। अङ्गिरः सर्वत्र गन्तः अङ्गिरसां पुत्रो वा—इति सा०।
29_0029 तं त्वा - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
२९-१। गौपवनम्॥ गोपवनो गायत्र्यग्निः॥
तं꣥त्वा꣯गो꣯पा॥ वा꣡नोऽ२᳐गा꣣ऽ२३४इरा꣥। ज꣢ना꣡इष्ठ꣢दा꣡। ग्न꣪याऽ२᳐ङ्गा꣣ऽ२३४इराः꣥॥ स꣢पौवा᳐ओ꣣ऽ२३४वा꣥। कौ꣢वा᳐ओ꣣ऽ२३४वा꣥॥ श्रु꣤धीऽ५हवाम्॥ हो꣤ऽ५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प꣢रि꣣ वा꣡ज꣢पतिः क꣣वि꣢र꣣ग्नि꣢र्ह꣣व्या꣡न्य꣢क्रमीत्। द꣢ध꣣द्र꣡त्ना꣢नि दा꣣शु꣡षे꣢ ॥ 30:0030 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
परि॒ वाज॑-पतिः क॒विर्
अ॒ग्निर् ह॒व्यान्य् अ॑क्रमीत् ।
दध॒द् रत्ना॑नि दा॒शुषे॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
प꣡रि꣢꣯। वा꣡ज꣢꣯पतिः। वा꣡ज꣢꣯। प꣣तिः। कविः꣢। अ꣣ग्निः꣢। ह꣣व्या꣡नि꣢। अ꣣क्रमीत्। द꣡ध꣢꣯त्। र꣡त्ना꣢꣯नि। दा꣣शु꣡षे꣢। ३०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- वामदेवो गौतमः
- गायत्री
- षड्जः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
परमेश्वर स्तोता का क्या उपकार करता है, यह कहते हैं।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—परमेश्वर के पक्ष में। (वाजपतिः) आत्मिक बलों का अधीश्वर, (कविः) मेधावी, दूरदर्शी (अग्निः) प्रकाशस्वरूप परमेश्वर (दाशुषे) अपने आत्मा को हवि बनाकर ईश्वरार्पण करनेवाले आत्मदानी स्तोता के लिए (रत्नानि) रमणीय सद्गुणरूप धन (दधत्) प्रदान करता हुआ, उसकी (हव्यानि) आत्मसमर्पणरूप हवियों को (परि अक्रमीत्) सब ओर से प्राप्त करता है अर्थात् स्वीकार करता है॥ द्वितीय—यज्ञाग्नि के पक्ष में। (वाजपतिः) अन्नों और बलों का प्रदाता तथा पालक, (कविः) गतिमान् (अग्निः) यज्ञाग्नि (दाशुषे) हवि देनेवाले यजमान के लिए (रत्नानि) आरोग्य आदि रूप रमणीय फलों को (दधत्) देता हुआ (हव्यानि) सुगन्धित, मधुर, पुष्टिकर तथा रोगनाशक घृत, केसर, कस्तूरी आदि हवियों को (परि अक्रमीत्) सूक्ष्म करके चारों ओर फैला देता है ॥१०॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है और उपमानोपमेयभाव ध्वनित होता है ॥१०॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे अन्नों और बलों की उत्पत्ति का निमित्त यज्ञाग्नि हवि देनेवाले यजमान को दीर्घायुष्य, आरोग्य आदि फल प्रदान करता है, वैसे ही उपासनायज्ञ में आत्मसमर्पणरूप हवि देनेवाले स्तोता को परमेश्वर सद्गुण आदि रूप फल देता है ॥१०॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमेश्वरः स्तोतुः किमुपकरोतीत्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—परमेश्वरपरः। (वाजपतिः) वाजानाम् आत्मिकबलानां पतिः अधीश्वरः, (कविः) मेधावी, कान्तद्रष्टा। कविरिति मेधाविनाम। निघं० ३।१५। कविः क्रान्तदर्शनो भवति कवतेर्वा इति निरुक्तम् १२।१३। (अग्निः) प्रकाशस्वरूपः परमेश्वरः (दाशुषे) आत्मानं हविः कृत्वा दत्तवते स्तोत्रे। ‘दाश्वान् साह्वान् मीढ्वाँश्च।’ अ० ६।१।१२ अनेनायं दानार्थाद् दाशतेः क्वसुप्रत्ययान्तो निपातितः। (रत्नानि) रमणीयानि सद्गुणरूपाणि धनानि। रत्नानां रमणीयानां धनानामिति निरुक्तम्। ७।५। (दधत्) धारयन्, प्रयच्छन्, तस्य (हव्यानि) आत्मसमर्पणरूपाणि हवींषि (परि अक्रमीत्) परितः प्राप्नोति, स्वीकरोतीत्यर्थः। क्रमु पादविक्षेपे। छन्दसि लुङ्लङ्लिटः अ० ३।४।६ इति लडर्थे लङ्॥ अथ द्वितीयः—यज्ञाग्निपरः। (वाजपतिः) अन्नानां बलानां च प्रदाता पालकश्च, (कविः) गतिमान्। पवनाहतः सन् कवते यज्ञवेद्यां ज्वालाभिरितस्ततः संचरतीति कविः। कवते गतिकर्मा। निघं० २।१४। (अग्निः) यज्ञाग्निः (दाशुषे) हविर्दत्तवते यजमानाय (रत्नानि) आरोग्यादिरूपाणि रमणीयानि फलानि (दधत्) प्रयच्छन् सन् (हव्यानि) सुगन्धिमिष्टपुष्टिवर्धकरोगनाशकानि घृतकेसरकस्तूर्यादीनि हवींषि (परि अक्रमीत्२) सूक्ष्मीकृत्य परितो विस्तारयति ॥१०॥३ अत्र श्लेषालङ्कारः, उपमानोपमेयभावश्च गम्यते ॥१०॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथाऽन्नानां बलानां चोत्पत्तिनिमित्तं यज्ञाग्निर्हविर्दत्तवते यजमानाय दीर्घायुष्यारोग्यादीनि फलानि प्रयच्छति तथैवोपासनायज्ञे आत्मसमर्पणरूपाणि हवींषि दत्तवते स्तोत्रे परमेश्वरः सद्गुणादिरूपाणि फलानि ददाति ॥१०॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ४।१५।३, य० ११।२५ ऋषिः सोमकः। २. क्रमिर्गत्यर्थः, शुद्धोऽपि च ण्यर्थे द्रष्टव्यः। परिक्रमितवान् परिगमितवान् नीतवानित्यर्थः—इति वि०। ३. दयानन्दर्षिर्मन्त्रेऽस्मिन् ऋग्भाष्ये दातृपुरुषसाम्येन यजुर्भाष्ये च गृहस्थसाम्येन भौतिकाग्निविषयमाह।
30_0030 परि वाजपतिः - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३०-१। सौर्यम्॥ सूर्यवर्च्चा वा वसुरोचिर्वा गायत्र्यग्निः॥
प꣤र्यौ꣥꣯। हो꣤इवाजा꣥॥ प꣢ता꣡इᳲका꣢ऽ१वीऽ᳒२ः᳒। आ꣡ग्निर्ह꣢व्या꣯। ना꣡य꣪क्रमीऽ᳒२᳒त्॥ द꣡धाऽ२३त्॥ रा꣡ऽ२᳐त्ना꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ नि꣢दा꣯शु꣡षे꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡।
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
उ꣢दु꣣ त्यं꣢ जा꣣त꣡वे꣢दसं दे꣣वं꣡ व꣢हन्ति के꣣त꣡वः꣢। दृ꣣शे꣡ विश्वा꣢꣯य꣣ सू꣡र्य꣢म् ॥ 31:0031 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
उदु॒ त्यं जा॒तवे॑दसं
दे॒वं व॑हन्ति के॒तवः॑+++(→रश्मयः)+++ ।
दृ॒शे विश्वा॑य॒ सूर्य॑म् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
उ꣢त्। उ꣣। त्य꣢म्। जा꣣त꣡वे꣢दसम्। जा꣣त꣢। वे꣣दसम्। देव꣢म्। व꣣हन्ति। केत꣡वः꣢। दृ꣣शे꣢। वि꣡श्वा꣢꣯य। सू꣡र्य꣢꣯म्। ३१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- प्रस्कण्वः काण्वः
- गायत्री
- षड्जः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में सूर्य के दृष्टान्त से परमेश्वर विषय का उपदेश है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—सूर्य के पक्ष में। (केतवः) किरणें (त्यम्) उस प्रसिद्ध, (जातवेदसम्) उत्पन्न पदार्थों को प्रकाशित करनेवाले, (देवम्) प्रकाशमान, प्रकाशक, दिन-रात आदि के प्रदाता तथा द्युलोक में स्थित (सूर्यम्) सूर्य-रूप अग्नि को (विश्वाय दृशे) सब प्राणियों के दर्शन के लिए (उद् वहन्ति) पृथिवी आदि लोकों में पहुँचाती हैं, अर्थात् सूर्य ऊपर स्थित हुआ भी किरणों द्वारा सब लोकों में पहुँच जाता है॥ द्वितीय—परमेश्वर के पक्ष में। (केतवः) जिन्हें ऋतम्भरा प्रज्ञा प्राप्त हो गई है, वे योगी लोग (त्यम्) स्वयं अनुभव किये गये उस प्रसिद्ध, (जातवेदसम्) सर्वज्ञ, सर्वव्यापक, धनों के उत्पादक और ज्ञानप्रदायक, (देवम्) दिव्यगुणप्रदाता (सूर्यम्) सूर्य के सदृश ज्योतिर्मय परमेश्वर-रूप अग्नि को (विश्वाय दृशे) सबके साक्षात्कार के लिए (उद् वहन्ति) सर्वत्र प्रचारित करते हैं ॥११॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। सूर्य और परमेश्वर का उपमानोपमेयभाव व्यंग्य है ॥११॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे सूर्य के प्रकाश को उसकी किरणें भूमि आदि लोकों में पहुँचाती हैं, जिससे सब लोग देख सकें, वैसे ही योगी विद्वान् जन परमेश्वर का स्वयं साक्षात्कार करके अन्यों के दर्शनार्थ उसे सर्वत्र प्रचारित करते हैं ॥११॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ सूर्यदृष्टान्तेनेश्वरविषय उपदिश्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—सूर्यपरः। (केतवः) किरणाः (त्यम्) तं प्रसिद्धम् (जातवेदसम्) यो जातान् पदार्थान् वेदयते प्रकाशयति तादृशम्, (देवम्) प्रकाशमानं, प्रकाशकम्, अहोरात्रादीनां दातारम्, द्युस्थानभवं च। देवो दानाद्वा दीपनाद्वा द्योतनाद्वा द्युस्थानो भवतीति वा। निरु० ७।