०६ छान्दोग्यमन्त्र-प्रकरणम्

छान्दोग्यमन्त्र-प्रकरणम् (ब्राह्मणम्)॥

छान्दोग्य उपनिषत्। छान्दोग्यमन्त्र प्रकरणम् (ब्राह्मणम्)॥

छान्दोग्यमन्त्रेषु प्रथम प्रपाठकः॥

प्रथम खण्डः

/१-१ अदितेऽनु मन्यस्व।

अनुमतेऽनु मन्यस्व।

सरस्वतेऽनु मन्यस्व।

देव सवितᳲ प्रसुव यज्ञं प्रसुव यज्ञपतिं भगाय। दिव्यो गन्धर्वᳲ केतपूᳲ केतन्नᳲ पुनातु वाचस्पति-र्वाचन्न स्स्वदतु॥ १॥

काम वेद ते नाम- मदो नामासि- समानयामुं सुरा ते अभवत्। पर-मत्र जन्माग्ने तपसो निर्मितोऽसि स्वाहा॥ २॥

इमन्त उपस्थं मधुना संसृजामि- प्रजापते-र्मुख-मेत-द्द्वितीयम्। तेन पुंसोऽभि भवासि सर्वा-नवशान् वशि-न्यसि राज्ञी स्वाहा॥ ३॥अग्नि-ङ्क्रव्याद-मकृण्व-न्गुहाना- स्स्त्रीणा-मुपस्थ-मृषयᳲ पुराणाः। तेनाऽऽज्य-मकृण्वं-स्त्रैशृङ्ग न्त्वाष्ट्र- न्त्वयि तद्दधातु स्वाहा॥ ४॥

या अकृन्त-न्नवयन् या अतन्वत- याश्च देव्यो अन्ता-नभितो? ततन्थ। तास्त्वा देव्यो जरसा सँव्यय-न्त्वायुष्मतीदं परिधत्स्व वासः॥ ५॥ (अभितः ततन्थ इत्यत्र, विसर्जनीयस्य उत्वादेशः छान्दसः)

परिधत्त धत्त वाससैनां शतायुषी-ङ्कृणुत दीर्घ-मायुः। शतञ्च जीव शरद स्सुवर्च- वसूनि चार्ये बिभृजासि जीवन्॥ ६॥

सोमोऽदद-द्गगन्धर्वाय गन्धर्वोऽदद-दग्नये। रयिञ्च पुत्रां-श्चादा-दग्नि-र्मह्य-मथो इमाम्॥ ७॥

प्र मे पति र्या नᳲ पन्थाᳲ कल्पताम्। शिवा अरिष्टा पतिलोक-ङ्गमेयम्॥ ८॥

प्रास्याᳲ पति र्या नᳲ पन्थाᳲ कल्पताम्। शिवा अरिष्टा पतिलोक-ङ्गम्याः॥ ९॥

अग्नि-रेतु प्रथमो देवताभ्य- स्सोऽस्यै प्रजां मुञ्चतु मृत्यु-पाशात्। तदयं राजा वरुणोऽनु मन्यताँ - यथेयं स्त्री पौत्र-मघ-न्न रोदा-त्स्वाहा॥ १०॥

इमा-मग्नि-स्त्रायता-ङ्गार्हपत्यᳲ- प्रजा-मस्यै जरदष्टि-ङ्कृणोतु। अशून्योपस्था जीवता-मस्तु माता- पौत्र-मानन्द-मभि विबुध्यता-मियं स्वाहा॥ ११॥

द्यौस्ते पृष्ठं रक्षतु- वायु-रूरू-अश्विनौ च स्तनन्धयां-स्ते पुत्रा-न्स्।विताऽभि रक्षतु। आ वाससᳲ परिधाना-द्बृहस्पति-र्विश्वे देवा अभि रक्षन्तु पश्चा-त्स्वाहा॥ १२॥

मा ते गृहेषु निशि घोष उत्था-दन्यत्र त्वद्रुदत्य स्सँविशन्तु। मा त्वं रुद-त्युर आ वधिष्ठा- जीवपत्नी पतिलोके विराज- पश्यन्ती प्रजां सुमनस्यमानां स्वाहा॥ १३॥अप्रजस्यं पौत्र-मर्त्यं पाप्मान-मुत वा अघम्। शीर्ष्ण-स्स्रज-मिवोन्मुच्य द्विषद्भ्यᳲ प्रति मुञ्चामि पाशं स्वाहा॥ १४॥

परैतु मृत्यु-रमृतं म आऽगा- द्वैवस्वतो नो अभय-ङ्कृणोतु। परं मृत्यो अनु परेहि पन्थाँ- यत्र नो अन्य इतरो देवयानात्। चक्षुष्मते शृण्वते ते ब्रवीमि- मा नᳲ प्रजां रीरिषो मोत वीरा-न्स्वादेहा॥ १५॥

द्वितीयः खण्डः

/१-२ इम-मश्मान-मारोहा-ऽश्मेव त्वं स्थिरा भव। द्विषन्त-मप बाधस्व- मा च त्व न्द्विषता-मधः॥ १॥

इय-न्नार्युपब्रूतेऽग्नौ लाजा-नावपन्ती। दीर्घाऽऽयु-रस्तु मे पति - श्शतँ वर्षाणि जीवतु। एधन्तां ज्ञातयो मम स्वाहा॥ २॥

अर्यमण-न्नु देव-ङ्कन्या अग्नि-मयक्षत। स इमा-न्देवो अर्यमा- प्रेतो मुञ्चातु माऽमुत-स्स्वाहा॥ ३॥

पूषण-न्नु देव-ङ्कन्या अग्नि-मयक्षत। स इमा न्देवᳲ पूषा- प्रेतो मुञ्चातु माऽमुत-स्स्वाहा॥ ४॥

कन्यला पितृभ्यᳲ पतिलोकँ यतीय-मप दीक्षा-मयष्ट। कन्या उत त्वया वय- न्धारा उदन्या इवाति गाहेमहि द्विषः॥ ५॥

एकमिषे विष्णुस्त्वा नयतु॥ ६॥द्वे ऊर्जे विष्णुस्त्वा नयतु॥ ७॥

त्रीणि व्रताय विष्णुस्त्वा नयतु॥ ८॥

चत्वारि मायोभवाय विष्णुस्त्वा नयतु॥ ९॥

पञ्च पशुभ्यो विष्णुस्त्वा नयतु॥ १०॥

षड्रायस्पोषाय विष्णुस्त्वा नयतु॥ ११॥

सप्त सप्तभ्यो होत्राभ्यो विष्णुस्त्वा नयतु॥ १२॥

सखा सप्तपदी भव सख्य-न्ते गमेयम्। सख्यन्ते मा योषा- स्सख्यन्ते मा योष्ठ्याः॥ १३॥

सुमङ्गली-रियँ वधू- रिमां समेत पश्यत। सौभाग्य-मस्यै दत्त्वायाथास्तँ विपरेतन॥१४॥

समञ्जन्तु विश्वे देवा- स्समापो हृदयानि नौ। सं मातरिश्वा सन्धाता- समु देष्ट्री दधातु नौ॥ १५॥

गृभ्णामि ते सौभगत्वाय हस्तं- मया पत्या जरदष्टि-र्यथाऽसः। भगो अर्यमा सविता पुरन्धि- र्मह्य-न्त्वाऽदु-र्गार्हपत्याय देवाः॥ १६॥अघोरचक्षु-रपतिघ्न्येधि- शिवा पशुभ्य स्सुमना स्सुवर्चाः। वीरसू-र्जीवसू-र्देवकामा- स्योना शन्नो भव द्विपदे श-ञ्चतुष्पदे॥ १७॥

आ नᳲ प्रजा-ञ्जनयतु प्रजापति- राजरसाय समन-क्त्वर्यमा। अदुर्मङ्गलीᳲ पतिलोक-मा विश- शन्नो भव द्विपदे श-ञ्चतुष्पदे॥ १८॥

इमा-न्त्वमिन्द्र मीढ्व स्सुपुत्रां सुभगा-ङ्कृधि। दशास्यां पुत्रा-नाधेहि- पति-मेकादश-ङ्कुरु॥ १९॥

सम्राज्ञी श्वशुरे भव- सम्राज्ञी श्वश्र्वां भव। ननान्दरि सम्राज्ञी भव- सम्राज्ञी अधि देवृषु॥ २०॥

मम व्रते ते हृदय-न्दधातु- मम चित्त-मनु चित्त-न्ते अस्तु। मम वाच-मेकमना जुषस्व- बृहस्पति-स्त्वा नियुनक्तु मह्यम्॥२१॥

तृतीयः खण्डः

/१-३ लेखासन्धिषु पक्ष्म-स्वावर्तेषु च यानि ते। तानि ते पूर्णाऽऽहुत्या- सर्वाणि शमया-म्यहम्॥ १॥

केशेषु यच्च पापक-मीक्षिते रुदिते च यत्। तानि ते पूर्णाऽऽहुत्या- सर्वाणि शमया-म्यहम्॥ २॥

शीलेषु यच्च पापकं- भाषिते हसिते च यत्। तानि ते पूर्णाऽऽहुत्या- सर्वाणि शमया-म्यहम्॥ ३॥आरोकेषु च दन्तेषु हस्तयोᳲ पादयोश्च यत्। तानि ते पूर्णाऽऽहुत्या- सर्वाणि शमया-म्यहम्॥ ४॥

ऊर्वो-रुपस्थे जङ्घयो - स्सन्धानेषु च यानि ते। तानि ते पूर्णाऽऽहुत्या- सर्वाणि शमया-म्यहम्॥ ५॥

यानि कानि च घोराणि- सर्वाङ्गेषु तवाभवन्। पूर्णाऽऽहुतिभि-राज्यस्य- सर्वाणि तान्यशीशमं स्वाहा॥ ६॥

ध्रुवा द्यौ-र्ध्रुवा पृथिवी- ध्रुवँ विश्व-मिद-ञ्जगत्। ध्रुवासᳲ पर्वता इमे- ध्रुवा स्त्री पतिकुले इयम्॥ ७॥

अन्नपाशेन मणिना- प्राणसूत्रेण पृश्निना। बध्नामि सत्यग्रन्थिना- मनश्च हृदयञ्च ते॥ ८॥

यदेत-द्धृदय न्तव- तदस्तु हृदयं मम। यदिदं हृदयं मम- तदस्तु हृदय-न्तव॥ ९॥

अन्नं प्राणस्य पड्विंश-स्तेन बध्नामि त्वाऽसौ॥ १०॥

सुकिंशुकं शल्मलिँ विश्वरूपं- सुवर्णवर्णं सुकृतं सुचक्रम्। आ रोह सूर्ये अमृतस्य नाभिं- स्योनं पत्ये वहतु-ङ्कृणुष्व॥ ११॥

मा विद-न्परिपन्थिनो- य आसीदन्ति दम्पती। सुगेभि-र्दुर्ग-मतीता- मप द्रान्त्वरातयः॥ १२॥

इह गावᳲ प्रजायध्व-मिहाश्वा इह पूरुषाः। इहो सहस्रदक्षिणो-ऽपि पूषा निषीदतु॥ १३॥इह धृति-रिह स्वधृति-रिह रन्ति-रिह रमस्व। मयि धृति-र्मयि स्वधृति-र्मयि रमो- मयि रमस्व॥ १४॥

चतुर्थः खण्डः

/१-४ अग्ने प्रायश्चित्ते- त्वन्देवानां प्रायश्चित्ति-रसि। ब्राह्मण-स्त्वा नाथकाम उप धावामि- याऽस्याᳲ पापी लक्ष्मी-स्तामस्या अप जहि॥ १॥

वायो प्रायश्चित्ते त्व-न्देवानां प्रायश्चित्ति-रसि। ब्राह्मणस्त्वा नाथकाम उप धावामि- याऽस्याᳲ पतिघ्नी तनू-स्तामस्या अप जहि॥ २॥

चन्द्र प्रायश्चित्ते त्व-न्देवानां प्रायश्चित्ति-रसि। ब्राह्मणस्त्वा नाथकाम उप धावामि- याऽस्या अपुत्र्या तनू-स्तामस्या अप जहि॥ ३॥

सूर्य प्रायश्चित्ते त्व-न्देवानां प्रायश्चित्ति-रसि। ब्राह्मणस्त्वा नाथकाम उप धावामि- याऽस्या अपशव्या तनू-स्तामस्या अप जहि॥ ४॥

अग्नि-वायु-चन्द्र-सूर्याᳲ प्रायश्चित्तयो- यूय-न्देवानां प्रायश्चित्तय-स्स्थ। ब्राह्मणो वो नाथकाम उप धावामि- याऽस्याᳲ पापी लक्ष्मी-र्या पतिघ्नी- याऽपुत्र्या- याऽपशव्या तनू-स्तामस्या अप हत॥ ५ ॥

विष्णु-र्योनि-ङ्कल्पयतु- त्वष्टा रूपाणि पिंशतु। आ सिञ्चतु प्रजापति-र्धाता गर्भ-न्दधातु ते॥ ६॥

गर्भ-न्धेहि सिनीवाली- गर्भ-न्धेहि सरस्वति। गर्भ-न्ते अश्विनौ देवा-वा धत्तां पुष्कर-स्रजौ॥ ७॥पुमांसौ मित्रावरुणौ- पुमांसा-वश्विना-वुभौ। पुमा-नग्निश्च वायुश्च- पुमा-न्गर्भ-स्तवोदरे॥ ८॥

पुमा-नग्निᳲ पुमा-निन्द्रᳲ- पुमा-न्देवो बृहस्पतिः। पुमांसं पुत्रँ विन्दस्व- तं पुमा-ननु जायताम्॥ ९॥

पञ्चमः खण्डः

/१-५ अय-मूर्जावतो वृक्ष- ऊर्जीव फलिनी भव। पर्णँ वनस्पते नुत्त्वा- नुत्त्वा सूयतां रयिः॥ १॥

येनादिते-स्सीमान- न्नयति- प्रजापति-र्महते सौभगाय। तेनाह-मस्यै सीमान न्नयामि- प्रजा-मस्यै जरदष्टि-ङ्कृणोमि॥ २॥

राका-महं सुहवां सुष्टुती हुवे- शृणोतु न सुभगा बोधतु त्मना। सीव्य-त्वप स्सूच्याऽच्छिद्यमानया- ददातु वीरं शतदायु-मुख्यम्॥ ३॥

यास्ते राके सुमतय स्सुपेशसो- याभि-र्ददासि दाशुषे वसूनि। ताभिर्नो अद्य सुमना उपाऽऽगहि- सहस्रपोषं सुभगे रराणा॥ ४॥

किं पश्यसि प्रजां पशू-न्त्सौभाग्यं- मह्य न्दीर्घायुष्ट्वं पत्युः॥ ५॥

या तिरश्ची निपद्यते- अहँ विधरणी इति। तान्त्वा घृतस्य धारया- यजे संराधनी-महम्। संराधन्यै देव्यै देष्ट्र्यै स्वाहा॥ ६॥विपश्चि-त्पुच्छ-मभर-त्तद्धाता पुन-राऽहरत्। परेहि त्वँ विपश्चि-त्पुमा-नयं जनिष्यतेऽसौ नाम॥ ७॥

इय-माज्ञेद-मन्न-मिद-मायु-रिद-ममृतम्॥ ८॥

मेधान्ते मित्रावरुणौ- मेधा-मग्नि-र्ददातु ते। मेधान्ते अश्विनौ देवा-वा धत्तां पुष्कर-स्रजौ॥ ९॥

यत्ते सुसीमे हृदयं- हित-मन्तᳲ प्रजापतौ। वेदाहं मन्ये तद्ब्रह्म- माऽहं पौत्र-मघं निगाम्॥ १०॥

यत्पृथिव्या अनामृत- न्दिवि चन्द्रमसि श्रितम्। वेदामृतस्याह-न्नाम- माऽहं पौत्र-मघं रिषम्॥ ११॥

इन्द्राग्नी शर्म यच्छतं- प्रजायै मे प्रजापती। यथाऽय-न्न प्रमीयेत- पुत्रो जनित्र्या अधि॥ १२॥

यदद-श्चन्दमसि कृष्णं- पृथिव्या हृदयं श्रितम्। तदहँ विद्वां-स्तत्पश्य-न्माऽहं पौत्र-मघं रुदम्॥ १३॥

कोऽसि कतमोऽ-स्येषोऽस्यमृतोऽसि। आहस्पत्यं मासं प्रविशासौ॥ १४॥

स त्वाऽह्ने परि-ददा-त्वह-स्त्वा रात्र्यै परि ददातु, रात्रि-स्त्वाऽहोरात्राभ्यां परि ददा,त्वहोरात्रौ त्वाऽर्धमासेभ्यᳲ परि दत्ता,मर्धमासा-स्त्वा मासेभ्यᳲ परि ददतु, मासा-स्त्वर्तुभ्यᳲ परि दद,-त्वृतव-स्त्वा सँवत्सराय परि ददतु, सँवत्सर-स्त्वाऽऽयुषे जरायै परि ददा-त्वसौ॥ १५॥

अङ्गा-दङ्गा-त्सम्भवसि- हृदया-दधि जायसे। प्राणन्ते प्राणेन सन्दधामि-जीव मे याव-दायुषम्॥ १६॥अङ्गा-दङ्गा-त्संस्रवसि- हृदया-दधि जायसे। वेदो वै पुत्र-नामाऽसि- स जीव शरद-श्शतम्॥ १७॥