१५। (सूर्यम्) आदित्यरूपम् अग्निम् (विश्वाय दृशे) सर्वेषां भूतानां दर्शनाय। विश्वाय इत्यत्र षष्ठ्यर्थे चतुर्थीति वाच्यम्’ अ० २।३।६२ वा० इति षष्ठ्यर्थे चतुर्थी। विश्वस्मै इति प्राप्ते छन्दसि विभाषा सर्वनामसंज्ञानिषेधात् स्मै आदेशो न। दृशे इति दृशे विख्ये च अ० ३।४।११ इत्यनेन तुमर्थे के प्रत्ययान्तो निपातः। (उद् वहन्ति) पृथिव्यादिलोकेषु प्रसारयन्ति। उपरि स्थितोऽप्यादित्यः किरणद्वारा सर्वान् लोकान् प्राप्नोतीति भावः॥ इमं मन्त्रं यास्कमुनिरेवं व्याचष्टे—उद्वहन्ति तं जातवेदसं रश्मयः केतवः सर्वेषां भूतानां दर्शनाय सूर्यमिति कमन्यमादित्यादेवमवक्ष्यत् इति। निरु० १०।१५॥ अथ द्वितीयः—परमेश्वरपरः। (केतवः) केतुमन्तः प्राप्तऋतम्भराप्रज्ञा योगिनो विद्वांसः२ । केतुरिति प्रज्ञानामसु पठितम्। निघं० ३।९। अत्र मतुपो लुक्। (त्यम्) तं स्वानुभूतं प्रसिद्धम् (जातवेदसम्) सर्वज्ञं, सर्वव्यापकं, सर्वैर्ज्ञेयं, धनोत्पादकं, ज्ञानप्रदायकं च। जातवेदाः कस्मात्? जातानि वेद, जातानि वैनं विदुः जाते जाते विद्यत इति वा, जातवित्तो वा जातधनः, जातविद्यो वा जातप्रज्ञानः इति निरुक्तम्। ७।१९। (देवम्) दिव्यगुणप्रदायकम् (सूर्यम्३) सूर्यवद् भासमानं परमेश्वरम् (विश्वाय दृशे) विश्वेषां जनानां साक्षात्करणाय उद् वहन्ति सर्वत्र प्रचारयन्ति ॥११॥४ अत्र श्लेषालङ्कारः। द्वयोरर्थयोरुपमानोपमेयभावश्च व्यज्यते ॥११॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा सूर्यं तद्रश्मयः सर्वेषां जनानामालोकाय भूम्यादिलोकान् प्रापयन्ति, तथा योगिनो विद्वांसः परमेश्वरं स्वयं साक्षात्कृत्य परेषां दर्शनाय सर्वत्रोपदिशन्ति ॥११॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १।५०।१, य० ७।४१ अन्ते स्वाहा इत्यधिकम्, ३३।३१, अथ० २०।४७।१३ सर्वत्र देवता सूर्यः। अथ० १३।२।१६ ऋषिः ब्रह्मा, देवता रोहित आदित्यः। २. केतवः किरणा इव प्रकाशमाना विद्वांसः इति य० ८।४१ भाष्ये द०। ३. सूर्यम् यः स्रियते विज्ञाप्यते वा वेदैर्विद्वद्भिश्च तम् इति य० ७।४१ भाष्ये द०। ४. दयानन्दर्षिर्मन्त्रमिमम् ऋग्भाष्ये हे मनुष्याः, यूयं यथा केतवो रश्मयो विश्वाय दृशे उदुत्यं जातवेदसं देवं सूर्यम् उद्वहन्ति तथा गृहाश्रमसुखदर्शनाय सुशोभनाः स्त्रिय उद्वहत इति विषये, य० ७।४१ इत्यत्र सूर्यदृष्टान्तेन परमेश्वरविषये, य० ३३।३१ इत्यत्र च सूर्यविषये व्याचष्टे।
31_0031 उदु त्यम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३१-१। सौर्यम्॥ सूर्यो गायत्री सूर्यः॥उ꣤दु꣥त्य꣤म्। ओहाइ॥ जा꣡। त꣪वेऽ२᳐दा꣣ऽ२३४सा꣥म्। दे꣢꣯वं꣡वहा। तीके꣢ता꣣ऽ२३४वाः꣥॥ दा꣡ऽ२३४र्शे꣯हा꣥इ॥ वा꣡इश्वा꣢꣯यसू꣡꣯। र्याम्। औऽ२३हो꣤वा꣥। हो꣤ऽ५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
क꣣वि꣢म꣣ग्नि꣡मुप꣢꣯ स्तुहि स꣣त्य꣡ध꣢र्माणमध्व꣣रे꣢। दे꣣व꣡म꣢मीव꣣चा꣡त꣢नम् ॥ 32:0032 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
क॒विम॒ग्निमुप॑ स्तुहि स॒त्यध॑र्माणमध्व॒रे ।
दे॒वम॑मीव॒चात॑नम् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
क꣣वि꣢म्। अ꣣ग्नि꣢म्। उ꣡प꣢꣯। स्तु꣣हि। स꣣त्य꣡ध꣢र्माणम्। स꣣त्य꣢। ध꣣र्माणम्। अध्वरे꣢। दे꣣व꣢म्। अ꣣मीवचा꣡त꣢नम्। अ꣣मीव। चा꣡त꣢꣯नम्। ३२।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- मेधातिथिः काण्वः
- गायत्री
- षड्जः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
भौतिक अग्नि के समान परमेश्वर के भी गुण सबके जानने योग्य हैं, यह कहते हैं।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—परमेश्वर के पक्ष में। हे मनुष्य, तू (अध्वरे) हिंसादिरहित जीवनयज्ञ में (कविम्) वेदकाव्य के कवि एवं क्रान्तदर्शी, (सत्यधर्माणम्) सत्य गुण-कर्म-स्वभाववाले, (देवम्) सुख आदि के दाता, (अमीवचातनम्) अज्ञान आदि तथा व्याधि, स्त्यान, संशय, प्रमाद, आलस्य आदि योगविघ्नकारी मानस रोगों को विनष्ट करनेवाले (अग्निम्) तेजस्वी परमेश्वर की (उप स्तुहि) उपासना कर ॥ द्वितीय—भौतिक अग्नि के पक्ष में। हे मनुष्य, तू (अध्वरे) शिल्पयज्ञ में (कविम्) गतिमान्, (सत्यधर्माणम्) सत्य गुण-कर्म-स्वभाववाले, (देवम्) प्रकाशमान, प्रकाशक और व्यवहार-साधक, (अमीवचातनम्) ज्वरादि रोगों को नष्ट करनेवाले, (अग्निम्) आग, बिजली और सूर्य के (उप स्तुहि) गुणों का वर्णन कर ॥१२॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है ॥१२॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - मनुष्यों को शिल्पविद्या की सिद्धि के लिए जैसे भौतिक आग, बिजली और सूर्य का गुणज्ञानपूर्वक सेवन करना चाहिए, वैसे ही धर्म-प्राप्ति के लिए परमेश्वर के गुण-कर्म-स्वभाव का ज्ञान, वर्णन और अनुकरण करना चाहिए ॥१२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ भौतिकाग्निवत् परमेश्वरस्यापि गुणाः सर्वैर्वेदितव्या इत्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—परमेश्वरपरः। हे मनुष्य, त्वम् (अध्वरे) हिंसादिरहिते जीवनयज्ञे (कविम्) वेदकाव्यस्य कर्तारम्, क्रान्तदर्शिनम्, (सत्यधर्माणम्) सत्या अवितथा धर्मा गुणकर्मस्वभावा यस्य तम्, (देवम्) सुखादीनां दातारम्, (अमीवचातनम्) अमीवान् अज्ञानादीन् व्याधिस्त्यानसंशयप्रमादालस्यादीन् वा योगविघ्नकरान् मानसान् रोगान् चातयति हिनस्ति यस्तम्।२ अम रोगे, बाहुलकादौणादिक ईवप्रत्ययः। चातयतिर्नाशने, निरु० ६।३०। (अग्निम्) तेजस्विनं परमेश्वरम् (उप स्तुहि) उपास्स्व ॥ अथ द्वितीयः—भौतिकाग्निपरः। हे मनुष्य, त्वम् (अध्वरे) शिल्पयज्ञे (कविम्) गतिमन्तम्, (सत्यधर्माणम्) सत्यगुणकर्मस्वभावम्, (देवम्) प्रकाशमानं प्रकाशकं व्यवहारसाधकं च, (अमीवचातनम्) ज्वरादिरोगनाशकम् (अग्निम्) पार्थिवाग्निं विद्युतं सूर्यं वा (उप स्तुहि) गुणैर्वर्णय ॥१२॥ अत्र श्लेषालङ्कारः ॥१२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - मनुष्यैः शिल्पविद्यासिद्धये यथा भौतिकोऽग्निर्विद्युत् सूर्यो वा गुणज्ञानपूर्वकं सेवनीयस्तथा धर्मप्राप्तये परमेश्वरस्य गुणकर्मस्वभावा ज्ञेया वर्णनीया अनुकरणीयाश्च ॥१२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १।१२।७। ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिर्मन्त्रमिमं परमेश्वरविषये भौतिकाग्निविषये च व्याख्यातवान्। २. अमीवान् अज्ञानादीन् ज्वरादींश्च रोगान् चातयति हिनस्ति तम् इति ऋ० १।१२।७ भाष्ये द०।
32_0032 कविमग्निमुप स्तुहि - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३२-१। कावम्॥ कविर्वसुरोचिर्गायत्र्यग्निः॥
क꣥विमग्नीम्॥ उ꣢पा꣡ऽ२३। स्तू꣡ऽ२᳐हा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ स꣢त्य꣡ध꣢र्मा꣯णमध्वरे꣡꣯॥ दे꣢꣯वाम्॥ अमी꣯वचा꣡꣯ताऽ२३ना꣢᳐ऽ३४३म्। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
शं꣡ नो꣢ दे꣣वी꣢र꣣भि꣡ष्ट꣢ये꣣ शं꣡ नो꣢ भवन्तु पी꣣त꣡ये꣢। शं꣢꣫ योर꣣भि꣡ स्र꣢वन्तु नः ॥ 33:0033 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
शं नो॑ दे॒वीर॒भिष्ट॑य॒
आपो॑ भवन्तु पी॒तये॑ ।
शं योर्+++(=[अ]मिश्रणाय)+++ अ॒भि स्र॑वन्तु नः ॥ ०४॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
श꣢म्। नः꣢। देवीः꣢। अ꣣भि꣡ष्ट꣢ये। शम्। नः꣣। भवन्तु। पीत꣡ये꣢। शम्। योः। अ꣣भि꣢। स्र꣣वन्तु। नः। ३३।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- सिन्धुद्वीप आम्बरीषः, त्रित आप्त्यो वा
- गायत्री
- षड्जः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अग्नि-ज्वालाओं के तुल्य ईश्वरीय दिव्यशक्तियाँ हमारे लिए क्या करें, यह कहते हैं।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (देवीः) भौतिक अग्नि की दिव्य ज्वालाओं के समान परमात्माग्नि की दिव्य शक्तियाँ (अभिष्टये) अभीष्ट की प्राप्ति के अर्थ (नः) हमारे लिए (शम्) कल्याणकारिणी हों, (पीतये) प्राप्त के रक्षार्थ (नः) हमारे लिए (शम्) कल्याणकारिणी (भवन्तु) हों। (नः) हमारे (शं योः) आगत कष्टों के शमनार्थ तथा अनागत कष्टों को दूर रखने के लिए (अभिस्रवन्तु) चारों ओर प्रवाहित होती रहें ॥१३॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - अभिष्टि और पीति शब्दों से क्रमशः योग और क्षेम का ग्रहण होता है। अप्राप्त की प्राप्ति को अभिष्टि या योग कहते हैं और प्राप्त की रक्षा को पीति या क्षेम। परमेश्वर की दिव्य शक्तियाँ हमें योग-क्षेम प्रदान करें, यह अभिप्राय है। साथ ही जिन आपदाओं से ग्रस्त होकर हम पीड़ित होते हैं और जिन अनागत आपदाओं के भय से संत्रस्त होते हैं कि कहीं ऐसा न हो कि वे हमें धर-दबोचें, वे सब आपत्तियाँ परमेश्वर की दिव्य शक्तियों के प्रभाव से और हमारे पुरुषार्थ से दूर हो जाएँ ॥१३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अग्नेर्ज्वाला इव परमेश्वरस्य दिव्यशक्तयोऽस्मभ्यं किं कुर्वन्त्वित्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - (देवीः२) भौतिकाग्नेर्देदीप्यमाना ज्वाला इव परमात्माग्नेर्दिव्यशक्तयः। जसि देव्यः इति प्राप्ते वा छन्दसि।’ अ० ६।१।१०६ इति नियमेन वैकल्पिकः पूर्वसवर्णदीर्घः। (अभिष्टये) अभीष्टप्राप्तये। इष्टिः इच्छा, इषु इच्छायाम्, क्तिन्। अभि-इष्टि, एमन्नादिषु छन्दसि पररूपं वाच्यम्।’ अ० ६।१।९४ वा०, अनेन पररूपम्। (नः) अस्मभ्यम् (शम्) कल्याणकारिण्यः भवन्तु, (पीतये) प्राप्तस्य रक्षणाय च। पा रक्षणे भावे क्तिनि घुमास्थागापाजहातिसां हलि।’ अ० ६।४।६६ इतीत्वम्। (नः) अस्मभ्यम् (शम्) कल्याणकारिण्यः (भवन्तु) जायन्ताम्। किञ्च, (नः) अस्माकम् (शं योः) आगतानां कष्टानां शमनाय, अनागतानां च यावनाय दूरे रक्षणाय। शं योः शमनं च रोगाणां यावनं च भयानाम् इति निरुक्तम्। ४।२१। (अभिस्रवन्तु) सर्वतः प्रवहन्तु ॥१३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - अभीष्टिपीतिभ्यां क्रमशो योगक्षेमौ गृह्येते। अप्राप्तस्य प्राप्तिरभीष्टिर्योगो वा, प्राप्तस्य रक्षणं पीतिः क्षेमो वा। परमेश्वरस्य दिव्यशक्तयोऽस्मभ्यं योगक्षेमं प्रयच्छन्त्विति भावः। अपि च याभिरापद्भिर्ग्रस्ता वयं पीड्यामहे, यासां चानागतानामापदां भयात् त्रस्यामस्ताः सर्वा आपदः पारमेश्वरीणां दिव्यशक्तीनां प्रभावादस्मत्पुरुषार्थेन च पूर्णतो निवारिता भवेयुः ॥१३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १०।९।४, य० ३६।१२ दध्यङ् आथर्वण ऋषिः अथ० १।६।१ सिन्धुद्वीपः अथर्वा कृतिर्वा ऋषिः। सर्वत्र अभिष्टये शन्नो इत्यत्र अभिष्टय आपो इति पाठः, आपश्च देवताः। २. यत्र आपो भवन्तु पीतये इति पाठः आपश्च देवताः, तत्र देवीः इति आपः इत्यस्य विशेषणम्। अत्र तु अग्निर्देवता। अतः देवीः इति पदेन भौतिकाग्निपक्षे दीप्तिमत्यो ज्वालाः, परमेश्वरपक्षे च दिव्यशक्तयः इत्यर्थो ग्राह्यः। इतरैर्भाष्यकारैस्तु आपः इति पदमध्याहृत्य व्याख्यातम्।
33_0033 शं नो - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३३-१। काशीतम्॥ कापीतं वा सुमन्दं वा। पारावतो (पारावतिर्वा) गायत्र्यग्निः॥
श꣥न्नो꣯दे꣯वीः॥ अ꣢भि꣡ष्टाऽ२३या꣢ऽ३४इ॥ श꣥न्नो꣯भवा॥ तु꣢पी꣡꣯ताऽ२३या꣢ऽ᳐३४इ॥ शं꣥यो꣯रभी॥ स्र꣢व꣡। तूऽ२᳐। ना꣣ऽ२३४। औ꣥꣯हो꣯वा॥ ऊ꣣ऽ२३४पा꣥॥
33_0033 शं नो - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
३३-२। काशीतोत्तरम्॥ पारावतो गायत्र्यग्निः॥
हु꣣वा꣢᳐ऽ३हो꣡ऽ२३४इ। शन्नो꣯दे꣥꣯वीः꣯। अ꣤भिष्ट꣥याइ॥ हु꣣वा꣢ऽ३हो꣡ऽ२३४इ। शन्नो꣯भ꣥व। तु꣤पी꣯त꣥याइ॥ हु꣣वा꣢ऽ३᳐हो꣡ऽ२३४इ। शंयो꣯र꣥भि। स्र꣤वन्तु꣥नाः॥ हु꣣वा꣢ऽ३हो꣡ऽ२᳐। वा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ ऊ꣣ऽ२३४पा꣥॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
क꣡स्य꣢ नू꣣नं꣡ परी꣢꣯णसि꣣ धि꣡यो꣢ जिन्वसि सत्पते। गो꣡षा꣢ता꣣ य꣡स्य꣢ ते꣣ गि꣡रः꣢ ॥ 34:0034 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
कस्य॑ नू॒नं परी॑णसो॒ धियो॑ जिन्वसि दम्पते ।
गोषा॑ता॒ यस्य॑ ते॒ गिरः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
क꣡स्य꣢꣯। नू꣣न꣢म्। प꣡री꣢꣯णसि। प꣡रि꣢꣯। न꣣सि। धि꣡यः꣢꣯। जि꣣न्वसि। सत्पते। सत्। पते। गो꣡षा꣢꣯ता। गो꣢। सा꣣ता। य꣡स्य꣢꣯। ते꣣। गि꣡रः꣢꣯। ३४।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- उशना काव्यः
- गायत्री
- षड्जः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
कौन परमेश्वर की कृपा का पात्र होता है, यह कहते हैं।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (सत्पते) सज्जनों के पालक ज्योतिर्मय परमात्मन् ! आप (नूनम्) निश्चय ही (कस्य) किस मनुष्य की (धियः) बुद्धियों को (परीणसि) बहुत अधिक (जिन्वसि) सन्मार्ग में प्रेरित करते हो? यह प्रश्न है। इसका उत्तर देते हैं—(यस्य) जिस मनुष्य को (ते) आपकी (गिरः) उपदेशवाणियाँ (गोसाता) श्रेष्ठ गायों, श्रेष्ठ इन्द्रियबलों, श्रेष्ठ पृथिवी-राज्यों और श्रेष्ठ आत्म-किरणों को प्राप्त कराने में सफल होती हैं, उसी की बुद्धियाँ सन्मार्ग में आप द्वारा प्रेरित की गयी हैं, यह मानना चाहिए ॥१४॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जो मनुष्य परमात्मा के उपदेश को सुनकर अधिकाधिक भौतिक और आध्यात्मिक सम्पदा को प्राप्त कर लेता है, वही परमात्मा का कृपापात्र है, यह समझना चाहिए ॥१४॥ इस दशति में परमात्मा आदि के महत्त्व का वर्णन करते हुए उनकी स्तुति के लिए प्रेरणा होने से इसके विषय की पूर्व दशति के विषय के साथ संगति है ॥ प्रथम प्रपाठक में प्रथम अर्ध की तृतीय दशति समाप्त॥ प्रथम अध्याय में तृतीय खण्ड समाप्त ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ कः परमेश्वरस्य कृपायाः पात्रमित्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (सत्पते) सतां पालक अग्ने ज्योतिर्मय परमात्मन् ! त्वम् (नूनम्) निश्चयेन (कस्य) कस्य जनस्य (धियः) बुद्धीः (परीणसि२) बहु। परीणसेति बहुनाम। निघं० ३।१। (जिन्वसि) सन्मार्गे प्रेरयसि? इति प्रश्नः। जिन्वतिः गतिकर्मा। निघं० २।१४। अथोत्तरमाह—(यस्य) यस्य जनस्य (ते) तव (गिरः) उपदेशवाचः (गोसाता) गोसातये, गवां श्रेष्ठधेनूनां, श्रेष्ठेन्द्रियबलानां, श्रेष्ठपृथिवीराज्यानां, श्रेष्ठात्मकिरणानां च सातये लाभाय भवन्ति, तस्यैव बुद्धयः सन्मार्गे त्वया प्रेरिता इति मन्तव्यम्। सातिः इति सनतेः सनोतेर्वा ऊतियूतिजूतिसातिहेतिकीर्तयश्च।’ अ० ३।३।९७ इति क्तिनि निपात्यते। गोसातये इति प्राप्ते सुपां सुलुक्०।’ अ० ७।१।३९ इति चतुर्थ्येकवचनस्य डादेशः। संहितायां पूर्वपदात्।’ अ० ८।३।१०६, सनोतेरनः अ०’ ८।३।१०८ इति सस्य षत्वम् ॥१४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यो जनः परमात्मोपदेशमुपश्रुत्य प्रचुरप्रचुरां भौतिकीमाध्यात्मिकीं च सम्पदमधिगच्छति, स एव परमात्मनः कृपापात्रमिति मन्तव्यम् ॥१४॥ अत्र परमात्मादेर्महत्त्ववर्णनपूर्वकं तत्स्तुत्यर्थं प्रेरणादेतद्दशत्यर्थस्य पूर्वदशत्यर्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति प्रथमे प्रपाठके पूर्वार्धे तृतीया दशतिः॥ इति प्रथमेऽध्याये तृतीयः खण्डः ॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।८४।७ परीणसि, सत्पते इत्यनयोः स्थाने क्रमेण परीणसो, दंपते इति पाठः। २. सप्तम्येकवचनमिदं द्वितीयाबहुवचनस्य स्थाने द्रष्टव्यम्। परीणसः बह्व्यः धियः प्रज्ञाः—इति वि०। परिणः इति महन्नामधेयम्, परिपूर्वात् णसेः व्याप्तिकर्मणः इदं रूपम्। महति यज्ञे—इति भ०।