अश्मा भव परशु-र्भव- हिरण्य-मस्तृतं भव। आत्माऽसि पुत्र मा मृथा- स्स जीव शरद-श्शतम्॥ १८॥

पशूनान्त्वा हिङ्कारेणाभि जिघ्रा-म्यसौ॥ १९॥

षष्ठः खण्डः

/१-६ आऽय-मगा-त्सविता क्षुरेण॥ १॥

उष्णेन वाय उदकेनैधि॥ २॥

आप उन्दन्तु जीवसे॥ ३॥

विष्णो-र्दंष्ट्रोऽसि॥ ४॥

ओषधे त्रायस्वैनम्॥ ५॥स्वधिते मैनं हिंसीः॥ ६॥

येन पूषा बृहस्पते-र्वायो-रिन्द्रस्य चावपत्। तेन ते वपामि ब्रह्मणा- जीवातवे जीवनाय दीर्घायुष्ट्वाय वर्चसे॥ ७॥

त्र्यायुष-ञ्जमदग्नेᳲ- कश्यपस्य त्र्यायुष-मगस्त्यस्य त्र्यायुषम्। यद्देवाना-न्त्र्यायुष- न्तत्ते अस्तु त्र्यायुषम्॥ ८॥

अग्ने व्रतपते व्रत-ञ्चरिष्यामि- तत्ते प्रब्रवीमि तच्छकेयम्। तेनर्ध्यास-मिद-मह-मनृता-त्सत्य- मुपैमि स्वाहा॥ ९॥

वायो व्रतपते व्रत-ञ्चरिष्यामि- तत्ते प्रब्रवीमि तच्छकेयम्। तेनर्ध्यास-मिद-मह-मनृता-त्सत्य- मुपैमि स्वाहा॥ १०॥

सूर्य व्रतपते व्रत-ञ्चरिष्यामि- तत्ते प्रब्रवीमि तच्छकेयम्। तेनर्ध्यास-मिद-मह-मनृता-त्सत्य- मुपैमि स्वाहा॥ ११॥

चन्द्र व्रतपते व्रत-ञ्चरिष्यामि- तत्ते प्रब्रवीमि तच्छकेयम्। तेनर्ध्यास-मिद-मह-मनृता-त्सत्य- मुपैमि स्वाहा॥ १२॥

व्रतानाँ व्रतपते व्रत-ञ्चरिष्यामि- तत्ते प्रब्रवीमि तच्छकेयम्। तेनर्ध्यास-मिद-मह-मनृता-त्सत्य- मुपैमि स्वाहा॥ १३॥

आगन्त्रा समगन्महि प्र सुमर्त्यँ युयोतन। अरिष्टा स्सञ्चरेमहि- स्वस्ति चरता-दयम्॥ १४॥

अग्निष्टे हस्त-मग्रही-त्सविता हस्त-मग्रही-दर्यमा हस्त-मग्रही-न्मित्र-स्त्वमसि कर्मणा-ऽग्नि-राचार्य-स्तव॥ १५॥ब्रह्मचर्य-माऽगा-मुप मा नयस्व॥ १६॥

को नामाऽसि॥ १७॥

असौ नामाऽस्मि॥ १८॥

देवस्य ते सवितुᳲ प्रसवे-ऽश्विनो-र्बाहुभ्यां- पूष्णो हस्ताभ्यां- हस्त-ङ्गृह्णा-म्यसौ॥ १९॥

सूर्यस्याऽऽवृत-मन्वावर्तस्वाऽसौ॥ २०॥

प्राणाना-ङ्ग्रन्थि-रसि मा विस्रसः। अन्तक इदन्ते परि ददा-म्यमुम्॥ २१॥

अहुर इदन्ते परि ददा-म्यमुम्॥ २२॥

कृशन इदन्ते परि ददा-म्यमुम्॥ २३॥

प्रजापतये त्वा परि ददा-म्यसौ॥ २४॥

देवाय त्वा सवित्रे परि ददा-म्यसौ॥ २५॥ब्रह्मचार्य-स्यसौ॥ २६॥

समिध-माधे-ह्यपोऽशान- कर्म कुरु- मा दिवा स्वाप्सीः॥ २७॥

इय-न्दुरुक्ता-त्परिबाधमाना- वर्णं पवित्रं पुनती न आगात्। प्राणापानाभ्यां बल-माहरन्ती- स्वसा देवी सुभगा मेखलेयम्॥ २८॥

ऋतस्य गोप्त्री तपसᳲ परस्वी- घ्नती रक्ष-स्सहमाना अरातीः। सा मा समन्त-मभि पर्येहि भद्रे- धर्तारस्ते मेखले मा रिषाम॥ २९॥

त-त्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि। धियो यो नᳲ प्रचोदयात्॥ ३०॥

भूर्भुव-स्स्वरोम्॥ ३१॥

सुश्रव स्सुश्रवसं मा कुरु- यथा त्वं सुश्रव स्सुश्रवाः। देवेष्वेव-महं सुश्रव- स्सुश्रवा ब्राह्मणेषु भूयासम्॥ ३२॥

अग्नये समिध-माऽहार्षं- बृहते जातवेदसे। यथा त्वमग्ने समिधा समिध्यस- एव-मह-मायुषा वर्चसा- सन्या मेधया प्रजया पशुभि-र्ब्रह्मवर्चसेन धनेनान्नाद्येन समेधिषीय स्वाहा॥ ३३॥

पुन-र्मामै-त्विन्द्रियं- पुन-रायुᳲ पुन-र्भगः। पुन-र्द्रविण-मैतु मा- पुन-र्ब्राह्मण-मैतु मा॥ ३४॥

पुन-र्मनᳲ पुन-रात्मा म आगा-त्पुन-श्चक्षुᳲ पुन-श्श्रोत्रं म आगात्। पुनᳲ प्राणᳲ पुन-राधीतं म अगात्। वैश्वानरो अदब्ध-स्तनूपा- अन्त-स्तिष्ठतु मे मनो-ऽमृतस्य केतु-स्स्वाहा॥ ३५॥सप्तमः खण्डः

/1-7 ये अप्स्वन्त-रग्नयᳲ प्रविष्टा- गोह्य उपगोह्यो मरूको मनोहाः। खलो विरुज- स्तनूदूषि-रिन्द्रियहा- अति ता-न्त्सृजामि॥ 1॥ (दुष्टाग्नयः अष्टौ)

यदपा-ङ्घोरँ- यदपा-ङ्क्रूरँ- यदपा-मशान्त-मति तत्सृजामि॥ 2॥

यो रोचन-स्त-मिह गृह्णामि, तेनाहं मामभि-षिञ्चामि॥ 3॥

यशसे तेजसे ब्रह्मवर्चसाय बलायेन्द्रियाय वीर्यायान्नाद्याय राय-स्पोषाय त्विष्या अपचित्यै॥ 4॥

येन स्त्रिय-मकृणुतँ- येनापामृशतं सुराम्। येनाक्षा-नभ्यषिञ्चतँ- येनेमां पृथिवीं महीम्। यद्वा-न्तदश्विना यश-स्तेन मामभि-षिञ्चतम्॥ 5॥ (अप-अमृशतम्)

उद्य-न्भ्राजभृष्टिभि-रिन्द्रो मरुद्भि-रस्था-त्प्रातर्यावभि-रस्थात्। दशसनि-रसि- दशसनिं मा कु-र्वा त्वा विशा-म्या मा विश॥ 6॥

उद्य-न्भ्राजभृष्टिभि-रिन्द्रो मरुद्भि-रस्था-त्सान्तपनेभि-रस्थात्। शतसनि-रसि- शतसनिं मा कु-र्वा त्वा विशा-म्या मा विश॥ 7॥

उद्य-न्भ्रजभृष्टिभि-रिन्द्रो मरुद्भि-रस्था-त्सायँयावभि-रस्थात्। सहस्रसनि-रसि सहस्रसनिं मा कु-र्वा त्वा विशा-म्या मा विश॥ 8॥चक्षु-रसि चक्षुष्ट्व-म-स्यव मे पाप्मान-ञ्जहि। सोम-स्त्वा राजाऽवतु- नमस्तेऽस्तु मा मा हिंसीः॥ ९॥

उदुत्तमँ वरुण पाश-मस्म-दवाधमँ वि मध्यमं श्रथाय। अथाऽऽदित्य व्रते वय-न्तवानागसो अदितये स्याम॥ १०॥

श्री-रसि मयि रमस्व॥ ११॥

नेत्र्यौ स्थो- नयतं माम्॥ १२॥

गन्धर्वोऽस्युपाव- उप मा-मव॥ १३॥

यक्ष-मिव चक्षुषᳲ प्रियो वो भूयासम्॥ १४॥

ओष्ठापिधाना नकुली दन्त-परिमितᳲ पविः। जिह्वे मा विह्वलो वाच-ञ्चारु माऽद्येह वादय॥ १५॥

वनस्पते वीड्वङ्गो हि भूया अस्मत्सखा प्रतरण स्सुवीरः। गोभि स्सन्नद्धो असि वीडयस्वा-ऽऽस्थाता ते जयतु जेत्वानि॥ १६॥

अष्टमः खण्डः

/१-८ इमा मे विश्वतो-वीर्यो- भव इन्द्रश्च रक्षतम्। पूषंस्त्वं पर्यावर्तया-ऽनष्टा आयन्तु नो गृहान्॥ १॥

इमा मधुमती-र्मह्य-मनष्टाᳲ पयसा सह। गाव आज्यस्य मातर- इहेमा स्सन्तु भूयसीः॥ २॥

गवां श्लेष्माऽसि- गावो मयि श्लिष्यन्तु॥ ३॥

सङ्ग्रहण सङ्गृहाण- ये जाताᳲ पशवो मम। पूषैषां शर्म यच्छतु-यथा जीवन्तो अप्ययात्॥ ४॥

भुवन-मसि साहस्र-मिन्द्राय त्वा सृमोऽददा-दक्षत-मरिष्ट-मिलान्दम्। गोपोषण-मसि- गोपोषस्येशिषे- गोपोषाय त्वा, सहस्रपोषण-मसि- सहस्रपोषस्येशिषे- सहस्रपोषाय त्वा॥ ५॥

लोहितेन स्वधितिना मिथुन-ङ्कर्णयोᳲ कृतम्। यावतीनाँ यावतीनाँ व- ऐषमो लक्षण-मकारिषम्। भूयसीनां भूयसीनाँ व- उत्तरा-मुत्तरां समा-ङ्क्रियासम्॥ ६॥

इय न्तन्ती गवां माता- सवत्साना-न्निवेशनी। सा नᳲ पयस्वती दुहा- उत्तरा-मुत्तरां समाम्॥ ७॥ –

छान्दोग्य मन्त्रेषु द्वितीयः प्रपाठकः

प्रथमः खण्डः

/२-१ यᳲ प्राच्या-न्दिशि सर्पराज- एष ते बलिः॥ १॥

यो दक्षिणस्या-न्दिशि सर्पराज- एष ते बलिः॥ २॥

यᳲ प्रतीच्या-न्दिशि सर्पराज- एष ते बलिः॥ ३॥

य उदीच्या-न्दिशि सर्पराज- एष ते बलिः॥ ४॥

नमᳲ पृथिव्यै दंष्ट्राय- विश्वभृ-न्मा ते अन्ते रिषाम। संहतं मा वि वधी-र्विहतं माऽभि सँ वधीः॥ ५॥

सोमो राजा सोमस्तम्बो राजा- सोमोऽस्माकं राजा- सोमस्य वयं स्मः। अहिजम्भन-मसि सोमस्तम्बं- सोमस्तम्ब-महिजम्भन-मसि॥ ६॥

यां सन्धां समधत्त- यूयं सप्तऋषिभि स्सह। तां सर्पा माऽत्यक्रामिष्ट- नमो वो अस्तु मा नो हिंसिष्ट॥ ७॥

मा न-स्तोके तनये मा न आयौ- मा नो गोषु मा नो अश्वेषु रीरिषः। वीरा-न्मा नो रुद्र भामितो वधी-र्हविष्मन्त स्सद-मित्त्वा हवामहे॥ ८॥

शताऽऽयुधाय शतवीर्याय- शतोतयेऽभिमातिषाहे। शतँ यो न श्शरदो अजीजा- दिन्द्रो नेष-दति दुरितानि विश्वा स्वाहा॥ ९॥

ये चत्वारᳲ पथयो देवयाना- अन्तरा द्यावापृथिवी वियन्ति। तेषाँ यो अज्यानि-मजीजि-मावहा- स्तस्मै नो देवाᳲ परिदत्तेह सर्वे स्वाहा॥ १०॥ग्रीष्मो हेमन्त उत नो वसन्त- श्शरद्वर्षा स्सुवित-न्नो अस्तु। तेषा-मृतूनां शतशारदाना- न्निवात एषा-मभये स्याम॥ ११॥

इद्वत्सराय परिवत्सराय- सँवत्सराय कृणुता बृह-न्नमः। तेषाँ वयं सुमतौ यज्ञियाना- ञ्ज्यो-गजीता अहता स्स्याम॥ १२॥

भद्रा-न्न श्श्रेय स्समनैष्ट देवा- स्त्वयाऽवसेन समशीमहि त्वा। स नो मयो भूᳲ पितेवाऽऽ विशस्व- श-न्तोकाय तन्वै स्योन स्स्वाहा॥ १३॥

अमोऽसि प्राण तदृतं ब्रवी-म्यमा ह्यसि सर्व-मनुप्रविष्टः। स मे जरां रोग-मपमृज्य शरीरा-दपाम एधि मा मृथा न इन्द्र॥ १४॥

अग्निᳲ प्राश्नातु प्रथम-स्स हि वेद यथा हविः। शिवा अस्मभ्य-मोषधीᳲ- कृणोतु विश्वचर्षणि स्स्वाहा॥ १५॥

एत-मुत्यं मधुना सँयुतँ यवं- सरस्वत्या अधिवना-वचर्कृधि। इन्द्र आसी-त्सीरपति श्शतक्रतुᳲ- कीनाशा आस-न्मरुत स्सुदानव स्स्वाहा॥ १६॥

द्वितीयः खण्डः

/२-२ प्रथमा ह व्युवास- सा धेनु-रभव-द्यमे। सा नᳲ पयस्वती दुहा- उत्तरा-मुत्तरां समाम्॥ १॥

प्रति क्षत्रे प्रति तिष्ठामि राष्ट्रे- प्रत्यश्वेषु प्रति तिष्ठामि गोषु। प्रति प्राणे प्रति तिष्ठामि पुष्टौ- प्रत्यङ्गेषु प्रति तिष्ठा-म्यात्मनि॥ २॥प्रति द्यावापृथिव्योᳲ- प्रति तिष्ठामि यज्ञे॥ ३॥

स्योना पृथिवि नो- भवानृक्षरा निवेशनी। यच्छा न श्शर्म सप्रथो- दैवा-न्मा भया-दिति॥ ४॥

यत्पशवᳲ प्रध्यायत- मनसा हृदयेन च। वाचा सहस्रपाशया- मयि बध्नामि वो मनः॥ ५॥

अनु त्वा माता मन्यता-मनु पिता-ऽनु भ्राताऽनु सगर्भ्यो-ऽनु सखा सयूथ्यः॥ ६॥

आत्त-न्देवेभ्यो हविः॥ ७ ॥

यत्पशु-र्मायु-मकृतोरो वा पद्भि-राहत। अग्निर्मा तस्मा-देनसो- विश्वा-न्मुञ्च-त्वंहसः॥ ८॥

अग्ना-वग्नि-श्चरति प्रविष्ट- ऋषीणां पुत्रो अधिराज एषः। स न-स्स्योन स्सुयजा यजा च- यथा देवाना-ञ्जनिमानि वेद॥ ९॥

औलूखला-स्सं प्रवदन्ति ग्रावाणो- हवि-ष्कृण्वन्तᳲ परिवत्सरीणाम्। एकाष्टके सुप्रजस-स्सुवीरा ज्यो-ग्जीवेम बलिहृतो वय-न्ते॥ १०॥

इडाया-स्पद-ङ्घृतव-त्सरीसृप-ञ्जातवेदᳲ प्रति हव्या गृभाय। ये ग्राम्याᳲ पशवो विश्वरूपा-स्तेषां सप्तानां मयि रन्ति-रस्तु स्वाहा॥ ११॥

एषैव सा या पूर्वा व्यौच्छ-त्सेय-मप्स्वन्त-श्चरति प्रविष्टा। वसू-र्जिगाय प्रथमा जनित्री- विश्वे ह्यस्यां महिमानो अन्तः॥ १२॥एषैव सा या प्रथमा व्यौच्छ-त्सा धेनु-रभव-द्विश्वरूपा। सँवत्सरस्य या पत्नी- सा नो अस्तु सुमङ्गली॥ १३॥

या-न्देवाᳲ प्रतिपश्यन्ति- रात्री-न्धेनु-मिवाऽऽयतीम्। सा नᳲ पयस्वती दुहा- उत्तरा-मुत्तरां समाम्॥ १४॥

सँवत्सरस्य प्रतिमाँ या-न्त्वा रात्रि यजामहे। प्रजा-मजर्यान्नᳲ कुरु- राय-स्पोषेण संसृज॥ १५॥