34_0034 कस्य नूनम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३४-१। मनाज्ये द्वे॥ द्वयोर्गोतमो (गोराङ्गिरसो वा) गायत्र्यग्निः॥
क꣡स्यानू꣢ऽ१नाऽ२᳐म्। प꣣री꣢णा꣣ऽ२३४सी꣥॥ धि꣡यो꣯जिन्वाऽ२᳐। सि꣣स꣢त्पा꣣ऽ२३४ता꣥इ। गो꣡षा꣢꣯ता꣯या꣡ऽ२३॥ स्या꣡ऽ२᳐ता꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ उ꣢प्᳐। गी꣣ऽ२३४राः꣥॥
34_0034 कस्य नूनम् - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
३४-२। गौराङ्गिरसस्य साम॥ गौतमस्य मनाज्यं वा मनाज्योत्तरं वा॥ओ꣢꣯हो꣯इहुऽ३᳐वा꣡ऽ२३इ। हु꣢व꣣ए꣢। कस्यनू꣯नांऽ३᳐पा꣤ऽ३री꣢꣯ण꣣सि꣥॥ ओ꣢꣯हो꣯इहुऽ३᳐वा꣡ऽ२३इ। हु꣢व꣣ए꣢। धियो꣯जिन्वाऽ३᳐सी꣤ऽ३स꣢त्प꣣ता꣥इ॥ ओ꣢꣯हो꣯इहुऽ३᳐वा꣡ऽ२३इ। हु꣢व꣣ए꣢। गो꣯षा꣯ता꣯य॥ स्य꣣ता꣢ऽ३इगा꣤ऽ५"इराऽ६५६ः॥
[[अथ तुरीय खण्डः]]
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
य꣣ज्ञा꣡य꣢ज्ञा वो अ꣣ग्न꣡ये꣢ गि꣣रा꣡गि꣢रा च꣣ द꣡क्ष꣢से। प्र꣡प्र꣢ व꣣य꣢म꣣मृ꣡तं꣢ जा꣣त꣡वे꣢दसं प्रि꣣यं꣢ मि꣣त्रं꣡ न श꣢꣯ꣳसिषम् ॥ 35:0035 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
य॒ज्ञाय॑ज्ञा वो अ॒ग्नये॑ गि॒रागि॑रा च॒ दक्ष॑से ।
प्रप्र॑ व॒यम॒मृतं॑ जा॒तवे॑दसं प्रि॒यं मि॒त्रं न शं॑सिषम् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
य꣣ज्ञा꣡य꣢ज्ञा। य꣣ज्ञा꣢। य꣣ज्ञा꣢। वः। अग्न꣡ये꣢। गि꣣रा꣡गि꣢रा। गि꣣रा꣢। गि꣣रा। च। द꣡क्ष꣢꣯से। प्र꣡प्र꣢꣯। प्र। प्र꣣। वयम्꣢। अ꣣मृ꣡तम्꣢। अ꣣। मृ꣡तम्꣢꣯। जा꣣त꣡वे꣢दसम्। जा꣣त꣢। वे꣣दसम्। प्रियम्꣢। मि꣣त्रम्꣢। मि꣣। त्रम्꣢। न। शँ꣣सिषम्। ३५।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- शंयुर्बार्हस्पत्यः
- बृहती
- मध्यमः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
कोई विद्वान् उपदेशक मनुष्यों को प्रेरणा कर रहा है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे मनुष्यो, (यज्ञायज्ञा) प्रत्येक यज्ञ में (वः) तुम लोगों को (अग्नये) सद्गुणप्रेरक परमात्मा की आराधना करने के लिए, मैं नियुक्त करता हूँ। (गिरागिरा च) और प्रत्येक वाणी से अर्थात् प्रभावजनक वाक्यावली के विन्यास से (दक्षसे) बढ़ने अर्थात् उन्नति करन के लिए, प्रेरित करता हूँ। इस प्रकार (वयम्) तुम-हम सब मिलकर (अमृतम्) अमरणधर्मा, अविनाशी (जातवेदसम्) सर्वज्ञ और सर्वव्यापक परमेश्वर की (प्र प्र) पुनः पुनः प्रशंसा करते हैं। मैं पृथक् भी (प्रियम्) प्रिय (मित्रं न) मित्र के समान, उस परमेश्वर की (प्र प्र शंसिषम्) पुनः पुनः प्रशंसा करता हूँ ॥१॥ इस मन्त्र में उपमालङ्कार है ॥१॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - मनुष्यों द्वारा जो भी नित्य या नैमित्तिक यज्ञ आयोजित किये जाते हैं, उनमें परमेश्वर का अवश्य स्मरण और आराधन करना चाहिए। महापुरुष मनुष्यों को यह प्रेरणा दें कि तुम निरन्तर वृद्धि और समुन्नति के लिए प्रयत्न करो। इस प्रकार उपदेश देनेवाले और उपदेश सुननेवाले सब मिलकर एकमति से सर्वज्ञ, सर्वव्यापक परमात्मा की स्तुति करें तथा ऐहलौकिक और पारलौकिक अभ्युदय को प्राप्त करें ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ कश्चिद् विद्वानुपदेशको मनुष्यान् प्रेरयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे मनुष्याः, (यज्ञायज्ञा) यज्ञे यज्ञे। सुपां सुलुक्’ अ० ७।३।३९ इति सप्तम्या आकारादेशः वीप्सायां द्वित्वम्। (वः) युष्मान् (अग्नये) सद्गुणप्रेरकाय परमात्मने, तमाराद्धुमित्यर्थः, नियुनज्मि इति शेषः। (गिरागिरा च२) वाचा वाचा च, प्रत्येकप्रभावजनकवाक्यावली- विन्यासेनेति भावः (दक्षसे३) वर्द्धितुम्, उन्नतिं कर्तुं, प्रेरयामि इति शेषः। वृद्ध्यर्थकाद् दक्षधातोः तुमर्थे सेसेनसे असेन्० अ० ३।४।९ इति तुमर्थे असेन्’ प्रत्ययः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। (वयम्) यूयं वयं च सर्वे मिलित्वा (अमृतम्) अमरणधर्माणम्, अविनश्वरम् (जातवेदसम्) सर्वज्ञं सर्वव्यापकं च परमेश्वरम् (प्रप्र)४ प्रशंसामः प्रशंसामः, भूयोभूयः प्रशंसाम इत्यर्थः। किञ्च, पृथगप्यहं तम् (प्रियम्) स्निग्धम् (मित्रं न) सखायमिव (प्रप्र शंसिषम्५) भूयो भूयः प्रशंसामि। शंसु स्तुतौ धातोर्लेटि रूपम् ॥१॥६ अत्रोपमालङ्कारः ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - मनुष्यैर्येऽपि नैत्यिका नैमित्तिका वा यज्ञा आयोज्यन्ते तेषु परमेश्वरोऽवश्यं स्मरणीय आराधनीयश्च। महापुरुषा जनान् प्रेरयेयुर्यद् यूयं सततं वृद्ध्यै समुन्नत्यै च प्रयतध्वम्। एवमुपदेशका उपदेश्याश्च सर्वे संभूयैकमत्येन सर्वज्ञस्य सर्वव्यापकस्य परमात्मनः स्तुतिं कुर्युः, ऐहलौकिकपारलौकिकाभ्युदयं च प्राप्नुयुः ॥१॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ६।४८।१, य० २७।४२, साम० ७०३। २. च शब्दः समुच्चयादेरर्थस्याभावात् पादपूरण इति वि०। अस्माभिस्तु समुच्चयार्थ एव व्याख्यातः। ३. भरतस्वामी दक्षसे इति क्रियापदं मन्यते—चः चेदर्थे वर्तते, तद्योगाच्च दक्षसे इति आख्यातस्य उदात्तत्वम्, निपातैर्यद्यदि- हन्तकुविन्नेच्चेच्चण् कच्चिद्यत्रयुक्तम्’ पा० ८।१।३० इति। अन्यथा सर्वानुदात्ततैव स्यात् तिङ्ङतिङः पा० ८।१।२८ इति। पक्षे सायणोऽप्येवमाह। अस्माभिस्तु तुमर्थप्रत्ययत्वेन व्याख्यातम्। प्रत्ययस्य नित्त्वादाद्युदात्तता सिद्धैव। ४. प्रसमुपोदः पादपूरणे। अ० ८।१।१६ इति पादपूरणे द्वित्वमुक्तम्। वस्तुतस्तु प्र-प्र इति द्वित्त्वस्य न पादपूरणमात्रं प्रयोजनं, किन्तु प्रशंसाया भूयोभूयस्त्वं द्योत्यते। ५. वयं प्रशंसिषम् इत्यंसंगतेः विवरणकारेण वयमित्येतत् प्रथमाबहुवचनमेकवनस्य स्थाने द्रष्टव्यम् इत्युक्त्वा, भरतस्वामिसायणाभ्यां च प्रशंसिषम् इत्यत्र वचनव्यत्ययं मत्वा समाधानं कृतम्। अस्माभिस्तु व्यत्ययो निराकृतः। ६. दयानन्दर्षिणा मन्त्रोऽयं ऋग्भाष्ये यजुर्भाष्ये च विद्वत्कर्तव्यविषये व्याख्यातः।
35_0035 यज्ञायज्ञा वो - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३५-१। उपहवौ द्वौ॥ द्वयोर्भरद्वाजो बृहत्यग्निः॥
य꣥ज्ञा꣯यज्ञा॥ वो꣢꣯अग्नयाऽ३᳐इ। गि꣡राऽ२᳐गि꣣रा꣢ऽ३᳐४। हा꣣꣯हो꣢ऽ३᳐इ। चा꣡द꣢क्षा꣣ऽ२३४सा꣥इ। प्र꣡प्रा꣰꣯ऽ२वय꣡ममृतंजा꣢꣯। ता꣡वे꣢ऽ१दासाऽ᳒२᳒म्॥ प्रिय꣡म्मित्राम्। न꣢शꣳ꣡सिषाम्॥ ए꣣꣯हिया꣢। औ꣣꣯हौ꣯होऽ२३४५इ॥ डा॥
35_0035 यज्ञायज्ञा वो - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
३५-२।
य꣤ज्ञा꣣꣯य꣤ज्ञा꣥꣯। हो꣢इ। वोऽ३᳐ग्न꣢य꣣ए꣢ऽ३४। हि꣥या॥ गि꣣रा꣯गि꣢रा꣡। चाऽ२᳐द꣣क्ष꣢सा꣡इ। प्र꣢प्रा꣣꣯व꣢या꣡म्। अ꣢मृ꣡तंजा꣢ऽ३᳐। त꣡वेऽ२᳐दा꣣ऽ२३४सा꣥म्॥ प्रि꣢य꣡म्मित्राम्। न꣢शꣳ꣡सिषाम्॥ ए꣣꣯हिया꣢। औ꣣꣯होऽ२३४५इ॥ डा॥
35_0035 यज्ञायज्ञा वो - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
३५-३। श्नौष्टीगवम्॥ श्नुष्टीगुर्बृहत्यग्निः॥
या꣡ज्ञा꣯याज्ञाऽ᳒२᳒। वो꣡अग्नायाऽ᳒२᳒इ॥ गा꣡इरा꣯गाइराऽ᳒२᳒। चा꣡द꣪क्षासाऽ᳒२᳒इ। प्र꣡प्रावायाऽ᳒२᳒म्। अमृ꣡तंजा꣢ऽ३᳐। त꣡वेऽ२᳐दा꣣ऽ२३४सा꣥म्॥ प्रा꣡यम्माइत्राऽ᳒२᳒म्॥ ना꣡श꣪ꣳसाऽ२३इषा꣢ऽ᳐३४३म्। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
35_0035 यज्ञायज्ञा वो - 04 ...{Loading}...