अन्विम-न्नो अनुमति-र्यज्ञ-न्देवेषु मन्यताम्। अग्निश्च हव्यवाहन- स्स नो दा-द्दाशुषे मयः॥ १६॥

तृतीयः खण्डः

/२-३ स्वाहा सोमाय पितृमते॥ १॥

स्वाहाऽग्नये कव्यवाहनाय॥ २॥

अपहता असुरा रक्षांसि वेदिषदः॥ ३॥

ये रूपाणि प्रतिमुञ्चमाना- असुरा स्सन्त स्स्वधया चरन्ति। परा पुरो नि पुरो ये भर-न्त्यग्निष्टा-न्लोका-त्प्रणुद-त्वस्मात्॥ ४॥एत पितर स्सोम्यासो- गम्भीरेभिᳲ पथिभिᳲ पूर्विणेभिः। दत्तास्मभ्य-न्द्रविणेह भद्रं- रयिञ्च न स्सर्ववीर न्नियच्छत॥ 5॥

अत्र पितरो मादयध्वँ- यथाभाग-मावृषायध्वम्॥ 6॥

अमीमदन्त पितरो- यथाभाग-मावृषायिषत॥ 7॥

नमो वᳲ पितरो जीवाय- नमो वᳲ पितर श्शूषाय॥ 8॥

नमो वᳲ पितरो घोराय- नमो वᳲ पितरो रसाय॥ 9॥

नमो वᳲ पितर स्स्वधायै- नमो वᳲ पितरो मन्यवे॥ 10॥

नमो व पितरᳲ- पितरो नमो वः॥ 11॥

गृहान्नᳲ पितरो दत्त॥ 12॥

सदो वᳲ पितरो देष्म॥ 13॥

एतद्वᳲ पितरो वासः॥ 14॥ऊर्जँ वहन्ती-रमृत-ङ्घृतं- पयᳲ कीलालं परिस्रुतम्। स्वधा स्थ तर्पयत मे पितॄन्॥ १५॥

आधत्त पितरो गर्भ- ङ्कुमारं पुष्कर-स्रजम्। यथेह पुरुष-स्स्यात्॥ १६॥

अभून्नो दूतो हविषो जातवेदा- अवा-ड्ढव्यानि सुरभीणि कृत्वा। प्रादा-त्पितृभ्य स्स्वधया ते अक्ष-न्प्रजान-न्नग्ने पुन-रेहि योनिम्॥ १७॥

वह वपा-ञ्जातवेदᳲ पितृभ्यो- यत्रैतान् वेत्थ निहिता-न्पराचः। मेदसᳲ कुल्या अभि ता-न्त्स्रवन्तु- सत्या एषा-माशिष स्सन्तु कामा-त्स्वाहा॥ १८॥

जातवेदो वपया गच्छ देवां-स्त्वं हि होता प्रथमो बभूव। सत्या वपा प्रगृहीता मे अस्तु- समृध्यतां मे यदिद-ङ्करोमि॥ १९॥

यत्कुसीद-मप्रदत्तं मयेह- येन यमस्य निधिना चराणि। इद-न्तदग्ने अनृणो भवामि- जीव-न्नेव प्रति तत्ते ददामि॥ २०॥

एकाष्टका तपसा तप्यमाना- जजान गर्भं महिमान-मिन्द्रम्। तेन देवा असहन्त शत्रू-न्हन्ताऽसुराणा-मभव-च्छचीभिः॥ २१॥

चतुर्थः खण्डः

/२-४ इदं भूमे-र्भजामह- इदं भद्रं सुमङ्गलम्। परा सपत्ना-न्बाधस्वा-ऽन्येषाँ विन्दते व-स्वन्येषाँ विन्दते धनम्॥ १॥इमं स्तोम-मर्हते जातवेदसे- रथ-मिव सं महेमा मनीषया। भद्रा हि नᳲ प्रमति-रस्य- संसद्यग्ने सख्ये मा रिषामा वय-न्तव॥ २॥

भरामेध्म-ङ्कृणवामा हवींषि ते- चितयन्तᳲ पर्वणा-पर्वणा वयम्। जीवातवे प्रतरां साधया धियो-ऽग्ने सख्ये मा रिषामा वय-न्तव॥ ३॥

शकेम त्वा समिधं साधया धिय-स्त्वे देवा हवि-रद-न्त्याहुतम्। त्व-मादित्याꣳ आवह तान् ह्युश्म-स्यग्ने सख्ये मा रिषामा वय-न्तव॥ ४॥

पवित्रे स्थो वैष्णव्यौ।

विष्णो-र्मनसा पूते स्थः।

देवस्त्वा सवितोत्पुना-त्वच्छिद्रेण पवित्रेण वसो-स्सूर्यस्य रश्मिभिः।

तपश्च तेजश्च श्रद्धा च ह्रीश्च सत्य-ञ्चाक्रोधश्च त्यागश्च धृतिश्च धर्मश्च सत्त्वञ्च वाक्च मन-श्चाऽऽत्मा च ब्रह्म च- तानि प्रपद्ये- तानि मा-मवन्तु, भूर्भुव-स्स्वरो ३म्- महान्त-मात्मानं प्रपद्ये॥ ५॥

विरूपाक्षोऽसि- दन्ताञ्जि,स्तस्य ते शय्या- पर्णे गृहा- अन्तरिक्षे विमितं हिरण्मयम्।

अक्तुं रिहाणा व्यन्तु वयः।

यᳲ पशूना-मधिपती रुद्र-स्तन्तिचरो वृषा। पशू-नस्माकं मा हिंसी- रेत-दस्तु हुत-न्तव स्वाहा॥सहस्रबाहु-र्गौपत्य- स्स पशू-नभि रक्षतु। मयि पुष्टिं पुष्टिपति-र्दधातु- मयि प्रजां प्रजापति स्स्वाहा॥ ७॥

कौतोमतं सँवननं- सुभाग-ङ्करणं मम। नाकुली नाम ते माताऽथाहं पुरुषानयः। यन्नौ कामस्य विच्छिन्न- न्तन्नौ सन्धेह्योषधे॥ ८॥

वृक्ष इव पक्क-स्तिष्ठति- सर्वा-न्कामा-न्भुव-स्पते। यस्त्वैवँ वेद तस्मै मे- भोगा-न्धुक्ष्वा ऽक्षता-न्बृहन्॥ ९॥

ऋतं सत्ये प्रतिष्ठितं- भूतं भविष्यता सह। आकाश उप नि रज्जतु- मह्य-मन्न-मथो श्रियम्॥ १०॥

अभिभागोऽसि सर्वस्मिं-स्तदु सर्व-न्त्वयि श्रितम्। तेन सर्वेण सर्वो मा- विवासन वि वासय॥ ११॥

कोश इव पूर्णो वसुना- त्वं प्रीतो ददसे धनम्। अदृष्टो दृष्ट-मा भर- सर्वा-न्कामा-न्प्र यच्छ मे॥ १२॥

आकाशस्यैष आकाशो यदेत-द्भाति मण्डलम्। एवन्त्वा वेद यो वे-देशानेशा-न्प्र यच्छ मे॥ १३॥ (वेद, ईशान, ईशान्)

भूर्भुव-स्स्वरो ३म्। सूर्य इव दृशे भूयास-मग्नि-रिव तेजसा- वायु-रिव प्राणेन- सोम इव गन्धेन- बृहस्पति-रिव बुद्ध्या-ऽश्विना-विव रूपे-णेन्द्राग्नी इव बलेन- ब्रह्मभाग एवाहं भूयासं- पाप्मभागा मे द्विषन्तः॥ १४॥

पञ्चमः खण्डः

/२-५ मूर्ध्नोऽधि मे वैश्रवणा- न्छिरसोऽनुप्रवेशिनः। ललाटा-द्घस्वरा-न्घोरान्- विघनान् वि बृहामि व-स्स्वाहा॥ १॥ (घस्वरान् - घस्मरान्। वकारान्तता छान्दसत्वात्। घसॢ आदेशः)

ग्रीवाभ्यो मे स्कन्धाभ्यां मे- नस्तो मेऽनुप्रवेशिनः। मुखान्मे बद्वदा-न्घोरान् विघनान् विबृहामि व-स्स्वाहा॥ २॥

बाहुभ्यां मे यतो यतᳲ- पार्श्वयो-रुत्तु ता-नधि। उरस्तो बद्बदा-न्घोरान्- विघनान् विबृहामि व-स्स्वाहा॥ ३॥

वङ्क्ष्णाभ्यां मे लोहितादान्- योनिहा-न्पज्रिहा-नधि। ऊरुभ्यो निश्लिषो घोरान्- विघनान् विबृहामि व-स्स्वाहा॥ ४॥

जङ्घाभ्यां मे यतो यतᳲ- पार्ष्ण्यो-रुत्तु तानधि। पादयो-र्विकिरा-न्घोरान्- विघनान् विबृहामि व-स्स्वाहा॥ ५॥

परिबाधं यजामहे-ऽणुजङ्घं शबलोदरम्। यो नोऽयं परिबाधते- दानाय भगाय च स्वाहा॥ ६॥

अपेहि त्वं परिबाध- मा विबाध विबाधथाः। सुगं पन्थानं मे कुरु- येन मा धन-मेष्यति स्वाहा॥ ७॥

प्रजापते न त्व-देता-न्यन्यो- विश्वा जातानि परि ता बभूव। यत्कामास्ते जुहुम-स्तन्नो अस्तु- वयं स्याम पतयो रयीणां स्वाहा॥ ८॥

यशोऽहं भवामि ब्राह्मणानां- यशो राज्ञाँ यशो विशाम्। यश स्सत्यस्य भवामि- भवामि यशसाँ यशः॥ ९॥

पुनर्मा यन्तु देवता- या म-दपचक्रमुः। महस्वन्तो महान्तो भवा-म्यस्मि-न्पात्रे हरिते सोमपृष्ठे॥ १०॥रूप रुपं मे दिश- प्रातरह्णस्य तेजसः। अन्न-मुग्रस्य प्राशिष-मस्तु वै मयि त्वयीद-मस्तु त्वयि मयीदम्॥ ११॥

यदिदं पश्यामि चक्षुषा- त्वया दत्तं प्रभासया। तेन मा भुञ्ज तेन मा- भुक्षिषीय तेन मा विश॥ १२॥

अहर्नो अत्यपीपर- द्रात्रिर्नो अति पारयत्। रात्रिर्नो अत्यपीपर-दहर्नो अति पारयत्॥ १३॥

आदित्य-नाव-मारोक्षं- पूर्णा-मपरिवादिनीम्। अच्छिद्रां पारयिष्णीं-शतारित्रां स्वस्तये॥ १४॥

ओम्- नम आदित्याय नम आदित्याय नम आदित्याय॥ १५॥

उद्यन्त-न्त्वाऽऽदित्याऽनूदियासं- प्रतितिष्ठन्त न्त्वाऽऽदित्याऽनुप्रति-तिष्ठासम्॥ १६॥

भलाय स्वाहा॥१७॥

भल्लाय स्वाहा॥१८॥

षष्ठः खण्डः

/२-६ वास्तोष्पते प्रतिजानी-ह्यस्मा-न्त्स्वावेशोऽनमीवो भवा नः। यत्ते महे प्रति तन्नो जुषस्व- शन्नो भव द्विपदे श-ञ्चतुष्पदे॥ १॥

हये राके सिनीवालि- सिनीवालि पृथुष्टुके। सुभद्रे पथ्ये रेवति- पथा नो यश आ वह स्वाहा॥ २॥

ये यन्ति प्राञ्चᳲ पन्थानो- य उ चोत्तरत आययुः। ये चेमे सर्वे पन्थान-स्तेभिर्नो यश आ वह स्वाहा॥ ३॥

यथा यन्ति प्रपदो- यथा मासा अहर्जरम्। एवं मा श्रीधातार- स्समव यन्तु सर्वत स्स्वाहा॥ ४॥

यथा समुद्रं स्रवन्ती- स्समव-यन्ति दिशो दिशः। एवं मा सखायो ब्रह्मचारिण- स्समव-यन्तु दिशो दिश स्स्वाहा॥ ५॥

वसुवन एधि- वसुवन एधि- वसुवन एधि॥ ६॥

वश-ङ्गमौ देवयानौ- युवं स्थो यथा युवयोः। सर्वाणि भूतानि वश-माय-न्त्येवं ममासौ वश-मेतु स्वाहा॥ ७॥

शङ्खश्च मन आयुश्च- देवयानौ युवं स्थो यथा युवयोः। सर्वाणि भूतानि वश-माय-न्त्येवं ममासौ वश-मेतु स्वाहा॥ ८॥

आकूती-न्देवीं मनसा प्रपद्ये- यज्ञस्य मातरं सुहवा मे अस्तु। यस्यास्त एक-मक्षरं परं- सहस्रा अयुतञ्च शाखा-स्तस्यै वाचे निहवे जुहो-म्या मा वरो गच्छतु श्री-र्यशश्च स्वाहा॥ ९॥

इद-मह-मिमँ विश्वकर्माणं- श्रीवत्स-मभि जुहोमि स्वाहा॥ १०॥पूर्णहोमँ यशसे जुहोमि- योऽस्मै जुहोति वर-मस्मै ददाति। वरँ वृणे यशसा भामि लोके स्वाहा॥ ११॥

इन्द्रा-मवदा-त्तमो वः- परस्ता-दहँ वो ज्योति-र्मामभ्येत सर्वे स्वाहा॥ १२॥ (इन्द्रा- इन्द्राणां)

अन्नँ वा एकच्छन्दस्य- मन्नं ह्येकं भूतेभ्य-श्छन्दयति स्वाहा॥ १३॥

श्रीर्वा एषा यत्सत्वानो- विरोचनो मयि सत्त्व-मव दधातु स्वाहा॥ १४॥

अन्नस्य घृत-मेव रस-स्तेज-स्सम्पत्कामो जुहोमि स्वाहा॥ १५॥

क्षुधे स्वाहा॥ १६॥

क्षुत्पिपासाभ्यां स्वाहा॥ १७॥

मा भैषी-र्न मरिष्यसि- जरदष्टि-र्भविष्यसि॥ १८॥

रसं विषस्य नाविद-मुग्रं फेन-मिवाऽऽस्यम्॥ १९॥

तुर गोपाय मा- नाथ गोपाय मा। अशस्तिभ्यो अरातिभ्य स्स्वस्त्ययन-मसि॥ २०॥सप्तम खण्डः

/२-७ हतस्ते अत्रिणा क्रिमि-र्हतस्ते जमदग्निना। गोतमेन तिनीकृतो-ऽत्रैव त्वा क्रिमे ब्रह्मवद्य-मवद्यम्॥ १॥ (तिनीकृतः- तनूकृतः)

भरद्वाजस्य मन्त्रेण- स-न्तिनोमि क्रिमे त्वा॥ २॥

क्रिमिं ह वक्त्रतोदिन- ङ्क्रिमि-मान्त्रानुचारिणम्। क्रिमि न्द्विशीर्ष-मर्जुन- न्द्विशीर्षं ह चतुर्हनुम्॥ ३॥ (क्रिमिम्, आन्त्रानुचरिणम्)

हतᳲ क्रिमीणा-ङ्क्षुद्रको- हता माता हतᳲ पिता। अथैषां भिन्नकᳲ कुम्भो- य एषाँ विषधानकः॥ ४॥

क्रिमि-मिन्द्रस्य बाहुभ्या-मवाञ्चं पातयामसि॥ ५॥

हताᳲ क्रिमय स्साऽऽशातिका स्सनील-मक्षिकाः॥ ६॥

अष्टमः खण्डः (मधुपर्क प्रकरणम्)

/२-८ अर्हणा पुत्रवाससा- धेनु-रभव-द्यमे। सा नᳲ पयस्वती दुहा- उत्तरा-मुत्तरां समाम्॥ १॥

इद-मह-मिमां पद्याँ- विराज-मन्नाद्यायाऽधितिष्ठामि॥ २॥

या ओषधी स्सोमराज्ञी- र्बह्वी- श्शतविचक्षणाः। ता मह्य-मस्मि-न्नासने-ऽच्छिद्रा श्शर्म यच्छत॥ ३॥

या ओषधी स्सोमराज्ञी- र्विष्ठिताᳲ पृथिवी-मनु। ता मह्य-मस्मि-न्पादयो- रच्छिद्रा-श्शर्म यच्छत॥ ४॥

यतो देवीᳲ प्रतिपश्या-म्याप-स्ततो मा राद्धि-रागच्छतु॥ ५॥

सव्यं पाद-मव नेनिजे-ऽस्मि-न्राष्ट्रे श्रिय-न्दधे॥ ६॥

दक्षिणं पाद-मव नेनिजे-ऽस्मि-न्राष्ट्रे श्रिय-मा वेशयामि॥ ७॥

पूर्व-मन्य-मपर-मन्य-मुभौ पादा-वव नेनिजे- राष्ट्रस्यर्द्ध्या- अभयस्यावरुद्ध्यै॥ ८॥

अन्नस्य राष्ट्रि-रसि- राष्ट्रि-स्ते भूयासम्॥ ९॥

यशोऽसि- यशो मयि धेहि॥ १०॥यशसो यशोऽसि॥ ११॥

यशसो भक्षोऽसि- महसो भक्षोऽसि- श्रीभक्षोऽसि- श्रियं मयि धेहि स्वाहा॥ १२॥

मुञ्च गाँ वरुण पाशा-द्द्विषन्तं मेऽभि धेहि। त-ञ्जह्यमुष्य चोभयो-रुत्सृज- गामत्तु तृणानि पिबतूदकम्॥ १३॥

माता रुद्राणा न्दुहिता वसूनां- स्वसाऽऽदित्याना-ममृतस्य नाभिः। प्र नु वोच- ञ्चिकितुषे जनाय- मा गा-मनागा-मदितिँ वधिष्ट॥ १४॥ समाप्तोऽयं छान्दोग्यमन्त्रप्रकरणम्॥

छान्दोग्य उपनिषत्।

छान्दोग्योपनिषदि प्रथमोऽध्यायः

ॐ आप्यायन्तु ममाङ्गानि वाक्प्राण श्चक्षु श्श्रोत्र मथो बल मिन्द्रियाणि च सर्वाणि सर्वं ब्रह्मौपनिषदं माऽहं ब्रह्म निराकुर्यां मा मा ब्रह्म निराकरो दनिराकरण मस्त्वनिराकरणं मेऽस्तु तदात्मनिरते य उपनिषत्सु धर्मा स्ते मयि सन्तु ते मयि सन्तु।

ॐ शान्ति श्शान्ति श्शान्तिः॥

,१-१ओमि-त्येत-दक्षर-मुद्गीथ-मुपाऽऽसी-तोमिति ह्युद्गायति। तस्योपव्याख्यानम्॥ १,१-१।एषां भूतानां पृथिवी रसᳲ- पृथिव्या आपो रसो-ऽपा-मोषधयो रस- ओषधीनां पुरुषो रसᳲ-पुरुषस्य वाग्रसो- वाच ऋग्रस- ऋच स्साम रस-स्साम्न उद्गीथो रसः। १,१-२।

स एष रसानां रसतमᳲ परमᳲ परार्ध्योऽष्टमो- यदुद्गीथः। १,१-३।

कतमा कतम–र्क्कतम-त्कतम-त्साम- कतमᳲ कतम उद्गीथ- इति विमृष्टं भवति। १,१-४।

वागेव-र्क्प्राण-स्सा-मो-मित्येत-दक्षर-मुद्गीथ,स्तद्वा एत-न्मिथुनँ- यद्वाक्च प्राण-श्चर्क्च साम च। १,१-५।

तदेत-न्मिथुन-मोमि-त्येतस्मि-न्नक्षरे संसृज्यते। यदा वै मिथुनौ समागच्छत- आपयतो वै ता-वन्योऽन्यस्य कामम्। १,१-६।

आपयिता ह वै कामानां भवति- य एत-देवँ विद्वा-नक्षर-मुद्गीथ-मुपाऽऽस्ते। १,१-७।

तद्वा एत-दनुज्ञाऽक्षरँ- यद्धि किञ्चानुजाना-त्योमि-त्येव तदा-हैषो एव समृद्धि-र्य-दनुज्ञा, समर्धयिता ह वै कामानां भवति- य एत-देवँ विद्वा-नक्षर-मुद्गीथ-मुपाऽऽस्ते। १,१-८।

तेनेय-न्त्रयी विद्या वर्तत,-ओमित्या श्रावय-त्योमिति शंस-त्योमि-त्युद्गाय-त्येतस्यैवाक्षर-स्यापचित्यै- महिम्ना रसेन। १,१-९।

तेनोभौ कुरुतो- यश्चैत-देवँ वेद- यश्च न वेद, नाना तु विद्या चाविद्या च, यदेव विद्यया करोति श्रद्धयोपनिषदा- तदेव वीर्यवत्तरं भवती-ति खल्वेत-स्यैवाक्षरस्योप-व्याख्यानं भवति॥ १-१-१०॥

द्वितीयᳲ खण्डः

,१-२ देवासुरा ह वै यत्र सँयेतिरे- उभये प्राजापत्या,स्तद्ध देवा उद्गीथ माजह्रु-रनेनैना-नभि भविष्याम इति॥ १-२-१॥

ते ह नासिक्यं प्राण-मुद्गीथ मुपाऽऽसा-ञ्चक्रिरे, तꣳ हासुराᳲ पाप्मना विविधु,स्तस्मा-त्तेनोभय-ञ्जिघ्रति- सुरभि च- दुर्गन्धि च, पाप्मना ह्येष विद्धः॥ १-२-२॥

अथ ह वाच-मुद्गीथ मुपाऽऽसा-ञ्चक्रिरे, ताꣳ हासुराᳲ पाप्मना विविधु,स्तस्मा-त्तयोभयँ वदति- सत्य-ञ्चानृतञ्च, पाप्मना ह्येषा विद्धा॥ १-२-३॥

अथ ह चक्षु-रुद्गीथ मुपाऽऽसा-ञ्चक्रिरे, तद्धासुराᳲ पाप्मना विविधु,स्तस्मा-त्तेनोभयं पश्यति- दर्शनीय-ञ्चादर्शनीयञ्च, पाप्मना ह्येत-द्विद्धम्॥ १-२-४॥

अथ ह श्रोत्र-मुद्गीथ मुपाऽऽसा-ञ्चक्रिरे, तद्धासुराᳲ पाप्मना विविधु,स्तस्मा-त्तेनोभयꣳ शृणोति- श्रवणीय-ञ्चाश्रवणीयञ्च, पाप्मना ह्येत-द्विद्धम्॥ १-२-५॥

अथ ह मन उद्गीथ मुपाऽऽसा-ञ्चक्रिरे, तद्धासुराᳲ पाप्मना विविधु,स्तस्मा-त्तेनोभयꣳ सङ्कल्पते- सङ्कल्पनीय-ञ्चासङ्कल्पनीयञ्च, पाप्मना ह्येत-द्विद्धम्॥ १-२-६॥

अथ ह य एवायं मुख्यᳲ प्राण-स्तमुद्गीथ मुपाऽऽसा-ञ्चक्रिरे, तꣳ हासुरा ऋत्वा विदध्वꣳसु, र्यथाऽश्मान माखण-मृत्वा विध्वꣳसे-तैवम्॥ १-२-७॥

यथाऽश्मान माखण मृत्वा विध्वꣳसत- एवꣳ हैव स विध्वꣳसते, य एवँविदि पाप-ङ्कामयते- यश्चैन मभिदासति- स एषोऽश्माऽऽखणः॥ १-२-८॥

नैवैतेन सुरभि- न दुर्गन्धि विजाना,त्यपहत-पाप्मा ह्येष तेन, यदश्नाति यत्पिबति- तेनेतरा न्प्राणा-नव,त्येतमु एवान्ततोऽवि-त्त्वोत्क्रामति- व्याददा-त्येवान्तत इति॥ १-२-९॥तꣳ हाङ्गिरा उद्गीथ-मुपाऽऽसा-ञ्चक्र,-एतमु एवाऽङ्गिरसं मन्यन्ते-ऽङ्गानाँ यद्रसः॥ १-२-१०॥

तेन तꣳ ह बृहस्पति-रुद्गीथ-मुपाऽऽसा-ञ्चक्र, -एतमु एव बृहस्पतिं मन्यन्ते- वाग्घि बृहती- तस्या एष पतिः॥ १-२-११॥

तेन तꣳ हाऽयास्य उद्गीथ-मुपाऽऽसा-ञ्चक्र, -एतमु एवायास्यं मन्यन्त- आस्या-द्य-दयते॥ १-२-१२॥

तेन तꣳ ह बको दाल्भ्यो विदा-ञ्चकार, स ह नैमिशीयाना मुद्गाता बभूव, स ह स्मैभ्यᳲ कामा-ना गायति॥ १-२-१३॥

आगाता ह वै कामानां भवति- य एत-देवँ विद्वा-नक्षर मुद्गीथ-मुपाऽऽस्त- इ-त्यध्यात्मम्॥ १-२-१४॥

तृतीयᳲ खण्डः

,१-३ अथाधिदैवतँ, य एवासौ तपति- तमुद्गीथ मुपाऽऽसी,तोद्यन्वा एष प्रजाभ्य उद्गायति- उद्यꣳ-स्तमो भय-मपह,न्त्यपहन्ता ह वै भयस्य तमसो भवति- य एवँ वेद॥ १-३-१॥

समान उ एवाय-ञ्चासौ चोष्णोऽय-मुष्णोऽसौ, स्वर इतीम-माचक्षते- स्वर इति प्रत्यास्वर इत्यमु,न्तस्माद्वा एत-मिम-ममु-ञ्चोद्गीथ-मुपाऽऽसीत॥ १-३-२॥

अथ खलु व्यान मेवोद्गीथ-मुपाऽऽसीत, यद्वै प्राणिति- स प्राणो, यदपानिति- सोऽपानः। अथ यᳲ प्राणापानयो स्सन्धि- स्स व्यानो, यो व्यान-स्सा वाक्। तस्मा-दप्राण-न्ननपान न्वाच मभि-व्याहरति॥ १-३-३॥या वा-क्स,र्क्तस्मा-दप्राण-न्ननपान-न्नृच-मभि-व्याहरति, य-र्क्तत्साम- तस्मा-दप्राण-न्ननपान न्त्साम गायति, यत्साम- स उद्गीथ,स्तस्मा-दप्राण-न्ननपान न्नुद्गायति॥ १-३-४॥

अतो या-न्यन्यानि वीर्यवन्ति कर्माणि, यथाऽग्ने-र्मन्थन-माजे स्सरण-न्दृढस्य धनुष आयमन-मप्राण-न्ननपानꣳ-स्तानि करो,त्येतस्य हेतो-र्व्यान मेवोद्गीथ-मुपाऽऽसीत॥ १-३-५॥

अथ खलूद्गीथाक्षरा-ण्युपाऽऽसी-तोद्गीथ इति, प्राण एवोत्-प्राणेन ह्युत्तिष्ठति, वाग्गी-र्वाचो ह गिर इत्या चक्षते,ऽन्न-न्थ-मन्ने हीदꣳ सर्वꣳ स्थितम्॥ १-३-६॥

द्यौरेवो-दन्तरिक्ष-ङ्गीᳲ पृथिवी थ,मादित्य एवो-द्वायुर्गी-रग्नि-स्थꣳ, सामवेद एवो-द्यजुर्वेदो गी-र्ऋग्वेदस्थ,न्दुग्धेऽस्मै वा-ग्दोहँ- यो वाचो दोहोऽन्नवा,नन्नादो भवति- य एता-न्येवँ विद्वा-नुद्गीथाक्षरा-ण्युपाऽऽस्त- उद्गीथ इति॥ १-३-७॥

अथ खल्वाशी-स्समृद्धि,रुपसरणानी-त्युपाऽऽसीत, येन साम्ना स्तोष्य-न्त्स्या-त्तत्सामोप धावेत्॥ १-३-८॥

यस्या-मृचि- ता-मृचँ, यदार्षेय- न्त-मृषिँ, या-न्देवता मभिष्टोष्य-न्त्स्या- त्ता-न्देवता-मुप धावेत्॥ १-३-९॥

येन च्छन्दसा स्तोष्य-न्स्या- त्तच्छन्द उपधावे,द्येन स्तोमेन स्तोष्यमाण-स्स्या- त्तꣳ स्तोम मुप-धावेत्॥ १-३-१०॥

या-न्दिश-मभिष्टोष्य-न्स्या- त्ता-न्दिश-मुप धावेत्॥ १-३-११॥

आत्मान-मन्तत उपसृत्य स्तुवीत, काम-न्ध्याय-न्नप्रमत्तो-ऽभ्याशो ह, यदस्मै स काम-स्समृध्येत- यत्काम-स्स्तुवीतेति- यत्काम-स्स्तुवीतेति॥ १-३-१२॥

चतुर्थᳲ खण्डः

,१-४ ओमि-त्येत-दक्षर मुद्गीथ मुपाऽऽसी,तोमिति ह्युद्गायति- तस्योपव्याख्यानम्॥ १-४-१॥

देवा वै मृत्यो-र्बिभ्यत-स्त्रयीँ विद्यां प्राविशꣳ,स्ते छन्दोभि-रच्छादयन्, यदेभि-रच्छादयꣳ-स्तच्छन्दसा-ञ्छन्दस्त्वम्॥ १-४-२॥

तानु तत्र मृत्यु,र्यथा मत्स्य-मुदके परिपश्ये-देवं पर्यपश्य-दृचि साम्नि यजुषि, ते नु विदित्वोर्ध्वा ऋच-स्साम्नो यजुष-स्स्वर-मेव प्राविशन्॥ १-४-३॥

यदा वा ऋच-माप्नो-त्योमि-त्येवाति-स्वर-त्येवꣳ सामैवँ यजु,रेष उ स्वरो- यदेत-दक्षर- मेत-दमृत-मभय,न्तत्प्रविश्य देवा अमृता अभया अभवन्॥ १-४-४॥

स य एत-देवँ विद्वा-नक्षरं प्रणौ-त्येत-देवाक्षरꣳ स्वर-ममृत-मभयं प्रविशति, तत्प्रविश्य य-दमृता देवा-स्त-दमृतो भवति॥ १-४-५॥

पञ्चमᳲ खण्डः

,१-५ अथ खलु य उद्गीथ- स्स प्रणवो, यᳲ प्रणव- स्स उद्गीथ इ,त्यसौ वा आदित्य उद्गीथ- एष प्रणव- ओमिति ह्येष स्वर-न्नेति॥ १-५-१॥

एतमु एवाह-मभ्यगासिष,न्तस्मा-न्मम त्वमेकोऽसीति ह कौषीतकिᳲ पुत्र-मुवाच, रश्मीꣳस्त्वं पर्यावर्तया-द्बहवो वै ते भविष्य-न्ती-त्यधि-दैवतम्॥ १-५-२॥अथाध्यात्मँ, य एवायं मुख्यᳲ प्राण- स्त-मुद्गीथ मुपाऽऽसी,तोमिति ह्येष स्वर-न्नेति॥ १-५-३॥

एतमु एवाह-मभ्यगासिष-न्तस्मा-न्मम त्व-मेकोऽसीति ह कौषीतकिᳲ पुत्र-मुवाच, प्राणाꣳस्त्वं भूमान-मभिगायता-द्बहवो वै मे भविष्यन्तीति॥ १-५-४॥

अथ खलु य उद्गीथ-स्स प्रणवो, यᳲ प्रणव-स्स उद्गीथ इति, होतृषदना-द्धैवापि दुरुद्गीथ-मनु समाहरती-त्यनुसमाहर-तीति॥ १-५-५॥

,१-६ इय-मेव-र्गग्नि-स्साम, तदेत-देतस्या-मृच्यध्यूढꣳ साम, तस्मा-दृच्यध्यूढꣳ साम गीयत, इय-मेव साऽग्नि-रम-स्तत्साम॥ १-६-१॥

अन्तरिक्ष-मेव-र्ग्वायु-स्साम, तदेत-देतस्या-मृच्यध्यूढꣳ साम, तस्मा-दृच्यध्यूढꣳ साम गीयते,ऽन्तरिक्ष-मेव सा वायु-रम-स्तत्साम॥ १-६-२॥

द्यौरेव-र्गादित्य-स्साम, तदेत-देतस्या-मृच्यध्यूढꣳ साम, तस्मा-दृच्यध्यूढꣳ साम गीयते, द्यौरेव साऽऽदित्यो-ऽम-स्तत्साम॥ १-६-३॥

नक्षत्राण्येव-र्क्चन्द्रमा-स्साम, तदेत-देतस्या-मृच्यध्यूढꣳ साम, तस्मा-दृच्यध्यूढꣳ साम गीयते, नक्षत्रा-ण्येव सा चन्द्रमा- अम-स्तत्साम॥ १-६-४॥

अथ यदेत-दादित्यस्य शुक्लं भा- स्सैव,र्गथ यन्नीलं परᳲ कृष्ण-न्तत्साम, तदेत-देतस्या-मृच्यध्यूढꣳ साम, तस्मा-दृच्यध्यूढꣳ साम गीयते॥ १-६-५॥

अथ यदेवैत-दादित्यस्य शुक्लं भा- स्सैव सा,ऽथ यन्नीलं परᳲ कृष्ण-न्तदम-स्तत्सामा,ऽथ य एषोऽन्त-रादित्ये हिरण्मयᳲ पुरुषो दृश्यते- हिरण्य-श्मश्रु र्हिरण्य-केश- आप्रणखा-त्सर्व एव सुवर्णः॥ १-६-६॥तस्य यथा कप्यासं पुण्डरीक-मेव-मक्षिणी- तस्योदिति नाम, स एष सर्वेभ्यᳲ पाप्मभ्य उदित, -उदेति ह वै सर्वेभ्यᳲ पाप्मभ्यो- य एवँ वेद॥ १-६-७॥

तस्यर्क्च साम च गेष्णौ, तस्मा-दुद्गीथ,स्तस्मात्त्वे-वोद्गातैतस्य हि गाता, स एष ये चामुष्मा-त्पराञ्चो लोका,स्तेषा-ञ्चेष्टे देवकामाना-ञ्चे-त्यधिदैवतम्॥ १-६-८॥

सप्तमᳲ खण्डः

,१-७ अथाध्यात्मँ, वागेव-र्क्प्राण-स्साम, तदेत-देतस्या-मृच्यध्यूढꣳ साम, तस्मा-दृच्यध्यूढꣳ साम गीयते, वागेव सा प्राणो-ऽम-स्तत्साम॥ १-७-१॥