लिखितम्
३५-४। यज्ञायज्ञीयम्॥ (भरद्वाजः) अग्निर्वैश्वानरो बृहत्यग्निः॥
य꣤ज्ञा꣣ऽ५य। ज्ञा꣤ऽ३वो꣢ऽ३᳐ग्ना꣤या꣥इ॥ गा꣡इरा꣯गिरा। चा꣢ऽ३᳐दा꣡क्षा꣢ऽ३᳐सा꣢इ। प्र꣡प्रा꣰꣯ऽ२᳐वय꣡ममृतम्। जा꣯ताऽ२३वा꣢। हि꣡म्माइ॥ दा꣢ऽ३सा꣢म्॥ प्रा꣡यम्मित्रन्नशाऽ२ꣳ᳐सि꣣षा꣢उ॥ वाऽ३꣡४꣡५꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पा꣣हि꣡नो꣢ अ꣣ग्न꣡ ए꣢कया पा꣣ह्यू꣡३ऽत꣢ द्वि꣣ती꣡य꣢या । पा꣣हि꣢गी꣣र्भि꣢स्ति꣣सृ꣡भि꣢रूर्जां पते पा꣣हि꣡ च꣢त꣣सृ꣡भि꣢र्वसो॥ 36:0036॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पा॒हि नो॑ अग्न॒ एक॑या पा॒ह्यु१॒॑त द्वि॒तीय॑या ।
पा॒हि गी॒र्भिस्ति॒सृभि॑रूर्जां पते पा॒हि च॑त॒सृभि॑र्वसो ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
पा꣣हि꣢। नः꣣। अग्ने। ए꣡क꣢꣯या। पा꣣हि꣢। उ꣣त꣢। द्वि꣣ती꣡य꣢या। पा꣣हि꣢। गी꣣र्भिः꣢। ति꣣सृ꣡भिः꣢। ऊ꣣र्जाम्। पते। पाहि꣢। च꣣तसृ꣡भिः꣢। व꣣सो। ३६।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- भर्गः प्रागाथः
- बृहती
- मध्यमः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमेश्वर और विद्वान् मनुष्य से प्रार्थना करते हैं।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—परमात्मा के पक्ष में। हे (ऊर्जां पते) अन्नों, रसों, बलों और प्राणों के अधिपति, (वसो) सर्वत्र बसनेवाले सर्वान्तर्यामी तथा निवासप्रदायक (अग्ने) परमात्मन् ! आप (नः) हमारी (एकया) एक ऋग्-रूप वाणी से (रक्ष) रक्षा कीजिए; (उत) और (द्वितीयया) दूसरी यजुःरूप वाणी से (पाहि) रक्षा कीजिए; (तिसृभिः) तीन ऋग्, यजुः और सामरूप सम्मिलित (गीर्भिः) वाणियों से (पाहि) रक्षा कीजिए; (चतसृभिः) चार ऋग्, यजुः, साम और अथर्वरूप सम्मिलित वाणियों से (पाहि) रक्षा कीजिए। यहाँ चार बार पाहि के प्रयोग से परमेश्वर द्वारा करणीय रक्षा की निरन्तरता सूचित होती है ॥ द्वितीय—विद्वान् के पक्ष में। हे (ऊर्जां पते) बलों के पालक, (वसो) उत्तम निवास देनेवाले, (अग्ने) अग्नि के तुल्य विद्या-प्रकाश से युक्त विद्वन् ! आप (एकया) एक उत्तम शिक्षा से (नः) हमारी (पाहि) रक्षा कीजिए; (उत) और (द्वितीयया) दूसरी अध्यापन-क्रिया से (पाहि) रक्षा कीजिए; (तिसृभिः) कर्म-काण्ड, उपासना-काण्ड और ज्ञान-काण्ड को जतानेवाली तीन (गीर्भिः) वाणियों से (पाहि) रक्षा कीजिए; (चतसृभिः) धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष इनका विज्ञान करानेवाली चार प्रकार की वाणियों से (पाहि) रक्षा कीजिए ॥२॥४
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - चार वेदवाणियाँ परमेश्वर ने हमारे हित के लिए प्रदान की हैं। यदि हम वेदवर्णित ज्ञान, कर्म, उपासना और विज्ञान विषयों को पढ़कर कर्तव्य कर्मों का आचरण करें, तो निस्सन्देह हमारी रक्षा होगी। विद्वानों को चाहिए कि वेद पढ़ाकर वेदविहित धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष का उपदेश देकर हमारी रक्षा करें ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमेश्वरो विद्वाँश्च प्रार्थ्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—परमात्मपरः। हे (ऊर्जां पते) अन्नानां रसानां बलानां प्राणानां चाधिपते ! ऊर्जम् अन्नं रसं चेति निरुक्तम्। ९।४१। ऊर्जं बलप्राणनयोः, क्विप्। (वसो) वसति सर्वत्र वासयति वेति (वसुः), तादृश सर्वान्तर्यामिन् सर्वनिवासप्रद (अग्ने) परमात्मन् ! त्वम् (नः) अस्मान् (एकया) ऋग्रूपया गिरा (पाहि) रक्ष, (उत) अपि च (द्वितीयया) यजुराख्यया गिरा (पाहि) रक्ष। (तिसृभिः) ऋग्यजुः- सामात्मिकाभिः संमिलिताभिः (गीर्भिः) वाग्भिः (पाहि) रक्ष। (चतसृभिः) ऋग्यजुःसामाथर्वरूपाभिः संमिलिताभिः वाग्भिः, (पाहि) रक्ष।२ अत्र चतुःकृत्वः पाहि इति पाठात् परमेश्वरेण करणीयाया रक्षायाः सातत्यं द्योत्यते ॥ अथ द्वितीयः—विद्वत्परः। हे (ऊर्जां पते) बलानां पालक, (वसो) सुवासप्रद (अग्ने) पावकवद् विद्वन् ! त्वम् (एकया) सुशिक्षया (नः) अस्मान् (पाहि) रक्ष, (उत) अपिच (द्वितीयया) अध्यापनक्रियया (पाहि) रक्ष, (तिसृभिः) कर्मोपासनाज्ञानज्ञापिकाभिः (गीर्भिः) वाग्भिः (पाहि) रक्ष, (चतसृभिः) धर्मार्थकाममोक्षविज्ञापिकाभिः वाग्भिः (पाहि) रक्ष ॥२॥३
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - चतस्रो वेदवाचः परमेश्वरेणास्माकं हिताय प्रदत्ताः सन्ति। यदि वयं वेदवर्णितान्ज्ञानकर्मोपासनाविज्ञानविषयानधीत्य कर्तव्यकर्माण्याचराम- स्तदा निःसंशयं वयं रक्षिता भवामः। विद्वभिर्वेदानध्याप्य वेदविहितान् धर्मार्थकाममोक्षाँश्चोपदिश्यास्माकं रक्षा विधेया ॥२॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।६०।९, य० २७।४३, साम० १५४४। २. गिरा एकया ऋग्लक्षणया। द्वितीयया गिरा यजुर्लक्षणया। तिसृभिर्गीर्भिः ऋग्यजुःसामलक्षणाभिः। चतसृभिः ऋग्यजुःसामनिगद- लक्षणाभिः—इति वि०। ३. अयं विद्वत्परोऽर्थः य० २७।४३ इत्यस्य दयानन्दभाष्यमनुसरति। ४. यह विद्वत्परक अर्थ य० २७।४३ के दयानन्द-भाष्य के अनुसार है।
36_0036 पाहिनो अग्न - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३६-१। कार्त्तयशम्॥ कृतयशाः बृहत्यग्निः॥
पा꣥꣯हिनो꣢᳐ऽ३अ꣤ग्न꣥ए꣤꣯कया꣥॥ पा꣡हियु꣢त। द्विता꣡या꣢ऽ१याऽ᳒२᳒। पा꣡हिगी꣢꣯र्भिस्तिसृभिः। ऊ꣯र्जा꣡म्पा꣢ऽ१ताऽ᳒२᳒इ॥ पा꣡हिच꣢तौ꣭ऽ३। हो꣢᳐ऽ३वा꣢॥ सृभि꣡र्वाऽ२३सा꣢ऽ३४३उ। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
36_0036 पाहिनो अग्न - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
३६-२। नार्मेधम्॥ नृमेधा (भरद्वाजः) बृहत्यग्निः॥
पा꣥꣯हिनो꣯अग्नए꣯कयाऽ६ए꣥॥ पा꣢꣯। हो꣡इ। उ꣢। ता꣡। द्वि꣢ता꣡या꣢ऽ३᳐या꣢। पा꣡꣯होऽ२᳐इगा꣣ऽ२३४इर्भीः꣥। ता꣡इसृभिः꣢॥ ऊ꣯र्जा꣡म्पाता꣢। औ꣣꣯हौ꣯होऽ२३४वा꣥। पा꣡ऽ२३४हिहा꣥इ॥ च꣢ता꣡सृभा꣢। औ꣣꣯हौ꣯होऽ२३४वा꣥॥ वा꣡ऽ२३४साउ। ए꣥꣯हियाऽ६हा꣥। हो꣤ऽ५इ॥ डा॥
36_0036 पाहिनो अग्न - 03 ...{Loading}...