चक्षु-रेव-र्गात्मा साम, तदेत-देतस्या-मृच्यध्यूढꣳ साम, तस्मा-दृच्यध्यूढꣳ साम गीयते, चक्षु-रेव साऽऽत्मा-ऽम-स्तत्साम॥ १-७-२॥

श्रोत्र-मेव-र्ङ्मन-स्साम, तदेत-देतस्या-मृच्यध्यूढꣳ साम, तस्मा-दृच्यध्यूढꣳ साम गीयते, श्रोत्र-मेव सा- मनोऽम-स्तत्साम॥ १-७-३॥

अथ यदेत-दक्ष्ण श्शुक्लं भा- स्सैव,र्गथ यन्नीलं परᳲ कृष्ण-न्तत्साम, तदेत-देतस्या-मृच्यध्यूढꣳ साम, तस्मा-दृच्यध्यूढꣳ साम गीयते। अथ यदेवैत-दक्ष्ण श्शुक्लं भा- स्सैव सा,ऽथ यन्नीलं परᳲ कृष्ण-न्तदम-स्तत्साम॥ १-७-४॥

अथ य एषोऽन्त-रक्षिणि पुरुषो दृश्यते- सैव-र्क्तत्साम, तदुक्थ-न्तद्यजु-स्तद्ब्रह्म, तस्यैतस्य तदेव रूपँ- यदमुष्य रूपँ, या-वमुष्य गेष्णौ- तौ गेष्णौ, यन्नाम- तन्नाम॥ १-७-५॥

स एष ये चैतस्मा-दर्वाञ्चो लोका-स्तेषा-ञ्चेष्टे मनुष्यकामाना-ञ्चेति, तद्य इमे वीणाया-ङ्गाय-न्त्येत-न्ते गायन्ति- तस्मा-त्ते धनसनयः॥ १-७-६॥अथ य एत-देवँ विद्वा-न्त्साम गाय-त्युभौ स गायति- सोऽमुनैव स एष, ये चामुष्मा-त्पराञ्चो लोका-स्ताꣳ श्चाऽऽप्नोति देवकामाꣳश्च॥ १-७-७॥

अथाऽनेनैव ये चैतस्मा-दर्वाञ्चो लोका-स्ताꣳश्चाऽऽप्नोति मनुष्यकामाꣳश्च, तस्मादु हैवँवि-दुद्गाता ब्रूयात्॥ १-७-८॥

कन्ते काम-मागायानी,त्येष ह्येव कामाऽऽगान-स्येष्टे- य एवँ विद्वा-न्त्साम गायति- साम गायति॥ १-७-९॥

अष्टमᳲ खण्डः

,१-८ त्रयो होद्गीथे कुशला बभूवु- श्शिलक श्शालावत्य- श्चैकितायनो दाल्भ्यᳲ- प्रवाहणो जैवलि-रिति, ते होचु-रुद्गीथे वै कुशला-स्स्मो- हन्तोद्गीथे कथाँ वदाम इति॥ १-८-१॥

तथेति ह समुप-विविशु,स्स ह प्रवाहणो जैवलि-रुवाच- भगवन्ता-वग्रे वदतां- ब्राह्मणयो-र्वदतो- र्वाचꣳ श्रोष्या-मीति॥ १-८-२॥

स ह शिलक श्शालावत्य-श्चैकितायन-न्दाल्भ्य-मुवाच- हन्त त्वा पृच्छानीति, पृच्छेति होवाच॥ १-८-३॥

का साम्नो गतिरिति- स्वर इति होवाच, स्वरस्य का गतिरिति- प्राण इति होवाच, प्राणस्य का गति-रि-त्यन्न-मिति होवाचा,ऽन्नस्य का गति-रि-त्याप इति होवाच॥ १-८-४॥

अपा-ङ्का गति-रि-त्यसौ लोक इति होवाचा,ऽमुष्य लोकस्य का गति-रिति- न स्वर्गँ लोक-मिति, नये-दिति होवाच- स्वर्गँ वयँ लोकꣳ सामाभि सꣳस्थापयाम, स्स्वर्ग-सꣳस्तावꣳ हि सामेति॥ १-८-५॥तꣳ ह शिलक श्शालावत्य-श्चैकितायन न्दाल्भ्य मुवाचा-ऽप्रतिष्ठितँ वै किल ते दाल्भ्य साम- य-स्त्वेतर्हि ब्रूया-न्मूर्धा ते विपतिष्यतीति- मूर्धा ते विपते-दिति॥ १-८-६॥

हन्ताह-मेत-द्भगवत्तो वेदानीति- विद्धीति होवाचा,ऽमुष्य लोकस्य का गति-रि-त्ययँ लोक इति होवाचा,ऽस्य लोकस्य का गति-रिति- न प्रतिष्ठाँ लोक-मिति, नये-दिति होवाच- प्रतिष्ठाँ वयँ लोकꣳ सामाभि सꣳस्थापयामᳲ, प्रतिष्ठासꣳस्तावꣳ हि सामेति॥ १-८-७॥

तꣳ ह प्रवाहणो जैवलि-रुवाचा-ऽन्तवद्वै किल ते शालावत्य साम, य-स्त्वेतर्हि ब्रूया-न्मूर्धा ते विपतिष्यतीति- मूर्धा ते विपते-दिति, हन्ताह-मेत-द्भगवत्तो वेदानीति- विद्धीति होवाच॥ १-८-८॥

नवमᳲ खण्डः

,१-९ अस्य लोकस्य का गति-रित्याकाश इति होवाच, सर्वाणि ह वा इमानि भूता-न्याकाशा-देव समुत्पद्यन्त- आकाशं प्रत्यस्तँ य,न्त्याकाशो ह्येवैभ्यो ज्याया-नाकाशᳲ परायणम्॥ १-९-१॥

स एष परोवरीया-नुद्गीथ-स्स एषोऽनन्तᳲ, परोवरीयो हास्य भवति- परोवरीयसो ह लोका-न्जयति- य एत-देवँ विद्वा-न्परोवरीयाꣳस-मुद्गीथ-मुपाऽऽस्ते॥ १-९-२॥

तꣳ हैत-मतिधन्वा शौनक उदरशाण्डिल्यायो-क्त्वोवाच- यावत्त एनं प्रजाया मुद्गीथँ वेदिष्यन्ते- परोवरीयो हैभ्य स्ताव-दस्मि-न्लोके जीवनं भविष्यति॥ १-९-३॥

तथाऽमुष्मि-न्लोके लोक इति, स य एत-मेवँ विद्वा-नुपाऽऽस्ते- परोवरीय एव हास्याऽस्मि-न्लोके जीवनं भवति, तथाऽमुष्मि-न्लोके लोक इति- लोके लोक इति॥ १-९-४॥

दशमᳲ खण्डः

,१-१० मटचीहतेषु कुरु-ष्वाटिक्या सह जाययोषस्ति-र्ह चाक्रायण- इभ्यग्रामे प्रद्राणक उवास॥ १-१०-१॥

स हेभ्य-ङ्कुल्माषा-न्खादन्तं बिभिक्षे, तꣳ होवाच- नेतोऽन्ये विद्यन्ते- यच्च ये म इम उपनिहिता इति॥ १-१०-२॥

एतेषां मे देहीति होवाच- ता-नस्मै प्रददौ, हन्ताऽनुपान-मि-त्युच्छिष्टँ वै मे पीतꣳ स्या-दिति होवाच॥ १-१०-३॥

न स्वि-देतेऽप्युच्छिष्टा इति, न वा अजीविष्य-मिमा-नखादयन्निति होवाच, कामो म उदपान-मिति॥ १-१०-४॥

स ह खादित्वाऽतिशेषा-न्जायाया आजहार, साऽग्र एव सुभिक्षा बभूव- तान्प्रतिगृह्य निदधौ॥ १-१०-५॥

स ह प्रात-स्सञ्जिहान उवाच- यद्बतान्नस्य लभेमहि- लभेमहि धनमात्राꣳ, राजाऽसौ यक्ष्यते- स मा सर्वै-रार्त्विज्यै-र्वृणीतेति॥ १-१०-६॥

त-ञ्जायोवाच- हन्त पत- इम एव कुल्माषा इति, ता-न्खादित्वाऽमुँ यज्ञँ वितत मेयाय॥ १-१०-७॥

तत्रोद्गातॄ-नास्तावे स्तोष्यमाणा-नुपोप विवेश, स ह प्रस्तोतार मुवाच॥ १-१०-८॥

प्रस्तोत-र्या देवता प्रस्ताव-मन्वायत्ता- ताञ्चे-दविद्वा-न्प्रस्तोष्यसि- मूर्धा ते विपतिष्यतीति॥ १-१०-९॥एव-मेवोद्गातार-मुवा,चोद्गात-र्या देव-तोद्गीथ-मन्वायत्ता- ताञ्चे-दविद्वा-नुद्गास्यसि- मूर्धा ते विपतिष्यतीति॥ १-१०-१०॥

एव-मेव प्रतिहर्तार-मुवाच, प्रतिहर्त-र्या देवता प्रतिहार मन्वायत्ता- ताञ्चे-दविद्वा- न्प्रति हरिष्यसि- मूर्धा ते विपतिष्यतीति- ते ह स-मारता-स्तूष्णी-मासा-ञ्चक्रिरे॥ १-१०-११॥

एकादशᳲ खण्डः

,१-११ अथ हैनँ यजमान उवाच- भगवन्तँ वा अहँ विविदिषाणी-त्युषस्ति-रस्मि चाक्रायण- इति होवाच॥ १-११-१॥

स होवाच भगवन्तँ वा अह-मेभि स्सर्वै-रार्त्विज्यैᳲ पर्यैषिषं- भगवतो वा अह-मवित्त्याऽन्या-नवृषि॥ १-११-२॥

भगवाꣳ-स्त्वेव मे सर्वै-रार्त्विज्यै-रिति- तथे,त्यथ तर्ह्येत एव समतिसृष्टा स्स्तुवताँ- याव-त्त्वेभ्यो धन-न्दद्या-स्ताव-न्मम दद्या इति, तथेति ह यजमान उवाच॥ १-११-३॥

अथ हैनं प्रस्तोतोप ससाद, प्रस्तोत-र्या देवता प्रस्ताव मन्वायत्ता- ताञ्चे-दविद्वा-न्प्रस्तोष्यसि- मूर्धा ते विपतिष्य-तीति मा भगवा-नवोच,त्कतमा सा देवतेति॥ १-११-४॥

प्राण इति होवाच, सर्वाणि ह वा इमानि भूतानि प्राण-मेवाभि सँविशन्ति- प्राण-मभ्युज्जिहते, सैषा देवता प्रस्ताव मन्वायत्ता, ताञ्चे-दविद्वा-न्प्रास्तोष्यो- मूर्धा ते व्यपतिष्य-त्तथोक्तस्य मयेति॥ १-११-५॥

अथ हैन-मुद्गातोप ससा,दोद्गात-र्या देवतोद्गीथ मन्वायत्ता- ताञ्चे-दविद्वा-नुद्गास्यसि- मूर्धा ते विपतिष्य-तीति मा भगवा-नवोच,त्कतमा सा देवतेति॥ १-११-६॥आदित्य इति होवाच, सर्वाणि ह वा इमानि भूता-न्यादित्य-मुच्चै-स्सन्त-ङ्गायन्ति, सैषा देवतोद्गीथ मन्वायत्ता, ताञ्चे-दविद्वा-नु-दगास्यो- मूर्धा ते व्यपतिष्य-त्तथोक्तस्य मयेति॥ १-११-७॥

अथ हैनं प्रतिहर्तोप ससाद, प्रतिहर्त-र्या देवता प्रतिहार मन्वायत्ता- ताञ्चे-दविद्वा-न्प्रति हरिष्यसि- मूर्धा ते विपतिष्य-तीति मा भगवा-नवोच,त्कतमा सा देवतेति॥ १-११-८॥

अन्न-मिति होवाच, सर्वाणि ह वा इमानि भूता-न्यन्न-मेव प्रतिहरमाणानि जीवन्ति, सैषा देवता प्रतिहार मन्वायत्ता- ताञ्चे-दविद्वा-न्प्रत्यहरिष्यो- मूर्धा ते व्यपतिष्य-त्तथोक्तस्य मयेति- तथोक्तस्य मयेति॥ १-११-९॥

द्वादशᳲ खण्डः

,१-१२ अथात श्शौव उद्गीथ,स्तद्ध बको दाल्भ्यो ग्लावो वा मैत्रेय स्स्वाध्याय मुद्वव्राज॥ १-१२-१॥

तस्मै श्वा श्वेतᳲ प्रादु-र्बभूव, तमन्ये श्वान उप समेत्योचु-रन्न-न्नो भगवा-नागाय-त्वशनाया-मवा इति॥ १-१२-२॥

तान्होवा-चेहैव मा प्रात-रुप-समीयातेति, तद्ध बको दाल्भ्यो ग्लावो वा मैत्रेयᳲ प्रतिपालया-ञ्चकार॥ १-१२-३॥

ते ह यथैवेदं बहिष्पवमानेन स्तोष्यमाणा स्सꣳरब्धा स्सर्पन्ती-त्येव माससृपु,स्ते ह समुपविश्य हिञ्चक्रुः॥ १-१२-४॥

ओ꣡मदा꣢३मों꣡३ पिबा꣢३मों꣡३, दे꣢वो वरुणᳲ प्रजापति स्स꣡विता꣢३ऽन्न-꣡मिहा꣢२ऽऽह꣡र-द꣢न्न꣡पते꣢꣯२ ऽन्न꣡-मिहा꣢२ऽऽहराह꣡रो३ मिति॥ १-१२-५॥

,१-१३ अयँ वाव लोको हाउकारो- वायु-र्हाइकार- श्चन्द्रमा अथकार- आत्मेहकारो-ऽग्नि-रीकारः॥ १-१३-१॥

आदित्य ऊकारो- निहव एकारो- विश्वे देवा औहोयिकारᳲ- प्रजपति-र्हिङ्कारᳲ- प्राण-स्स्वरो-ऽन्नँ या वा-ग्विराट्॥ १-१३-२॥

अनिरुक्त स्त्रयोदश-स्स्तोभ- स्सञ्चरो हुङ्कारः॥ १-१३-३॥

दुग्धेऽस्मै वा-ग्दोहँ- यो वाचो दोहो,ऽन्नवा-नन्नादो भवति- य एता-मेवꣳ साम्ना-मुपनिषदँ वेदोपनिषदँ वेदेति॥ १-१३-४॥

छान्दोग्योपनिषदि द्वितीयोऽध्यायः॥

प्रथमᳲ खण्डः

,२-१ समस्तस्य खलु साम्न उपाऽऽसनꣳ साधु, यत्खलु साधु- तत्सामेत्या चक्षते, य-दसाधु- तदसामेति॥ २-१-१॥

तदुताप्याहु- स्साम्नैन-मुपागा-दिति- साधुनैन-मुपागा-दित्येव तदाहु,रसाम्नैन-मुपागादि-त्यसाधुनैन-मुपगा-दित्येव तदाहुः॥ २-१-२॥अथोताप्याहु,स्साम नो बतेति- यत्साधु भवति- साधु बतेत्येव तदाहु,रसाम नो बतेति- यदसाधु भव-त्यसाधु बतेत्येव तदाहुः॥ २-१-३॥

स य एत-देवँ विद्वा-न्त्साधु सामेत्युपाऽऽस्ते,ऽभ्याशो ह यदेनꣳ साधवो धर्मा- आ च गच्छेयु-रुप च नमेयुः॥ २-१-४॥

द्वितीयᳲ खण्डः

,२-२ लोकेषु पञ्चविधꣳ सामोपाऽऽसीत, पृथिवी हिङ्कारो-ऽग्निᳲ प्रस्तावो-ऽन्तरिक्ष-मुद्गीथ- आदित्यᳲ प्रतिहारो- द्यौ-र्निधन-मित्यूर्ध्वेषु॥ २-२-१॥

अथाऽऽवृत्तेषु, द्यौ-र्हिङ्कार- आदित्यᳲ प्रस्तावो-ऽन्तरिक्ष-मुद्गीथो-ऽग्निᳲ प्रतिहारᳲ- पृथिवी निधनम्॥ २-२-२॥

कल्पन्ते हास्मै लोका ऊर्ध्वा-श्चाऽऽवृत्ताश्च- य एत-देवँ विद्वा-न्लोकेषु पञ्चविधꣳ सामोपाऽऽस्ते॥ २-२-३॥

तृतीयᳲ खण्डः

,२-३ वृष्टौ पञ्चविधꣳ सामोपाऽऽसीत, पुरोवातो हिङ्कारो- मेघो जायते स प्रस्तावो- वर्षति स उद्गीथो- वि द्योतते स्तनयति स प्रतिहार- उद्गृह्णाति तन्निधनम्॥ २-३-१॥वर्षति हास्मै- वर्षयति ह- य एत-देवँ विद्वा-न्वृष्टौ पञ्चविधँ सामोपाऽऽस्ते॥ २-३-२॥

,२-४ सर्वा-स्वप्सु पञ्चविधꣳ सामोपाऽऽसीत, मेघो यत्सम्प्लवते स हिङ्कारो- यद्वर्षति स प्रस्तावो- याᳲ प्राच्य-स्स्यन्दन्ते स उद्गीथो- याᳲ प्रतीच्य स्स प्रतिहार-स्समुद्रो निधनम्॥ २-४-१॥

न हाप्सु प्रै-त्यप्सुमा-न्भवति- य एत-देवँ विद्वा-न्त्सर्वा-स्वप्सु पञ्चविधꣳ सामोपाऽऽस्ते॥ २-४-२॥

पञ्चमᳲ खण्डः

,२-५ ऋतुषु पञ्चविधꣳ सामोपाऽऽसीत, वसन्तो हिङ्कारो- ग्रीष्मᳲ प्रस्तावो- वर्षा उद्गीथ- श्शर-त्प्रतिहारो- हेमन्तो निधनम्॥ २-५-१॥

कल्पन्ते हास्मा ऋतव- ऋतुमा-न्भवति- य एत-देवँ विद्वा-नृतुषु पञ्चविधꣳ सामोपाऽऽस्ते॥ २-५-२॥

षष्ठᳲ खण्डः

,२-६ पशुषु पञ्चविधꣳ सामोपाऽऽसीता,ऽजा हिङ्कारो-ऽवयᳲ प्रस्तावो- गाव उद्गीथो-ऽश्वाᳲ प्रतिहारᳲ- पुरुषो निधनम्॥ २-६-१॥

भवन्ति हास्य पशवᳲ- पशुमा-न्भवति- य एत-देवँ विद्वा-न्पशुषु पञ्चविधꣳ सामोपाऽऽस्ते॥ २-६-२॥

सप्तमᳲ खण्डः

,२-७ प्राणेषु पञ्चविधं परोवरीय स्सामोपाऽऽसीत, प्राणो हिङ्कारो- वाक्प्रस्ताव-श्चक्षु-रुद्गीथ- श्श्रोत्रं प्रतिहारो- मनो निधनं, परोवरीयाꣳसि वा एतानि॥ २-७-१॥

परोवरीयो हास्य भवति- परोवरीयसो ह लोका-न्जयति- य एत-देवँ विद्वा-न्प्राणेषु पञ्चविधं परोवरीय स्सामोपाऽऽस्त इति तु पञ्चविधस्य॥ २-७-२॥

अष्टमᳲ खण्डः

,२-८ अथ सप्तविधस्य, वाचि सप्तविधꣳ सामोपाऽऽसीत, यत्किञ्च वाचो हुमिति- स हिङ्कारो, यत्प्रेति- स प्रस्तावो, यदेति- स आदिः॥ २-८-१॥

यदुदिति- स उद्गीथो, यत्प्रतीति- स प्रतिहारो, यदुपेति- स उपद्रवो, यन्नीति- तन्निधनम्॥ २-८-२॥दुग्धेऽस्मै वा-ग्दोहँ- यो वाचो दोहो,ऽन्नवा-नन्नादो भवति- य एत-देवँ विद्वा-न्वाचि सप्तविधꣳ सामोपाऽऽस्ते॥ २-८-३॥

नवमᳲ खण्डः

,२-९ अथ खल्वमु-मादित्यꣳ सप्तविधꣳ सामोपाऽऽसीत, सर्वदा समस्तेन साम- मां प्रति मां प्रतीति- सर्वेण समस्तेन साम॥ २-९-१॥

तस्मि-न्निमानि सर्वाणि भूता-न्यन्वायत्तानीति विद्या,त्तस्य यत्पुरोदया-त्स हिङ्कार,स्तदस्य पशवोऽन्वायत्ता-स्तस्मात्ते हिङ्कुर्वन्ति, हिङ्कार-भाजिनो ह्येतस्य साम्नः॥ २-९-२॥

अथ यत्प्रथमोदिते- स प्रस्ताव,स्तदस्य मनुष्या अन्वायत्ता-स्तस्मात्ते प्रस्तुतिकामाᳲ प्रशꣳसाकामाᳲ, प्रस्ताव-भाजिनो ह्येतस्य साम्नः॥ २-९-३॥

अथ यत्सङ्गव-वेलायाꣳ स आदि,स्तदस्य वयाꣳ-स्यन्वायत्तानि, तस्मात्ता-न्यन्तरिक्षे ऽनारम्भणा-न्यादायाऽऽत्मानं परिपत,न्त्यादि-भाजीनि ह्येतस्य साम्नः॥ २-९-४॥

अथ यत्सम्प्रति मध्यन्दिने स उद्गीथ,स्तदस्य देवा अन्वायत्ता-स्तस्मात्ते सत्तमाᳲ प्राजापत्याना,मुद्गीथ-भाजिनो ह्येतस्य साम्नः॥ २-९-५॥

अथ यदूर्ध्वं मध्यन्दिना-त्प्रागपराह्णा-त्स प्रतिहार,स्तदस्य गर्भा अन्वायत्ता-स्तस्मात्ते प्रतिहृता नावपद्यन्ते- प्रतिहार-भाजिनो ह्येतस्य साम्नः॥ २-९-६॥

अथ यदूर्ध्व-मपराह्णा-त्प्रा-गस्तमया-त्स उपद्रव,स्तदस्याऽऽरण्या अन्वायत्ता-स्तस्मात्ते पुरुष-न्दृष्ट्वा कक्षꣳ श्वभ्र-मित्युप द्रव,न्त्युपद्रव-भाजिनो ह्येतस्य साम्नः॥ २-९-७॥अथ यत्प्रथमास्त-मिते- तन्निधन,न्तदस्य पितरोऽन्वायत्ता-स्तस्मात्ता-न्निदधति, निधन-भाजिनो ह्येतस्य साम्न,एव-ङ्खल्वमु-मादित्यꣳ सप्तविधꣳ सामोपाऽऽस्ते॥ २-९-८॥

दशमᳲ खण्डः

,२-१० अथ खल्वात्म-संमित-मतिमृत्यु सप्तविधꣳ सामोपाऽऽसीत, हिङ्कार इति त्र्यक्षरं- प्रस्ताव इति त्र्यक्षर-न्त-त्समम्॥ २-१०-१॥

आदि-रिति द्व्यक्षरं- प्रतिहार इति चतु-रक्षर-न्तत इहैक- न्त-त्समम्॥ २-१०-२॥

उद्गीथ इति त्र्यक्षर-मुपद्रव इति चतुरक्षर- न्त्रिभि-स्त्रिभि-स्समं भव,त्यक्षर मतिशिष्यते- त्र्यक्षर न्त-त्समम्॥ २-१०-३॥

निधन-मिति त्र्यक्षर-न्तत्सम-मेव भवति, तानि ह वा एतानि द्वाविꣳशति-रक्षराणि॥ २-१०-४॥

एकविꣳश-त्यादित्य-माप्नो-त्येकविꣳशो वा इतोऽसा-वादित्यो, द्वाविꣳशेन पर मादित्या-ज्जयति, तन्नाक-न्त-द्विशोकम्॥ २-१०-५॥

आप्नोति हाऽऽदित्यस्य जयं- परो हास्याऽऽदित्यजया-ज्जयो भवति- य एत-देवँ विद्वा-नात्मसंमित मतिमृत्यु- सप्तविधꣳ सामोपाऽऽस्ते- सामोपाऽऽस्ते॥ २-१०-६॥

एकादशᳲ खण्डः

,२-११ मनो हिङ्कारो- वाक्प्रस्ताव-श्चक्षु-रुद्गीथ- श्श्रोत्रं प्रतिहारᳲ- प्राणो निधन,-मेत-द्गायत्रं प्राणेषु प्रोतम्॥ २-११-१॥

स एव-मेत-द्गायत्रं प्राणेषु प्रोतँ वेद- प्राणी भवति- सर्व-मायु-रेति- ज्योग्जीवति- महा-न्प्रजया पशुभि र्भवति- महा-न्कीर्त्या, महामना स्स्या-त्तद्व्रतम्॥ २-११-२॥

द्वादशᳲ खण्डः

,२-१२ अभि मन्थति स हिङ्कारो- धूमो जायते स प्रस्तावो- ज्वलति स उद्गीथो-ऽङ्गारा भवन्ति स प्रतिहार- उपशाम्यति तन्निधनꣳ- सꣳशाम्यति तन्निधन,मेत-द्रथन्तर-मग्नौ प्रोतम्॥ २-१२-१॥

स य एव-मेत-द्रथन्तर-मग्नौ प्रोतँ वेद- ब्रह्मवर्चस्यन्नादो भवति- सर्व-मायु-रेति- ज्योग्जीवति- महा-न्प्रजया पशुभि र्भवति- महा-न्कीर्त्या, न प्रत्य-ङ्ङग्नि-माचामे-न्न निष्ठीवे-त्तद्व्रतम्॥ २-१२-२॥

त्रयोदशᳲ खण्डः

,२-१३ उप मन्त्रयते स हिङ्कारो- ज्ञपयते स प्रस्ताव-स्स्त्रिया सह शेते स उद्गीथᳲ- प्रति स्त्रीꣳ सह शेते स प्रतिहारᳲ- काल-ङ्गच्छति तन्निधनं- पार-ङ्गच्छति तन्निधन,मेत-द्वामदेव्यं मिथुने प्रोतम्॥ २-१३-१॥स य एव-मेत-द्वामदेव्यं मिथुने प्रोतँ वेद- मिथुनीभवति- मिथुना-न्मिथुना-त्प्रजायते- सर्व-मायु-रेति- ज्योग्जीवति- महा-न्प्रजया पशुभि र्भवति- महा-न्कीर्त्या, न काञ्चन परिहरे-त्तद्व्रतम्॥ २-१३-२॥

चतुर्दशᳲ खण्डः

,२-१४ उद्य-न्हिङ्कार- उदितᳲ प्रस्तावो- मध्यन्दिन उद्गीथो-ऽपराह्णᳲ प्रतिहारो-ऽस्तँ य-न्निधन,मेत-द्बृह-दादित्ये प्रोतम्॥ २-१४-१॥

स य एव-मेत-द्बृह-दादित्ये प्रोतँ वेद- तेजस्व्यन्नादो भवति- सर्व-मायु-रेति- ज्योग्जीवति- महा-न्प्रजया पशुभि र्भवति- महा-न्कीर्त्या, तपन्त-न्न निन्दे-त्तद्व्रतम्॥ २-१४-२॥

पञ्चदशᳲ खण्डः

,२-१५ अभ्राणि संप्लवन्ते स हिङ्कारो- मेघो जायते स प्रस्तावो- वर्षति स उद्गीथो- वि द्योतते स्तनयति स प्रतिहार- उद्गृह्णाति तन्निधन,मेत-द्वैरूपं पर्जन्ये प्रोतम्॥ २-१५-१॥

स य एव-मेत-द्वैरूपं पर्जन्ये प्रोतँ वेद- विरूपाꣳश्च सुरूपाꣳश्च पशू-नव रुन्धे- सर्व-मायु-रेति- ज्योग्जीवति- महा-न्प्रजया पशुभि र्भवति- महा-न्कीर्त्या, वर्षन्त न्न निन्दे-त्तद्व्रतम्॥ २-१५-२॥

षोडशᳲ खण्डः

,२-१६ वसन्तो हिङ्कारो- ग्रीष्मᳲ प्रस्तावो- वर्षा उद्गीथ-श्शर-त्प्रतिहारो- हेमन्तो निधन,मेत-द्वैराज-मृतुषु प्रोतम्॥ २-१६-१॥

स य एव-मेत-द्वैराज-मृतुषु प्रोतँ वेद- विराजति प्रजया पशुभि र्ब्रह्मवर्चसेन- सर्व-मायु-रेति- ज्योग्जीवति- महा-न्प्रजया पशुभि र्भवति- महा-न्की,र्त्यर्तू-न्न निन्दे-त्तद्व्रतम्॥ २-१६-२॥

सप्तदशᳲ खण्डः

,२-१८ पृथिवी हिङ्कारो-ऽन्तरिक्षं प्रस्तावो- द्यौ-रुद्गीथो- दिशᳲ प्रतिहार-स्समुद्रो निधन,मेता श्शक्वर्यो लोकेषु प्रोताः॥ २-१७-१॥

स य एव-मेता श्शक्वर्यो लोकेषु प्रोता वेद- लोकी भवति- सर्व-मायु-रेति- ज्योग्जीवति- महा-न्प्रजया पशुभि र्भवति- महा-न्कीर्त्या- लोकान्न निन्दे,त्तद्व्रतम्॥ २-१७-२॥

अष्टादशᳲ खण्डः

,२-१८ अजा हिङ्कारो-ऽवयᳲ प्रस्तावो- गाव उद्गीथो-ऽश्वाᳲ प्रतिहारᳲ- पुरुषो निधन,मेता रेवत्यᳲ पशुषु प्रोताः॥ २-१८-१॥स य एव-मेता रेवत्यᳲ पशुषु प्रोता वेद- पशुमा-न्भवति- सर्व-मायु-रेति- ज्योग्जीवति- महा-न्प्रजया पशुभि र्भवति- महा-न्कीर्त्या, पशून्न निन्दे-त्तद्व्रतम्॥ २-१८-२॥ (रेवत्यः इति शस्- पूर्वसवर्णाऽऽदेशाभाव-श्छान्दसः)

एकोनविꣳशᳲ खण्डः

,२-१९ लोम हिङ्कार-स्त्वक्प्रस्तावो- माꣳस-मुद्गीथो-ऽस्थि प्रतिहारो- मज्जा निधन,मेत द्यज्ञायज्ञीय-मङ्गेषु प्रोतम्॥ २-१९-१॥

स य एव-मेत-द्यज्ञायज्ञीय-मङ्गेषु प्रोतँ वे-दाङ्गी भवति- नाङ्गेन विहूर्छति- सर्व-मायु-रेति- ज्योग्जीवति- महा-न्प्रजया पशुभि र्भवति- महा-न्कीर्त्या, सँवत्सरं मज्ज्ञो नाश्नीया-त्तद्व्रतं, मज्ज्ञो नाश्नीया-दिति वा॥ २-१९-२॥

विꣳशᳲ खण्डः

,२-२० अग्नि-र्हिङ्कारो- वायुᳲ प्रस्ताव- आदित्य उद्गीथो- नक्षत्राणि प्रतिहार-श्चन्द्रमा निधन,मेत-द्राजन-न्देवतासु प्रोतम्॥ २-२०-१॥

स य एव-मेत-द्राजन-न्देवतासु प्रोतँ वे-दैतासामेव देवतानाꣳ सलोकताꣳ सार्ष्टिताꣳ सायुज्य-ङ्गच्छति- सर्व-मायु-रेति- ज्योग्जीवति- महा-न्प्रजया पशुभि र्भवति- महा-न्कीर्त्या, ब्राह्मणा-न्न निन्दे-त्तद्व्रतम्॥ २-२०-२॥

एकविꣳशᳲ खण्डः

,२-२१ त्रयी विद्या हिङ्कार- स्त्रय इमे लोका स्स प्रस्तावो-ऽग्नि-र्वायु-रादित्य स्स उद्गीथो- नक्षत्राणि वयाꣳसि मरीचय-स्स प्रतिहार- स्सर्पा गन्धर्वाᳲ पितर-स्तन्निधन,मेतत्साम सर्वस्मि-न्प्रोतम्॥ २-२१-१॥

स य एव-मेत-त्साम सर्वस्मि-न्प्रोतँ वेद- सर्वꣳ ह भवति॥ २-२१-२॥

तदेष श्लोको, यानि पञ्चधा त्रीणि त्रीणि- तेभ्यो न ज्यायᳲ पर-मन्य-दस्ति। यस्त-द्वेद स वेद सर्वꣳ- सर्वा दिशो बलि-मस्मै हरन्ति॥ २-२१-३॥

सर्व-मस्मीत्युपाऽऽसीत- तद्व्रत-न्तद्व्रतम्॥ २-२१-४॥

द्वाविꣳशᳲ खण्डः

,२-२२ विनर्दि साम्नो वृणे पशव्य-मि-त्यग्ने रुद्गीथो,ऽनिरुक्तᳲ प्रजापते- र्निरुक्त स्सोमस्य- मृदु श्लक्ष्णँ वायो-श्श्लक्ष्णं बलव-दिन्द्रस्य- क्रौञ्चं बृहस्पते- रपध्वान्तँ वरुणस्य, ता-न्त्सर्वा-नेवोप सेवेत- वारुण-न्त्वेव वर्जयेत्॥ २-२२-१॥

अमृतत्व-न्देवेभ्य आगाया-नी-त्यागाये-त्स्वधां पितृभ्य- आशां मनुष्येभ्य-स्तृणोदकं पशुभ्य- स्स्वर्गँ लोकँ यजमाना-यान्न-मात्मन- आगाया-नी,त्येतानि मनसा ध्याय-न्नप्रमत्त-स्स्तुवीत॥ २-२२-२॥

सर्वे स्वरा इन्द्रस्याऽऽत्मान- स्सर्व ऊष्माणᳲ प्रजापते-रात्मान- स्सर्वे स्पर्शा मृत्यो-रात्मान,स्तँ यदि स्वरेषूपाऽऽलभे-तेन्द्रꣳ शरणं प्रपन्नोऽभूवꣳ- स त्वा प्रति वक्ष्य-तीत्येनं ब्रूयात्॥ २-२२-३॥अथ यद्येन-मूष्मसूपाऽऽलभेत- प्रजापतिꣳ शरणं प्रपन्नोऽभूवꣳ- स त्वा प्रति पेक्ष्यती-त्येनं ब्रूया,दथ यद्येनꣳ स्पर्शेषूपाऽऽलभेत- मृत्युꣳ शरणं प्रपन्नोऽभूवँ- स त्वा प्रति धक्ष्यती-त्येनं ब्रूयात्॥ २-२२-४॥