लिखितम्
३६-३। कार्त्तवेशम्॥ कृतवेशो (भरद्वाजः) बृहत्यग्निः॥
पा꣤꣯हि꣣नो꣤꣯अ꣥ग्नए꣯। क꣣या꣢ऽ३। पा꣡ऽ२३४। हियु꣥तद्विती꣯। या꣤या꣥॥ पा꣤꣯हि꣣गी꣤꣯र्भि꣣स्ति꣤सृ꣣भि꣤रू꣥꣯र्जा꣯म्। पा꣢ऽ३ता꣢इ॥ पा꣡꣯होइचा꣢ऽ᳐३ता꣢ऽ३᳐४। हा꣥꣯ओ꣤वा꣥॥ सृ꣡भि꣢र्वसो꣯॥ उ꣡पा꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
बृ꣣ह꣡द्भि꣢रग्ने अ꣣र्चि꣡भिः꣢ शु꣣क्रे꣡ण꣢ देव शो꣣चि꣡षा꣢। भ꣣र꣡द्वा꣢जे समिधा꣣नो꣡ य꣢विष्ठ्य रे꣣व꣡त्पा꣢वक दीदिहि ॥ 37:0037 ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
बृ꣣ह꣡द्भिः꣢। अ꣣ग्ने। अ꣣र्चिभिः꣢। शु꣣क्रे꣡ण꣢। दे꣣व। शोचि꣡षा꣢। भ꣣र꣡द्वा꣢जे। भ꣣र꣢त्। वा꣣जे। समिधानः꣢। सम्꣣। इधानः꣢। य꣣विष्ठ्य। रेव꣢त्। पा꣣वक। दीदिहि। ३७।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- शंयुर्बार्हस्पत्यः
- बृहती
- मध्यमः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में पुनः परमात्मा से प्रार्थना की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (यविष्ठ्य) अतिशय युवा, (पावक) पवित्रकर्ता, (देव) दाता (अग्ने) तेजस्वी परमेश्वर ! (बृहद्भिः) महान् (अर्चिभिः) तेजों से, और (शुक्रेण) शुद्ध (शोचिषा) ज्ञान-प्रकाश से (भरद्वाजे) अपने आत्मा में बल भरनेवाले पुरुषार्थप्रिय मुझ स्तोता के अन्दर अथवा बल एवं उत्साह से सम्पन्न मेरे मन के अन्दर (समिधानः) प्रकाशित होते हुए आप (रेवत्) समृद्धिपूर्वक (दीदिहि) देदीप्यमान हों ॥३॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - मनुष्यों को पुरुषार्थी होकर ही परमेश्वर का आह्वान करना चाहिए। अकर्मण्य की प्रार्थना वह नहीं सुनता ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ पुनः परमात्मानं प्रार्थयते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे यविष्ठ्य नित्यतरुण। अतिशयेन युवा यविष्ठः, स एव यविष्ठ्यः। युवशब्दाद् इष्ठन् प्रत्ययः। ततो नवसूर्तमर्तयविष्ठेभ्यो यत् अ० ५।४।२५ वा० इति स्वार्थे यत् प्रत्ययः। (पावक) पवित्रयितः, (देव) दातः (अग्ने) तेजस्विन् परमेश्वर ! (बृहद्भिः) महद्भिः (अर्चिभिः) तेजोभिः, (शुक्रेण) शुद्धेन। शुच्यते पवित्रीभवतीति शुक्रः। शुचिर् पूतीभावे धातोः ऋज्रेन्द्राग्र०’ उ० २।२९ इति रन्-प्रत्ययान्तो निपातः। (शोचिषा) ज्ञानप्रकाशेन च (भरद्वाजे२) भरन् बिभ्रद् वाजं बलं स्वात्मनि यः स भरद्वाजः पुरुषार्थ-प्रियः, तादृशे मयि स्तोतरि, यद्वा भरद्वाजे बलोत्साहसम्पन्ने मदीये मनसि। मनो वै भरद्वाज ऋषिः। श० ८।१।१।९। (समिधानः) प्रकाशमानः सन् (रेवत्) समृद्धियुक्तं यथा भवति तथा। धनवाचकाद् रयिशब्दान्मतुपि रयेर्मतौ बहुलम्’ अ० ६।१।३७ वा० इति सम्प्रसारणम्। (दीदिहि) देदीप्यस्व। दीदयतिः ज्वलतिकर्मा। निघं० १।१६ ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - मनुष्यैः पुरुषार्थिभिरेव भूत्वा परमेश्वर आह्वातव्यः। अकर्मण्यस्य प्रार्थनां स न कर्णे करोति ॥३॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ६।४८।७। रेवन्नः शुक्र दीदिहि इति पाठः। तदनन्तरं द्युमत् पावक दीदिहि’ इत्यधिकम्। २. अस्य मन्त्रस्य शंयुः ऋषिः, मन्त्रे च भरद्वाजस्य नाम। तदेतद् ऋषयो मन्त्रकर्तारः क्वचित् स्वकीयं नाम मन्त्रे प्रचिक्षिपुः इति ये मन्यन्ते तेषां मते कथं संगच्छेत? तत्समाधानं भरतस्वामी प्रोवाच—भरद्वाजे मम भ्रातरि इति भरद्वाजः शंयोर्भ्रातासीदिति तदीयोऽभिप्रायः। सायणोऽपि तथैव व्याचख्यौ। वस्तुतस्तु भरद्वाज इति यौगिकं नाम, अतो नात्रेतिहासः शङ्कनीयः।
37_0037 बृहद्भिरग्ने अर्चिभिः - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३७-१। पृश्नि॥ भरद्वाजो बृहत्यग्निः॥
बृ꣢हा꣡द्भीऽ२३र꣤ग्ने꣯अर्चिभिर्हा꣥उ॥ शु꣢क्रा꣡इणदे꣢꣯वशो꣯चि꣡षा꣢꣯। भ꣡राद्वा꣢ऽ१जेऽ२३। हो꣡वा꣢ऽ३᳐हा꣢इ। स꣡मिधा꣢꣯नः। या꣡वि꣪ष्ठियाऽ२३। हो꣡वा꣢ऽ३᳐हा꣢इ॥ रे꣯वा꣡त्पा꣢ऽ१वाऽ२३। हो꣡वा꣢ऽ३᳐हा꣢इ॥ का꣡दी꣯दि꣢हि। इ꣡डाऽ२३भा꣢ऽ३४३। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
37_0037 बृहद्भिरग्ने अर्चिभिः - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
३७-२। पृश्नि॥ भरद्वाजो बृहत्यग्निः॥
बृ꣥हद्भिरग्ने꣯अर्चिभीऽ६रे꣥॥ शु꣢क्रा꣡इणदे꣢꣯वशो꣯चि꣡षा꣢꣯। भ꣡राद्वा꣢ऽ१जेऽ२३। ओ꣭ऽ३वा꣢। स꣡मिधा꣢꣯नः। या꣡वि꣪ष्ठियाऽ२३। ओ꣭ऽ३वा꣢॥ रे꣯वा꣡त्पा꣢ऽ१वाऽ२३। ओ꣭ऽ३वा꣢॥ का꣡दी꣯दि꣢हि। इ꣡डाऽ२३भा꣢ऽ३४३। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त्वे꣡ अ꣢ग्ने स्वाहुत प्रि꣣या꣡सः꣢ सन्तु सू꣣र꣡यः꣢। य꣣न्ता꣢रो꣣ ये꣢ म꣣घ꣡वा꣢नो꣣ ज꣡ना꣢नामू꣣र्वं꣡ दय꣢꣯न्त꣣ गो꣡ना꣢म् ॥ 38:0038 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त्वे अ॑ग्ने स्वाहुत प्रि॒यासः॑ सन्तु सू॒रयः॑ ।
य॒न्तारो॒ ये म॒घवा॑नो॒ जना॑नामू॒र्वान्दय॑न्त॒ गोना॑म् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
त्वे꣣ इति꣢। अ꣣ग्ने। स्वाहुत। सु। आहुत। प्रिया꣡सः꣢। स꣣न्तु। सूर꣡यः꣢। य꣣न्ता꣡रः꣢। ये। म꣣घ꣡वा꣢नः। ज꣡ना꣢꣯नाम्। ऊ꣣र्व꣢म्। दय꣢꣯न्त। गो꣡ना꣢꣯म्। ३८।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- वसिष्ठो मैत्रावरुणिः
- बृहती
- मध्यमः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
कौन लोग परमात्मा के प्रिय हों, यह कहते हैं।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (स्वाहुत) श्रद्धारसों की हवियों से सम्यक् आहुतिप्राप्त (अग्ने) तेजोमय परमात्मन् ! आपके (सूरयः) स्तोता विद्वान् जन (त्वे) आपकी दृष्टि में (प्रियासः) प्रिय (सन्तु) होवें, (मघवानः) लौकिक एवं आध्यात्मिक धनों से सम्पन्न (ये) जो (जनानाम्) मनुष्यों के (यन्तारः) शुभ एवं अशुभ कर्मों में नियन्त्रणकर्ता होते हुए (गोनाम्) चक्षु आदि इन्द्रियों के (ऊर्वम्) हिंसक दोष को (दयन्त) नष्ट करते हैं, अथवा (गोनाम्) वेदवाणियों के (ऊर्वम्) समूह को (दयन्त) अन्यों को प्रदान करते हैं; अथवा (गोनाम्) गायों की (ऊर्वम्) गोशाला की (दयन्त) रक्षा करते हैं ॥४॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जो विद्वान् श्रद्धालु लौकिक और आध्यात्मिक सब प्रकार के धन को उपार्जित कर, योग्य होकर, लोगों का नियन्त्रण करते हैं, अपने और दूसरों के इन्द्रिय-दोषों को दूर करते हैं, वेद-वाणियों का प्रसार करते हैं और अमृत प्रदान करनेवाली गायों की रक्षा करते हैं, वे ही परमात्मा के प्रिय होते हैं ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ के जनाः परमात्मनः प्रियाः सन्त्वित्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (स्वाहुत) श्रद्धा-रसानां हविर्भिः सम्यगाहुत (अग्ने) तेजोमय परमात्मन् ! ते (सूरयः) स्तोतारो विद्वांसः। सूरिरिति स्तोतृनाम। निघं० ३।१६। (त्वे) त्वयि तव दृष्टौ। युष्मच्छब्दात् सप्तम्येकवचने। सुपां सुलुक्० अ० ७।१।३९ इति विभक्तेः शे आदेशः। (प्रियासः) प्रियाः। आज्जसेरसुक् अ० ७।१।५० इति जसोऽसुगागमः। (सन्तु) भवन्तु, (मघवानः) लौकिकाध्यात्मिकधनसम्पन्नाः (ये) सूरयः (जनानाम्) मानवानाम् (यन्तारः) सदसत्कर्मसु नियन्त्रणकर्तारः सन्तः (गोनाम्) गवाम् चक्षुरादीनामिन्द्रियाणाम्। पादान्तत्वाद् गोः पादान्ते अ० ७।१।५७ इति नुट्। (ऊर्वम्) हिंसकं दोषम्। उर्वी हिंसार्थः। (दयन्त) हिंसन्ति अपसारयन्ति। दय दानगतिरक्षणहिंसादानेषु, लडर्थे लङ्, बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि।’ अ० ६।४।७५ इत्यडागमाभावः। यद्वा, (गोनाम्) वेदगिराम् (ऊर्वम्)२ समूहम् (दयन्त) अन्येभ्यः प्रयच्छन्ति, वेदार्थान् वेदानुकूलकर्माणि च लोकेषु प्रसारयन्तीत्यर्थः। यद्वा, (गोनाम् धेनूनाम् (ऊर्वम्) गोष्ठम् (दयन्त) रक्षन्ति ॥४॥३