सर्वे स्वरा घोषवन्तो बलवन्तो वक्तव्या- इन्द्रे बल-न्ददानीति, सर्व ऊष्माणोऽग्रस्ता अनिरस्ता विवृता वक्तव्याᳲ- प्रजापते-रात्मानं परिददानीति, सर्वे स्पर्शा लेशे-नानभिनिहिता वक्तव्या- मृत्यो-रात्मानं परिहराणीति॥ २-२२-५॥

त्रयोविꣳशᳲ खण्डः

,२-२३ त्रयो धर्मस्कन्धा- यज्ञो-ऽध्ययन-न्दानमिति प्रथम,स्तप एव द्वितीयो, ब्रह्मचा-र्याचार्यकुल-वासी तृतीयो,ऽत्यन्त-मात्मान माचार्यकुलेऽवसादय-न्त्सर्व एते पुण्यलोका भवन्ति- ब्रह्मसꣳस्थोऽमृतत्व-मेति॥ २-२३-१॥

प्रजापति-र्लोका-नभ्यतप-त्तेभ्योऽभितप्तेभ्य स्त्रयी विद्या सम्प्रास्रव,त्तामभ्यतप-त्तस्या अभितप्ताया- एता-न्यक्षराणि सम्प्रास्रवन्त- भू-र्भुव-स्स्व-रिति॥ २-२३-२॥

तान्यभ्यतप-त्तेभ्योऽभितप्तेभ्य- ओङ्कार स्सम्प्रास्रव,त्तद्यथा शङ्कुना सर्वाणि पर्णानि सन्तृण्णा-न्येव मोङ्कारेण सर्वा वाक्सन्तृ,ण्णोङ्कार एवेदꣳ सर्व- मोङ्कार एवेदꣳ सर्वम्॥ २-२३-३॥

चतुर्विꣳशᳲ खण्डः

,२-२४ ब्रह्मवादिनो वदन्ति, यद्वसूनां प्रातस्सवनꣳ- रुद्राणां माध्यन्दिनꣳ सवन- मादित्यानाञ्च विश्वेषाञ्च देवाना न्तृतीयसवनम्॥ २-२४-१॥क्व तर्हि यजमानस्य लोक इति, स य-स्तन्न विद्या-त्कथ-ङ्कुर्या,दथ विद्वा-न्कुर्यात्॥ २-२४-२॥

पुरा प्रात-रनुवाकस्योपाऽऽकरणा-ज्जघनेन गार्हपत्य-स्योदङ्मुख उपविश्य, स वासवꣳ सामाभि गायति॥ २-२४-३॥

लो꣡कद्वा꣯र मपा꣯वार्णूऽ᳒२᳒। प꣢श्ये꣡꣯म त्वा꣯ वयꣳ रा꣢ऽ१२१२। हि꣡म्(स्थि)आऽ᳒२᳒। ज्या꣡यो। आ꣢ऽ३꣡४꣡५꣡ इति॥ २-२४-४॥

अथ जुहोति- नमोऽग्नये पृथिवीक्षिते लोकक्षिते- लोकं मे यजमानाय वि-न्दैष वै यजमानस्य लोक एतास्मि॥ २-२४-५॥

अत्र यजमानᳲ- परस्ता-दायुष स्स्वाहाऽपजहि परिघ-मित्युक्त्वो-त्तिष्ठति, तस्मै वसवᳲ प्रातस्सवनꣳ संप्रयच्छन्ति॥ २-२४-६॥

पुरा माध्यन्दिनस्य सवनस्योपाऽऽकरणा-ज्जघनेना-ऽऽग्नीध्रीय-स्योदङ्मुख उपविश्य, स रौद्रꣳ सामाभिगायति॥ २-२४-७॥

लो꣡कद्वा꣯र मपा꣯वार्णूऽ᳒२᳒। प꣢श्ये꣡꣯म त्वा꣯ वयँ वैरा꣢ऽ१२१२। हि꣡म्(स्थि)आऽ᳒२᳒। ज्या꣡यो। आ꣢ऽ३꣡४꣡५꣡ इति॥ २-२४-८॥

अथ जुहोति- नमो वायवेऽन्तरिक्षक्षिते लोकक्षिते- लोकं मे यजमानाय वि-न्दैष वै यजमानस्य लोक एतास्मि॥ २-२४-९॥

अत्र यजमानᳲ- परस्ता-दायुष स्स्वाहाऽपजहि परिघ-मित्युक्त्वो-त्तिष्ठति, तस्मै रुद्रा माध्यन्दिनꣳ सवनꣳ संप्रयच्छन्ति॥ २-२४-१०॥

पुरा तृतीयसवन-स्योपाऽऽकरणा ज्जघनेना-ऽऽहवनीय-स्योदङ्मुख उपविश्य, स आदित्यꣳ स वैश्वदेवꣳ सामाभिगायति॥ २-२४-११॥लो꣡कद्वा꣯रमपा꣯वार्णूऽ᳒२᳒। प꣢श्ये꣡꣯म त्वा꣯ वयꣳ स्वारा꣢ऽ१२१२। हि꣡म्(स्थि)आऽ᳒२᳒। ज्या꣡यो। आ꣢ऽ३꣡४꣡५꣡ इ-त्यादित्यम्॥ २-२४-१२॥

अथ वैश्वदेवम्- लो꣡कद्वा꣯रमपा꣯वार्णूऽ᳒२᳒। प꣢श्ये꣡꣯म त्वा꣯ वयꣳ साम्रा꣢ऽ१२१२। हि꣡म्(स्थि)आऽ᳒२᳒। ज्या꣡यो। आ꣢ऽ३꣡४꣡५꣡ इति॥ २-२४-१३॥

अथ जुहोति- नम आदित्येभ्यश्च विश्वेभ्यश्च देवेभ्यो दिविक्षिद्भ्यो लोकक्षिद्भ्यो- लोकं मे यजमानाय विन्दत॥ २-२४-१४॥

एष वै यजमानस्य लोक एता,स्म्यत्र यजमानᳲ- परस्ता-दायुष स्स्वाहाऽपहत परिघ-मित्यु-क्त्वोत्तिष्ठति॥ २-२४-१५॥

तस्मा आदित्याश्च विश्वे च देवा स्तृतीयसवनꣳ संप्रयच्छ,न्त्येष ह वै यज्ञस्य मात्राँ वेद- य एवँ वेद- य एवँ वेद॥ २-२४-१६॥

छान्दोग्योपनिषदि तृतीयोऽध्यायः॥

प्रथमᳲ खण्डः

,३-१ असौ वा आदित्यो देवमधु, तस्य द्यौ-रेव तिरश्चीन-वꣳशो-ऽन्तरिक्ष मपूपो- मरीचयᳲ पुत्राः॥ ३-१-१॥

तस्य ये प्राञ्चो रश्मय-स्ता एवास्य प्राच्यो मधुनाड्यः। ऋच एव मधुकृत- ऋग्वेद एव पुष्प- न्ता अमृता आप- स्ता वा एता ऋचः॥ ३-१-२॥एत-मृग्वेद मभ्यतप,ꣳस्तस्याभितप्तस्य यश-स्तेज इन्द्रियँ वीर्य-मन्नाद्यꣳ रसोऽजायत॥ ३-१-३॥

तद्व्यक्षर-त्तदादित्य-मभितोऽश्रय,त्तद्वा एत-द्यदेत-दादित्यस्य रोहितꣳ रूपम्॥ ३-१-४॥

द्वितीयᳲ खण्डः

,३-२ अथ येऽस्य दक्षिणा रश्मय-स्ता एवास्य दक्षिणा मधुनाड्यो, यजूꣳष्येव मधुकृतो- यजुर्वेद एव पुष्प- न्ता अमृता आपः॥ ३-२-१॥

तानि वा एतानि यजूꣳष्येतँ यजुर्वेद मभ्यतप,ꣳस्तस्याभितप्तस्य यश-स्तेज इन्द्रियँ वीर्य-मन्नाद्यꣳ रसोऽजायत॥ ३-२-२॥

तद्व्यक्षर-त्तदादित्य-मभितो ऽश्रय,त्तद्वा एत-द्यदेत-दादित्यस्य शुक्लꣳ रूपम्॥ ३-२-३॥

तृतीयᳲ खण्डः

,३-३ अथ येऽस्य प्रत्यञ्चो रश्मय-स्ता एवास्य प्रतीच्यो मधुनाड्य,स्सामान्येव मधुकृत- स्सामवेद एव पुष्प- न्ता अमृता आपः॥ ३-३-१॥तानि वा एतानि सामा-न्येतꣳ सामवेद मभ्यतपꣳ,स्तस्याभितप्तस्य यश-स्तेज इन्द्रियँ वीर्य-मन्नाद्यꣳ रसोऽजायत॥ ३-३-२॥

तद्व्यक्षर-त्तदादित्य-मभितो ऽश्रय,त्तद्वा एत-द्यदेत-दादित्यस्य कृष्णꣳ रूपम्॥ ३-३-३॥

चतुर्थᳲ खण्डः

,३-४ अथ येऽस्योदञ्चो रश्मय-स्ता एवास्योदीच्यो मधुनाड्यो,ऽथर्वाङ्गिरस एव मधुकृत- इतिहास-पुराणं पुष्प- न्ता अमृता आपः॥ ३-४-१॥

ते वा एतेऽथर्वाङ्गिरस- एत-दितिहास-पुराण मभ्यतपꣳ,स्तस्याभितप्तस्य यश-स्तेज इन्द्रियँ वीर्य-मन्नाद्यँ रसोऽजायत॥ ३-४-२॥

तद्व्यक्षर-त्तदादित्य-मभितोऽश्रय,त्तद्वा एत-द्यदेत-दादित्यस्य पर-ङ्कृष्णꣳरूपम्॥ ३-४-३॥

पञ्चमᳲ खण्डः

अथ येऽस्योर्ध्वा रश्मय-स्ता एवास्योर्ध्वा मधुनाड्यो, गुह्या एवाऽऽदेशा मधुकृतो- ब्रह्मैव पुष्प- न्ता अमृता आपः॥ ३-५-१॥

ते वा एते गुह्या आदेशा- एत-द्ब्रह्माभ्यतपꣳ,स्तस्याभितप्तस्य यश-स्तेज इन्द्रियँ वीर्य-मन्नाद्यꣳ रसोऽजायत॥ ३-५-२॥तद्व्यक्षर-त्तदादित्य-मभितो ऽश्रय,त्तद्वा एत-द्यदेत-दादित्यस्य मध्ये क्षोभत इव॥ ३-५-३॥

ते वा एते रसानाꣳ रसा, वेदा हि रसा-स्तेषा मेते रसा-स्तानि वा एता-न्यमृताना ममृतानि, वेदा ह्यमृता-स्तेषा मेता-न्यमृतानि॥ ३-५-४॥

षष्ठᳲ खण्डः

,३-६ तद्यत्प्रथम-ममृत-न्तद्वसव उपजीव-न्त्यग्निना मुखेन, न वै देवा अश्नन्ति- न पिब,न्त्येत-देवामृत न्दृष्ट्वा तृप्यन्ति॥ ३-६-१॥

त एत-देव रूप-मभि सँविश-न्त्येतस्मा-द्रूपा-दुद्यन्ति॥ ३-६-२॥

स य एत-देव ममृतँ वेद- वसूना-मेवैको भूत्वाऽग्निनैव मुखेनैत-देवामृत न्दृष्ट्वा तृप्यति, स एत-देव रूप-मभि सँविश-त्येतस्मा-द्रूपा-दुदेति॥ ३-६-३॥

स याव-दादित्यᳲ पुरस्ता-दुदेता- पश्चा-दस्त-मेता- वसूना-मेव ताव-दाधिपत्यꣳ स्वाराज्यं पर्येता॥ ३-६-४॥

सप्तमᳲ खण्डः

,३-७ अथ यद्द्वितीय-ममृत-न्तद्रुद्रा उपजीव-न्तीन्द्रेण मुखेन, न वै देवा अश्नन्ति- न पिब,न्त्येत-देवामृत न्दृष्ट्वा तृप्यन्ति॥ ३-७-१॥

त एत-देव रूप-मभि सँविश-न्त्येतस्मा-द्रूपा-दुद्यन्ति॥ ३-७-२॥

स य एत-देव ममृतँ वेद- रुद्राणा-मेवैको भूत्वेन्द्रेणैव मुखेनैत-देवामृत न्दृष्ट्वा तृप्यति, स एत-देव रूप-मभि सँविश-त्येतस्मा-द्रूपा-दुदेति॥ ३-७-३॥

स याव-दादित्यᳲ पुरस्ता-दुदेता- पश्चा-दस्त-मेता, द्विस्ताव-द्दक्षिणत उदेतोत्तरतोऽस्त-मेता, रुद्राणा मेव ताव-दाधिपत्यꣳ स्वाराज्यं पर्येता॥ ३-७-४॥

अष्टमᳲ खण्डः

अथ यत्तृतीय-ममृत- न्तदादित्या उपजीवन्ति वरुणेन मुखेन, न वै देवा अश्नन्ति- न पिब,न्त्येत-देवामृत न्दृष्ट्वा तृप्यन्ति॥ ३-८-१॥

त एत-देव रूप-मभि सँविश-न्त्येतस्मा-द्रूपा-दुद्यन्ति॥ ३-८-२॥

स य एत-देव ममृतँ वेदाऽऽदित्याना-मेवैको भूत्वा- वरुणेनैव मुखेनैत-देवामृत न्दृष्ट्वा तृप्यति, स एत-देव रूप-मभि सँविश-त्येतस्मा-द्रूपा-दुदेति॥ ३-८-३॥

स याव-दादित्यो दक्षिणत उदेतोत्तरतोऽस्त-मेता- द्विस्ताव-त्पश्चा-दुदेता- पुरस्ता-दस्त-मेता-ऽऽदित्याना-मेव ताव-दाधिपत्यꣳ स्वाराज्यं पर्येता॥ ३-८-४॥

नवमᳲ खण्डः

,३-९ अथ यच्चतुर्थ-ममृत- न्तन्मरुत उपजीवन्ति सोमेन मुखेन, न वै देवा अश्नन्ति- न पिब-न्त्येत-देवामृत न्दृष्ट्वा तृप्यन्ति॥ ३-९-१॥

त एत-देव रूप-मभि सँविश-न्त्येतस्मा-द्रूपा-दुद्यन्ति॥ ३-९-२॥

स य एत-देव ममृतँ वेद- मरुता-मेवैको भूत्वा- सोमेनैव मुखेनैत-देवामृत न्दृष्ट्वा तृप्यति, स एत-देव रूप-मभि सँविश-त्येतस्मा-द्रूपा-दुदेति॥ ३-९-३॥

स याव-दादित्यᳲ पश्चा-दुदेता- पुरस्ता-दस्त-मेता- द्विस्ताव-दुत्तरत उदेता- दक्षिणतोऽस्त-मेता, मरुता मेव ताव-दाधिपत्यꣳ स्वाराज्यं पर्येता॥ ३-९-४॥

दशमᳲ खण्डः

,३-१० अथ यत्पञ्चम-ममृत- न्तत्साध्या उपजीवन्ति ब्रह्मणा मुखेन, न वै देवा अश्नन्ति- न पिब,न्त्येत-देवामृत न्दृष्ट्वा तृप्यन्ति॥ ३-१०-१॥

त एत-देव रूप-मभि सँविश-न्त्येतस्मा-द्रूपा-दुद्यन्ति॥ ३-१०-२॥

स य एत-देव ममृतँ वेद- साध्याना-मेवैको भूत्वा- ब्रह्मणैव मुखेनैत-देवामृत न्दृष्ट्वा तृप्यति, स एत-देव रूप-मभि सँविश-त्येतस्मा-द्रूपा-दुदेति॥ ३-१०-३॥स याव-दादित्य उत्तरत उदेता- दक्षिणतोऽस्त-मेता- द्विस्ताव-दूर्ध्व उदेता- ऽर्वा-गस्त-मेता, साध्याना मेव ताव-दाधिपत्यꣳ स्वाराज्यं पर्येता॥ ३-१०-४॥

एकादशᳲ खण्डः

,३-११ अथ तत ऊर्ध्व उदेत्य- नैवोदेता नास्त-मेतैकल एव मध्ये स्थाता- तदेष श्लोकः॥ ३-११-१॥ (एता, एकलः)

न वै तत्र न निम्लोच- नोदियाय कदाचन। देवा स्तेनाहꣳ सत्येन- मा विराधिषि ब्रह्मणेति॥ ३-११-२॥

न ह वा अस्मा उदेति- न निम्लोचति, सकृ-द्दिवा हैवास्मै भवति- य एता मेवं ब्रह्मोपनिषदँ वेद॥ ३-११-३॥

तद्धैत-द्ब्रह्मा प्रजापतय उवाच- प्रजापति र्मनवे- मनुᳲ प्रजाभ्य- स्तद्धैत-दुद्दालकायाऽऽरुणये ज्येष्ठाय पुत्राय पिता ब्रह्म प्रोवाच॥ ३-११-४॥