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - ये विद्वांसः श्रद्धालवो जना लौकिकमाध्यात्मिकं च सर्वविधं धनं समुपार्ज्य योग्याः सन्तो जनान् नियच्छन्ति, स्वात्मनः परेषां चेन्द्रियकल्मषाण्यपहरन्ति, वेदगिरः प्रसारयन्ति, अमृतप्रदात्रीर्गाश्च रक्षन्ति, त एव परमात्मनः प्रिया जायन्ते ॥४॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ७।१६।७, य० ३३।१४ उभयत्र जनानामूर्वं इत्यत्र जनानामूर्वान् इति पाठः। २. उरुशब्दस्य बहुनाम्नः द्वितीयैकवचने छान्दसमादिदीर्घत्वम्, लुगमिपूर्वत्वं च छान्दसत्वादेव न भवति, यणादेशः। ऊर्वं बहु इत्यर्थः—इति वि०। ऊर्वम् समूहम्—इति भ०, सा०। ३. दयानन्दर्षिणा मन्त्रोऽयम् ऋग्भाष्ये राजपक्षे, यजुर्भाष्ये च विद्वत्पक्षे व्याख्यातः।
38_0038 त्वे अग्ने - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३८-१। उरोराङ्गिरसस्य साम॥ उरुर्बृहत्यग्निः॥
त्वे꣡꣯आऽ२३ग्ने꣤꣯स्वा꣯हुतहा꣥उ॥ प्रि꣢या꣡꣯सस्स꣢न्तुसू꣯र꣡यः꣢। य꣡न्तारो꣢ऽ१याऽ२३४इ। मघ꣣वा꣤꣯नो꣥꣯ज꣤ना꣥꣯। ना꣢ऽ३᳐म्॥ ऊ꣡र्व꣪न्दयाऽ२३हा꣢॥ तगो꣡꣯ना꣰꣯ऽ२म्। इ꣡डाऽ२३भा꣢ऽ३४३। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣢ग्ने꣣ ज꣡रि꣢तर्वि꣣श्प꣡ति꣢स्तपा꣣नो꣡ दे꣢व र꣣क्ष꣡सः꣢। अ꣡प्रो꣢षिवान्गृहपते म꣣हा꣡ꣳ अ꣢सि दि꣣व꣢स्पा꣣यु꣡र्दु꣢रोण꣣युः꣢ ॥ 39:0039 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अग्ने॒ जरि॑तर्वि॒श्पति॑स्तेपा॒नो दे॑व र॒क्षसः॑ ।
अप्रो॑षिवान्गृ॒हप॑तिर्म॒हाँ अ॑सि दि॒वस्पा॒युर्दु॑रोण॒युः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣡ग्ने꣢꣯। ज꣡रि꣢꣯तः। वि꣣श्प꣡तिः꣢। त꣣पानः꣢। दे꣣व। रक्ष꣡सः꣢। अ꣡प्रो꣢꣯षिवान्। अ। प्रो꣣षिवान्। गृहपते। गृह। पते। महा꣢न्। अ꣣सि। दि꣣वः꣢। पा꣣युः꣢। दु꣣रोणयुः꣢। दुः꣣। ओनयुः꣢। । ३९।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- भर्गः प्रागाथः
- बृहती
- मध्यमः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमेश्वर और राजा का महत्त्व वर्णित किया गया है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथम—परमेश्वर के पक्ष में। हे (जरितः) सज्जनों के गुणों के प्रशंसक (अग्ने) परमात्मन् ! आप (विश्पतिः) प्रजापालक हो। हे (देव) ज्योतिर्मय ! आप (रक्षसः) राक्षसी वृत्तिवाले मनुष्यों के (तपानः) सन्तापक हो। हे (गृहपते) ब्रह्माण्डरूप गृह के स्वामिन्! (अप्रोषिवान्) ब्रह्माण्डरूप गृह से कभी प्रवास न करनेवाले, (दिवः पायुः) प्रकाशमान द्युलोक के अथवा प्रकाशमान जीवात्मा के रक्षक, (दुरोणयुः) सबको निवास गृह दिलाना चाहनेवाले आप (महान्) महान् (असि) हो ॥ द्वितीय—राजा के पक्ष में। हे (जरितः) परमेश्वर के स्तोता (अग्ने) राष्ट्रनायक राजन् ! आप (विश्पतिः) प्रजाओं के पालक हो। हे (देव) दानादि गुणों से देदीप्यमान राजन् ! आप (रक्षसः) दुष्ट शत्रुओं के (तपानः) सन्तापक हो। हे (गृहपते) राष्ट्र-गृह के स्वामिन् ! (अप्रोषिवान्) राष्ट्र से प्रवास न करनेवाले, (दिवः पायुः) विद्या आदि के प्रकाश के रक्षक, (दुरोणयुः) राष्ट्र-रूप घर की उन्नति चाहनेवाले आप (महान्) महान् (असि) हो ॥५॥ इस मन्त्र में अर्थश्लेष अलङ्कार है ॥५॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - जैसे परमेश्वर सज्जनों की रक्षा करता हुआ, दुर्जनों को दण्ड देता हुआ सबकी समुन्नति चाहता है, वैसे ही राजा भी प्रजाओं का पालन करता हुआ, दुष्टों का उन्मूलन करता हुआ राष्ट्र को उत्कर्ष की ओर ले जाए ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमेश्वरस्य नृपतेश्च महत्त्वं वर्णयति।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - प्रथमः—परमेश्वरपक्षे। हे (जरितः) सज्जनगुणप्रशंसक ! जरितेति स्तोतृनाम। निघं० ३।१६। स्तुतिश्च गुणप्रशंसनम्। (अग्ने) परमात्मन् ! त्वम् (विश्पतिः) प्रजापालकः असि। हे (देव) ज्योतिष्मन् ! त्वम् (रक्षसः२) राक्षसान् क्रूरान् हिंसकान् जनान् (तपानः) संतापयन् भवसि। हे (गृहपते) ब्रह्माण्डरूपस्य गृहस्य स्वामिन् ! (अप्रोषिवान्) ब्रह्माण्डगृहात् कदापि प्रवासमकुर्वन्। प्र पूर्वो वस धातुः प्रवासे वर्तते। ततः क्वसुः। (दिवः पायुः) प्रकाशमानस्य द्युलोकस्य जीवात्मनो वा रक्षकः। पा रक्षणे, कृवापा०’ उ० १।१ इति उण् प्रत्यये, आतो युक्०’ अ० ७।३।३३ इति युगागमः। (दुरोणयुः) दुरोणं गृहं परेषां कामयते इति दुरोणयुः सर्वेषां निवासप्रदः, त्वम्। दुरोण इति गृहनाम, दुरवा भवन्ति दुस्तर्पाः इति निरुक्तम् ४।५। छन्दसि परेच्छायां क्यच उपसंख्यानम्।’ अ० ३।१।८ वा० इति परेच्छायां क्यच्। (महान्) परममहिमोपेतः (असि) वर्तसे। अथ द्वितीयः—राजपक्षे। हे (जरितः) परमेश्वरस्य स्तोतः (अग्ने) राष्ट्रनायक राजन् ! त्वम् (विश्पतिः) प्रजानां पालकः असि। हे (देव) दानादिगुणैर्देदीप्यमान राजन् ! त्वम् (रक्षसः) दुष्टशत्रून् (तपानः) संतापयन् भवसि। हे (गृहपते) राष्ट्रगृहस्य स्वामिन् ! (अप्रोषिवान्) राष्ट्रात् प्रवासम् अकृतवान्, (दिवः पायुः) विद्यादिप्रकाशस्य रक्षकः, (दुरोणयुः) राष्ट्रगृहस्य समुन्नतिं कामयमानः त्वम् (महान्) अक्षयकीर्तिः (असि) विद्यसे ॥५॥ अत्र अर्थश्लेषालङ्कारः ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - यथा परमेश्वरः सज्जनान् रक्षन्, दुर्जनान् दण्डयन् विश्वेषां समुन्नतिं कामयते तथैव राजाऽपि प्रजाः पालयन्, शत्रूनुन्मूलयन् राष्ट्रमुत्कर्षं नयेत् ॥५॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० ८।६०।१९ तपानो, गृहपते इत्यत्र क्रमेण तेपानो, गृहपतिर् इति पाठः। २. रक्षसः राक्षसान्। रक्षःशब्दः पुंल्लिङ्गोऽपि दृश्यते छन्दसि—प्रति ष्म रक्षसो दह (ऋ० १०।८७।२३), यो वा रक्षाः शुचिरस्मीत्याह (ऋ० ७।१०४।१६)—इति भ०। रक्षसः राक्षसानां तपानः सन्तापकः—इति सा०।
39_0039 अग्ने जरितर्विश्पतिस्तपानो - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
३९-१। पौरुमद्गे द्वे॥ द्वयोर्गोतमो बृहत्यग्निः॥
अ꣤ग्ने꣥꣯ज꣤रि꣥तर्विश्प꣤तिः꣥। औ꣯हो꣤वा। एहि꣥या꣯। हाउ॥ त꣢पा꣯नो꣡꣯दे꣰꣯ऽ२वरक्ष꣡सः꣢। अ꣡प्रोषा꣢ऽ१इवाऽ᳒२᳒न्। गा꣡र्हपता꣢ऽ३इ। मा꣡हा꣢ऽꣳआ꣣ऽ२३४सी꣥॥ दि꣡वाः। पायौ꣢वाओ꣣ऽ२३४वा꣥॥ हा꣢ऽ३᳐हा꣢इ। दु꣤रोऽ५णयूः। हो꣤ऽ५इ॥ डा॥
39_0039 अग्ने जरितर्विश्पतिस्तपानो - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
३९-२।
अ꣣ग्ने꣤꣯ज꣣रि꣤त꣥र्वि। श्प꣣ती꣢ऽ३ः। ता꣡ऽ२३४। पा꣯नो꣯दे꣥꣯वर। क्ष꣤साः꣥॥ ता꣡पा꣯नो꣯दे꣯वरक्षसो। अप्रोषी꣢ऽ३᳐वा꣢न्। गृ꣡ह꣢पता꣡इ। माहा꣢ऽꣳआ꣣ऽ२३४सी꣥॥ ओ꣣ऽ४हा꣥। ह꣣हा꣢इ᳐। दि꣣वस्पा꣢꣯यू꣡ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥ ओ꣣ऽ४हा꣥। ह꣣हा꣢इ᳐। दु꣣रो꣯ण꣢यू꣡ऽ२३꣡४꣡५ः꣡॥ ओ꣣ऽ४हा꣥। ह꣣हा꣢ऽ३᳐४३इ। ओ꣡ऽ२३४५इ॥ डा॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ꣢ग्ने꣣ वि꣡व꣢स्वदु꣣ष꣡स꣢श्चि꣣त्र꣡ꣳ राधो꣢꣯ अमर्त्य। आ꣢ दा꣣शु꣡षे꣢ जातवेदो वहा꣣ त्व꣢म꣣द्या꣢ दे꣣वा꣡ꣳ उ꣢ष꣣र्बु꣡धः꣢ ॥ 40:0040 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अग्ने॒ विव॑स्वदु॒षस॑श्चि॒त्रं राधो॑ अमर्त्य ।
आ दा॒शुषे॑ जातवेदो वहा॒ त्वम॒द्या दे॒वाँ उ॑ष॒र्बुधः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
अ꣡ग्ने꣢। वि꣡व꣢꣯स्वत्। वि। व꣣स्वत्। उष꣡सः꣢। चि꣣त्र꣢म्। रा꣡धः꣢꣯। अ꣣मर्त्य। अ। मर्त्य। आ꣢। दा꣣शु꣡षे꣢। जा꣣तवेदः। जात। वेदः। वह। त्व꣢म्। अ꣣द्य꣢। अ꣣। द्य꣢। दे꣣वा꣢न्। उ꣣षर्बु꣡धः꣢। उ꣣षः। बु꣡धः꣢꣯। ४०।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- प्रस्कण्वः काण्वः
- बृहती
- मध्यमः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
परमेश्वर हमें क्या प्रदान करे, यह कहते हैं।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अमर्त्य) स्वरूप से मरणधर्मरहित, (जातवेदः) सर्वज्ञ, सर्वव्यापक, ज्ञाननिधि, (अग्ने) प्रकाशस्वरूप परमात्मन् ! (त्वम्) आप (अद्य) आज (दाशुषे) धन-धान्य, विद्या आदि का दान करनेवाले मुझे (उषसः) उषा के (चित्रम्) अद्भुत, (विवस्वत्) अज्ञान, दरिद्रता आदि के अन्धकार को दूर करनेवाले (राधः) सत्यरूप अथवा ज्योति-रूप धन को और (उषर्बुधः) उषःकाल में स्वयं जागने तथा अन्यों को जगानेवाले (देवान्) उत्तम विद्वानों तथा दिव्यगुणों को (आ वह) प्राप्त कराओ ॥६॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - सब मनुष्य उषःकाल में प्रबुद्ध होनेवाले दिव्यगुणों को हृदय में धारण करते हुए उषा के समान तेज की किरणों से युक्त, प्राणवान्, यज्ञवान्, प्रबोधवान् और सत्यवान् होकर विद्वानों के संग से सदा जागरूक, सदाचारी और धर्मात्मा होवें ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
परमेश्वरोऽस्मभ्यं किं दद्यादित्याह।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (अमर्त्य) स्वरूपेण मरणधर्मरहित, (जातवेदः) सर्वज्ञ, सर्वव्यापक, ज्ञाननिधे (अग्ने) प्रकाशस्वरूप परमात्मन् ! (त्वम् अद्य) अस्मिन् दिने। संहितायां निपातस्य च। अ० ६।३।१३६ इति दीर्घः। (दाशुषे) धनधान्यविद्यादिदानकर्त्रे मह्यम्। दाशृ दाने, दाश्वान्साह्वान् मीढ्वांश्च।’ अ० ६।१।१२ इति क्वसुप्रत्ययान्तो निपातः। (उषसः) प्रभातदीप्तेः (चित्रम्) अद्भुतम् (विवस्वत्) अज्ञानदारिद्र्यादितमो- विवासनशीलम् (राधः२) ऋतरूपं ज्योतीरूपं वा धनम्। राध इति धननाम। निघं० २।१०। उषसो धनं च ऋतं ज्योतिर्वा, यथोक्तम् ऋ॒तस्य॑ र॒श्मिम॑नु॒यच्छ॑माना। ऋ० १।१२३।१३, ऋ॒तस्य॒ पन्था॒मन्वे॑ति सा॒धु। ऋ० १।१२४।३, ज्योति॒र्विश्व॑स्मै॒ भुव॑नाय कृण्व॒ती। ऋ० १।९२।४, ज्योति॑ष्कृणोति सू॒नरी॑। ऋ० ७।८१।१’ इति। किञ्च, (उषर्बुधः) ये उषसि स्वयं बुध्यन्ते, सुप्तान् बोधयन्ति च तान् (देवान्) उत्तमान् विदुषो दिव्य-गुणान् वा। संहितायां देवाँ उषर्बुधः इत्यत्र दीर्घादटि समानपादे।’ अ० ८।३।९ इति नकारस्य रुत्वम्, आतोऽटि नित्यम्।’ अ० ८।३।३ इत्यनुनासिकश्च। (आ वह) प्रापय। संहितायां (द्व्यचोऽतस्तिङः। अ० ६।३।१३५ इति (दीर्घः) ॥६॥३
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - सर्वे जना उषसि प्रबुध्यमानान् दिव्यगुणान् हृदि धारयन्तः, उषर्वद् रश्मिवन्तः प्राणवन्तो यज्ञवन्तः प्रबोधवन्तः सत्यवन्तश्च भूत्वा विदुषां सङ्गेन सदा जागरूकाः सदाचारिणो धर्मात्मानश्च भवेयुः ॥६॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पादटिप्पनी
टिप्पनी - १. ऋ० १।४४।१, साम १७८०। २. उषसः उषःसम्बन्धि चित्रं चायनीयं दर्शनीयं राधः तेजः, राधयति प्रकाशयतीति—इति भ०। ३. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिरस्य मन्त्रस्य भावार्थमेवमाह—“मनुष्यैरीश्वराज्ञापालनाय स्वपुरुषार्थेन परमेश्वरम् अनलसान् उत्तमान् विदुषश्चाश्रित्य चक्रवर्तिराज्यविद्याश्रीः प्राप्तव्या” इत्यादि।
40_0040 अग्ने विवस्वदुषसश्चित्रम् - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४०-१। माण्डवे द्वे॥ जमदग्निः द्वयोर्मण्डुर्बृहत्यग्निः॥
अ꣥ग्ने꣯विवा꣯हाउ॥ स्वा꣢ऽ३दू꣡षा꣢ऽ३साः꣢। चा꣡इत्रा꣢ऽ३ꣳ᳐हा꣢इ। रा꣡धो꣢ऽ३हा꣢ऽ३᳐इ। अ꣡माऽ२᳐र्ता꣣ऽ२३४या꣥। आ꣡दा꣢ऽ१शुषेऽ᳒२᳒। जा꣡तवे꣢꣯दः। वहा꣡तू꣢ऽ१वाऽ᳒२᳒म्॥ अद्या꣡꣯होइ। दाऽ२३इवाꣳ꣢॥ उषः꣡। बूऽ२᳐धा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ हु꣢वे꣯व꣡सू꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
40_0040 अग्ने विवस्वदुषसश्चित्रम् - 02 ...{Loading}...
लिखितम्
४०-२। विदावसुनिधनम्। माण्डवम्॥
अ꣥ग्ने꣯विवस्वदुषा꣤साः꣥॥ चि꣢त्रꣳ꣡रा꣯धो꣢꣯अ꣡मा꣰꣯ऽ२र्तिय। आ꣡दा꣢ऽ१शुषेऽ᳒२᳒। जा꣡तवे꣢꣯दः। वहा꣡तू꣢ऽ१वाऽ᳒२᳒म्॥ अद्या꣡꣯दाऽ२३इवाꣳ꣢॥ उषः꣡। बूऽ२᳐धा꣣ऽ२३४औ꣥꣯हो꣯वा॥ वि꣢दा꣯व꣡सू꣣ऽ२३꣡४꣡५꣡॥
योनि-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त्वं꣡ न꣢श्चि꣣त्र꣢ ऊ꣣त्या꣢꣫ वसो꣣ रा꣡धा꣢ꣳसि चोदय। अ꣣स्य꣢ रा꣣य꣡स्त्वम꣢꣯ग्ने र꣣थी꣡र꣢सि वि꣣दा꣢ गा꣣धं꣢ तु꣣चे꣡ तु नः꣢꣯ ॥ 41:0041 ॥
विश्वास-शाकल-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
त्वं न॑श्चि॒त्र ऊ॒त्या वसो॒ राधां॑सि चोदय ।
अ॒स्य रा॒यस्त्वम॑ग्ने र॒थीर॑सि वि॒दा गा॒धं तु॒चे तु नः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
पदपाठः
त्व꣢म्। नः꣣। चित्रः꣢। ऊ꣣त्या꣢। व꣡सो꣢꣯। रा꣡धाँ꣢꣯सि। चो꣣दय। अस्य꣢। रा꣣यः꣢। त्वम्। अ꣣ग्ने। रथीः꣢। अ꣣सि। विदाः꣢। गा꣣ध꣢म् तु꣣चे꣢। तु। नः꣣। ४१।
अधिमन्त्रम् (VC)
- अग्निः
- शंयुर्बार्हस्पत्यः
- बृहती
- मध्यमः
- आग्नेयं काण्डम्
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अगले मन्त्र में परमात्मा से धन की प्रार्थना की गयी है।
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (वसो) निवासक (अग्ने) परमात्मन् ! (चित्रः) अद्भुत गुण-कर्म-स्वभाववाले, पूज्य और दर्शनीय (त्वम्) आप (ऊत्या) रक्षा के साथ (नः) हमारे लिए (राधांसि) विद्या, सुवर्ण, चक्रवर्ती राज्य, मोक्ष आदि धनों को (चोदय) प्रेरित कीजिए। (त्वम्) आप (अस्य) इस दृश्यमान (रायः) लौकिक तथा पारमार्थिक धन के (रथीः) स्वामी (असि) हो। अतः (नः) हमें तथा (तुचे) हमारे पुत्र-पौत्र आदि सन्तान को (तु) शीघ्र व अवश्य (गाधम्) पूर्वोक्त धन की थाह को, अर्थात् अपरिमित उपलब्धि को, (विदाः) प्राप्त कराओ ॥७॥
हिन्दी : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - हे जगदीश्वर ! सब प्राणियों के तथा नक्षत्र, ग्रह, उपग्रह आदिकों के निवासक होने से आप वसु कहलाते हो। वह आप जगत् में दिखायी देनेवाले चाँदी-सोना-मोती-मणि-हीरे आदि,, कन्द-मूल-फल आदि, दूध-दही-मक्खन आदि, अहिंसा-सत्य-अस्तेय आदि, शौच-सन्तोष-तप-स्वाध्याय आदि और धर्म-अर्थ-काम-मोक्ष आदि धनों के परम अधिपति हो। आप कृपा कर हमारे अन्दर पुरुषार्थ उत्पन्न करो, जिससे हम भी उन भौतिक और आध्यात्मिक धनों के अधिपति हो सकें ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - विषयः
अथ परमेश्वरो धनं प्रार्थ्यते।
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - पदार्थः
पदार्थान्वय - हे (वसो) निवासक (अग्ने) परमात्मन् ! (चित्रः२) अद्भुतगुणकर्मस्वभावः, पूज्यः, दर्शनीयो वा (त्वम् ऊत्या) रक्षया सार्धम् (नः) अस्मभ्यम् (राधांसि३) विद्यासुवर्णचक्रवर्तिराज्यमोक्षादि-धनानि (चोदय) प्रेरय। (त्वम् अस्य) एतस्य दृश्यमानस्य (रायः) लौकिकस्य पारमार्थिकस्य च धनस्य (रथीः४) स्वामी। अत्र छन्दसीवनिपौ च वक्तव्यौ।’ अ० ५।२।१०९ अनेन मत्वर्थे रथशब्दाद् ईप्रत्ययः। ततश्च ङ्यन्ताभावाद् हल्ङ्याब्भ्यो०’ अ० ६।१।६८ इति सोर्लोपो न। (असि) वर्तसे। अतः (नः) अस्मभ्यम्, (तुचे) अस्माकं पुत्रपौत्राद्याय अपत्याय च। तुग् इत्यपत्यनाम। निघं० २।२। (तु५) क्षिप्रम् अवश्यं वा (गाधम्)६ तस्य पूर्वोक्तस्य धनस्य विलोडनम् अपरिमितोपलब्धिमिति भावः। गाहू विलोडने, घञ्, हकारस्य धकारश्छान्दसः। (विदाः) प्रापय। विद्लृ लाभे। लेटि मध्यमैकवचने लेटोऽडाटौ।’ अ० ३।४।९४ इत्याटि रूपम् ॥७॥
संस्कृत : आचार्य रामनाथ वेदालंकार - भावार्थः
भावार्थ - हे जगदीश्वर ! सर्वेषां प्राणिनां नक्षत्रग्रहोपग्रहादीनां च निवासकत्वात् त्वं वसुरुच्यसे। तादृशस्त्वं जगति दृश्यमानानां रजतहिरण्यमुक्ता-मणिहीरकादीनां, कन्दमूलफलादीनां, दुग्धदधिनवनीतादीनाम्, अहिंसासत्यास्तेयादीनां, शौचसन्तोषतपःस्वाध्यायादीनां, धर्मार्थकाम- मोक्षादीनां च धनानां परमोऽधिपतिरसि। त्वं कृपयास्मासु पुरुषार्थं निधेहि येन वयमपि तेषां भौतिकाध्यात्मिकानां धनानामधिपतयो भवितुं पारयेमहि ॥७॥
41_0041 त्वं नश्चित्र - 01 ...{Loading}...
लिखितम्
४१-१। गाथम्॥ भरद्वाजो बृहत्यग्निः॥
त्व꣡न्नाऽ२३श्चि꣤त्रऊ꣥꣯त्या॥ व꣢सो꣡राधा꣢। सिचो꣡दा꣢ऽ१याऽ२३। आ꣡स्या꣢रा꣣ऽ२३४याः꣥। त्व꣡मग्ने꣢꣯। रथा꣡इरासा꣢ऽ३इ॥ वी꣡दा꣢गा꣣ऽ२३४धा꣥म्। तु꣢चा꣡ऽ२३हा꣢इ॥ तुना꣡। औ꣢ऽ३᳐हो꣤वा꣥। हो꣤ऽ५इ॥ डा॥