इदँ वाव तज्ज्येष्ठाय पुत्राय पिता ब्रह्म प्रब्रूया-त्प्रणाय्याय वाऽन्तेवासिने॥ ३-११-५॥

नान्यस्मै कस्मैचन, यद्यप्यस्मा इमा-मद्भिᳲ परिगृहीता-न्धनस्य पूर्णा न्दद्या-देत-देव ततो भूय इ-त्येत-देव ततो भूय इति॥ ३-११-६॥

द्वादशᳲ खण्डः॥

,३-१२ गायत्री वा इदꣳ सर्वं भूतँ- यदिद-ङ्किञ्च, वाग्वै गायत्री- वाग्वा इदꣳ सर्वं भूत-ङ्गायति च त्रायते च॥ ३-१२-१॥

या वै सा गाय,त्रीयँ वाव सा- येयं पृथि,व्यस्याꣳ हीदꣳ सर्वं भूतं प्रतिष्ठित-मेता-मेव नातिशीयते॥ ३-१२-२॥

या वै सा पृथि-वीयँ वाव सा, यदिद-मस्मि-न्पुरुषे शरीर-मस्मिन् हीमे प्राणाᳲ प्रतिष्ठिता- एत-देव नातिशीयन्ते॥ ३-१२-३॥

यद्वै तत्पुरुषे शरीर-मिदँ वाव त,द्यदिद-मस्मि-न्नन्तᳲ पुरुषे हृदय-मस्मिन् हीमे प्राणाᳲ प्रतिष्ठिता- एत-देव नातिशीयन्ते॥ ३-१२-४॥

सैषा चतुष्पदा षड्विधा गायत्री- तदेत-दृचाऽभ्यनूक्तम्॥ ३-१२-५॥

तावा-नस्य महिमा- ततो ज्यायाꣳश्च पूरुषः। पादोऽस्य सर्वा भूतानि- त्रिपा-दस्याऽमृत न्दिवीति॥ ३-१२-६॥

यद्वै तद्ब्र-ह्मेतीदँ वाव त,द्योऽयं बहिर्धा पुरुषा-दाकाशो- यो वै स बहिर्धा पुरुषा-दाकाशः॥ ३-१२-७॥

अयँ वाव स- योऽय-मन्तᳲ पुरुष आकाशो, यो वै- सोऽन्तᳲ पुरुष आकाशः॥ ३-१२-८॥

अयँ वाव स- योऽय-मन्तर्हृदय आकाश-स्तदेत-त्पूर्ण-मप्रवर्ति, पूर्णा-मप्रवर्तिनीꣳ श्रियँ लभते- य एवँ वेद॥ ३-१२-९॥त्रयोदशᳲ खण्डः

,३-१३ तस्य ह वा एतस्य हृदयस्य पञ्च देवसुषय,स्स योऽस्य प्राङ्क्सुषि- स्स प्राण-स्तच्चक्षु- स्स आदित्य,स्तदेत-त्तेजोऽन्नाद्य-मित्युपाऽऽसीत, तेजस्व्यन्नादो भवति- य एवँ वेद॥ ३-१३-१॥

अथ योऽस्य दक्षिण-स्सुषि- स्स व्यान-स्तच्छ्रोत्रꣳ- स चन्द्रमा,स्तदेत-च्छ्रीश्च यश-श्चेत्युपाऽऽसीत, श्रीमान् यशस्वी भवति- य एवँ वेद॥ ३-१३-२॥

अथ योऽस्य प्रत्य-ङ्क्सुषि- स्सोऽपान-स्सा वा-क्सोऽग्नि,स्तदेत-द्ब्रह्मवर्चस-मन्नाद्य- मित्युपाऽऽसीत, ब्रह्मवर्च-स्यन्नादो भवति- य एवँ वेद॥ ३-१३-३॥

अथ योऽस्योद-ङ्क्सुषि- स्स समान-स्तन्मन- स्स पर्जन्य,स्तदेत-त्कीर्तिश्च व्युष्टिश्चे-त्युपाऽऽसीत, कीर्तिमा-न्व्युष्टिमा-न्भवति- य एवँ वेद॥ ३-१३-४॥

अथ योऽस्योर्ध्व-स्सुषि- स्स उदान- स्स वायु- स्स आकाश,स्तदेत-दोजश्च महश्चे-त्युपाऽऽसी,तौजस्वी महस्वा-न्भवति- य एवँ वेद॥ ३-१३-५॥

ते वा एते पञ्च ब्रह्मपुरुषा- स्स्वर्गस्य लोकस्य द्वारपा,स्स य एता-नेवं पञ्च ब्रह्मपुरुषा न्त्स्वर्गस्य लोकस्य द्वारपान् वेदा-ऽस्य कुले वीरो जायते, प्रतिपद्यते स्वर्गँ लोकँ- य एता-नेवं पञ्च ब्रह्मपुरुषा न्त्स्वर्गस्य लोकस्य द्वारपान् वेद॥ ३-१३-६॥

अथ य-दतᳲ परो दिवो ज्योति र्दीप्यते- विश्वतᳲ पृष्ठेषु- सर्वतᳲ पृष्ठे-ष्वनुत्तमे-षूत्तमेषु लोके,ष्विदँ वाव त-द्यदिद-मस्मि-न्नन्तᳲपुरुषे ज्योतिः॥ ३-१३-७॥

तस्यैषा दृष्टि-र्यत्रैत-दस्मि-न्छरीरे सꣳस्पर्शेनोष्णिमानँ विजानाति, तस्यैषा श्रुति-र्यत्रैत-त्कर्णा-वपिगृह्य- निनद-मिव नदथु-रिवाग्नेरिव ज्वलत उपशृणोति, तदेत-द्दृष्टञ्च श्रुत-ञ्चेत्युपाऽऽसीत, चक्षुष्य-श्श्श्रुतो भवति- य एवँ वेद- य एवँ वेद॥ ३-१३-८॥चतुर्दशᳲ खण्डः

,३-१४ सर्व-ङ्खल्विदं ब्रह्म- तज्जलानिति शान्त उपाऽऽसीत। अथ खलु क्रतुमयᳲ पुरुषो, यथा क्रतु-रस्मि-न्लोके पुरुषो भवति- तथेतᳲ प्रेत्य भवति- स क्रतु-ङ्कुर्वीत॥ ३-१४-१॥

मनोमयᳲ प्राणशरीरो भारूप स्सत्यसङ्कल्प आकाशाऽऽत्मा सर्वकर्मा सर्वकाम स्सर्वगन्ध स्सर्वरस स्सर्व-मिद मभ्यत्तोऽवा-क्यनादरः॥ ३-१४-२॥

एष म आत्माऽन्तर्हृदयेऽणीया-न्व्रीहेर्वा यवाद्वा सर्षपाद्वा श्यामाका-द्वा श्यामाक-तण्डुला-द्वैषम आत्माऽन्त-र्हृदये, ज्याया-न्पृथिव्या- ज्याया-नन्तरिक्षा- ज्ज्याया-न्दिवो- ज्याया-नेभ्यो लोकेभ्यः॥ ३-१४-३॥ (तण्डुलात्, वा, ऐषमः)

सर्वकर्मा सर्वकाम स्सर्वगन्ध स्सर्वरस- स्सर्व-मिद मभ्यत्तोऽवा-क्यनादर, एष म आत्माऽन्तर्हृदय- एत-द्ब्र,ह्मैत-मितᳲ प्रेत्याऽभि संभवितास्मीति यस्य स्या,दद्धा न विचिकित्साऽस्तीति ह स्माऽऽह शाण्डिल्य श्शाण्डिल्यः॥ ३-१४-४॥

पञ्चदशᳲ खण्डः

,३-१५ अन्तरिक्षोदरᳲ कोशो- भूमिबुध्नो न जीर्यति- दिशो ह्यस्य स्रक्तयो- द्यौ-रस्योत्तरं बिलꣳ, स एष कोशो वसुधान- स्तस्मि-न्विश्व-मिदꣳ श्रितम्॥ ३-१५-१॥

तस्य प्राची दि-ग्जुहूर्नाम- सहमाना नाम दक्षिणा- राज्ञी नाम प्रतीची- सुभूता ना-मोदीची, तासाँ वायु-र्वत्स,स्स य एत-मेवँ वायु-न्दिशाँ वत्सँ वेद- न पुत्ररोदꣳ रोदिति, सोऽह-मेत मेवँ वायु-न्दिशाँ वत्सँ वेद- मा पुत्ररोदꣳ रुदम्॥ ३-१५-२॥अरिष्ट-ङ्कोशं प्रपद्येऽमुनाऽमुनाऽमुना, प्राणं प्रपद्येऽमुनाऽमुनाऽमुना, भूᳲ प्रपद्येऽमुनाऽमुनाऽमुना, भुवᳲ प्रपद्येऽमुनाऽमुनाऽमुना, स्वᳲ प्रपद्येऽमुनाऽमुनाऽमुना॥ ३-१५-३॥

स य-दवोचं प्राणं प्रपद्य इति- प्राणो वा इदꣳ सर्वं भूतँ- यदिद-ङ्किञ्च, तमेव तत्प्रापत्सि॥ ३-१५-४॥

अथ य-दवोचं भूᳲ प्रपद्य इति- पृथिवीं प्रपद्येऽन्तरिक्षं प्रपद्ये दिवं प्रपद्य- इत्येव त-दवोचम्॥ ३-१५-५॥

अथ य-दवोचं भुवᳲ प्रपद्य इ-त्यग्निं प्रपद्ये वायुं प्रपद्य आदित्यं प्रपद्य- इत्येव त-दवोचम्॥ ३-१५-६॥

अथ य-दवोचꣳ स्वᳲ प्रपद्य इ-त्यृग्वेदं प्रपद्ये यजुर्वेदं प्रपद्ये सामवेदं प्रपद्य- इत्येव त-दवोच न्त-दवोचम्॥ ३-१५-७॥

षोडशᳲ खण्डः

,३-१६ पुरुषो वाव यज्ञ,स्तस्य यानि चतुर्विꣳशति वर्षाणि- तत्प्रातस्सवन,- ञ्चतुर्विꣳशत्यक्षरा गायत्री- गायत्रं प्रातस्सवन- न्तदस्य वसवोऽन्वायत्ताᳲ, प्राणा वाव वसव- एते हीदꣳ सर्वँ वासयन्ति॥ ३-१६-१॥

तञ्चे-देतस्मि-न्वयसि किञ्चि-दुपतपे-त्स ब्रूया,त्प्राणा वसव- इदं मे प्रातस्सवनं माध्यन्दिनꣳ सवन मनु सन्तनुतेति, माऽहं प्राणानाँ वसूनां मध्ये यज्ञो विलोप्सीये-त्युद्धैव तत ए-त्यगदो ह भवति॥ ३-१६-२॥

अथ यानि चतुश्चत्वारिꣳश-द्वर्षाणि- त-न्माध्यन्दिनꣳ सवन-ञ्चतुश्चत्वारिꣳश-दक्षरा त्रिष्टु-प्त्रैष्टुभं माध्यन्दिनꣳ सवन-न्तदस्य रुद्रा अन्वायत्ताᳲ, प्राणा वाव रुद्रा- एते हीदꣳ सर्वꣳ रोदयन्ति॥ ३-१६-३॥तञ्चे-देतस्मि-न्वयसि किञ्चि-दुपतपे-त्स ब्रूया,त्प्राणा रुद्रा- इदं मे माध्यन्दिनꣳ सवन न्तृतीयसवन मनु सन्तनुतेति, माऽहं प्राणानाꣳ रुद्राणां मध्ये यज्ञो विलोप्सीये,त्युद्धैव तत ए-त्यगदो ह भवति॥ ३-१६-४॥

अथ यान्यष्टाचत्वारिꣳश-द्वर्षाणि- तत्तृतीयसवन,मष्टाचत्वारिꣳश-दक्षरा जगती- जागत न्तृतीयसवन-न्तदस्याऽऽदित्या अन्वायत्ताᳲ, प्राणा वावाऽऽदित्या- एते हीदꣳ सर्व-माददते॥ ३-१६-५॥

तञ्चे-देतस्मि-न्वयसि किञ्चि-दुपतपे-त्स ब्रूया,त्प्राणा आदित्या- इदं मे तृतीयसवन मायु-रनु सन्तनुतेति, माऽहं प्राणाना मादित्यानां मध्ये यज्ञो विलोप्सीये,त्युद्धैव तत ए-त्यगदो हैव भवति॥ ३-१६-६॥

एतद्ध स्म वै तद्विद्वा नाह महिदास ऐतरेय-स्स किं म एत-दुपतपसि- योऽह-मनेन न प्रेष्यामीति, स ह षोडशँ वर्षशत मजीव,त्प्र ह षोडशँ वर्षशत-ञ्जीवति- य एवँ वेद॥ ३-१६-७॥

सप्तदशᳲ खण्डः

,३-१७ स य-दशिशिषति- यत्पिपासति- यन्न रमते- ता अस्य दीक्षाः॥ ३-१७-१॥

अथ यदश्नाति- यत्पिबति- यद्रमते- त-दुपसदै-रेति॥ ३-१७-२॥

अथ यद्धसति- यज्जक्षति- यन्मैथुन ञ्चरति- स्तुतशस्त्रैरेव त-देति॥ ३-१७-३॥

अथ यत्तपो दान-मार्जव-महिꣳसा सत्यवचन-मिति- ता अस्य दक्षिणाः॥ ३-१७-४॥तस्मा-दाहु स्सोष्य-त्यसोष्टेति- पुन-रुत्पादन मेवास्य त,न्मरण मेवावभृथः॥ ३-१७-५॥

तद्धैत-द्घोर आङ्गिरसᳲ- कृष्णाय देवकीपुत्रायो-क्त्वोवाचा-ऽपिपास एव स बभूव, सोऽन्त-वेलाया मेतत्त्रयं प्रतिपद्येता,ऽक्षित म-स्यच्युत-मसि- प्राणसꣳशित-मसीति, तत्रैते द्वे ऋचौ भवतः॥ ३-१७-६॥

आदि-त्प्रत्नस्य रेतसः। उद्वय-न्तमस-स्परि ज्योतिᳲ- पश्यन्त उत्तरꣳ- स्वᳲ पश्यन्त उत्तर-न्देव-न्देवत्रा सूर्य-मगन्म ज्योति-रुत्तम-मिति- ज्योति-रुत्तम-मिति॥ ३-१७-७॥

अष्टादशᳲ खण्डः

,३-१८ मनो ब्रह्मेत्युपाऽऽसीते-त्यध्यात्म,मथाधिदैवत माकाशो ब्रह्मे,त्युभय-मादिष्टं भव-त्यध्यात्म-ञ्चाधिदैवतञ्च॥ ३-१८-१॥

तदेत-च्चतुष्पा-द्ब्रह्म- वाक्पादᳲ- प्राणᳲ पाद-श्चक्षुᳲ पाद-श्श्रोत्रं पाद इ-त्यध्यात्म, मथाधिदैवत- मग्निᳲ पादो- वायुᳲ पाद- आदित्यᳲ पादो- दिशᳲ पाद- इत्युभय मेवाऽऽदिष्टं भव-त्यध्यात्म-ञ्चैवाधिदैवतञ्च॥ ३-१८-२॥

वागेव ब्रह्मण-श्चतुर्थᳲ पाद- स्सोऽग्निना ज्योतिषा भाति च तपति च, भाति च तपति च कीर्त्या यशसा ब्रह्मवर्चसेन- य एवँ वेद॥ ३-१८-३॥

प्राण एव ब्रह्मण-श्चतुर्थᳲ पाद- स्स वायुना ज्योतिषा भाति च तपति च, भाति च तपति च कीर्त्या यशसा ब्रह्मवर्चसेन- य एवँ वेद॥ ३-१८-४॥

चक्षु-रेव ब्रह्मण-श्चतुर्थᳲ पाद- स्स आदित्येन ज्योतिषा भाति च तपति च, भाति च तपति च कीर्त्या यशसा ब्रह्मवर्चसेन- य एवँ वेद॥ ३-१८-५॥श्रोत्र-मेव ब्रह्मण-श्चतुर्थᳲ पाद- स्स दिग्भि र्ज्योतिषा भाति च तपति च, भाति च तपति च कीर्त्या यशसा ब्रह्मवर्चसेन- य एवँ वेद- य एवँ वेद॥ ३-१८-६॥

एकोनविꣳशᳲ खण्डः

,३-१९ आदित्यो ब्रह्मे-त्यादेश-स्तस्योपव्याख्यान, मस-देवेद मग्र आसीत्। तत्स-दासी- त्तत्समभव- त्तदाण्ड न्निरवर्तत- तत्सँवत्सरस्य मात्रा मशयत, तन्नि-रभिद्यत- ते आण्डकपाले रजतञ्च सुवर्ण-ञ्चाभवताम्॥ ३-१९-१॥

तद्य-द्रजतꣳ- सेयं पृथिवी, यत्सुवर्णꣳ- सा द्यौ,र्यज्जरायु- ते पर्वता, यदुल्बꣳ- स मेघो नीहारो, या धमनय- स्ता नद्यो, य-द्वास्तेय मुदकꣳ- स समुद्रः॥ ३-१९-२॥

अथ यत्त-दजायत- सोऽसावादित्य,स्त-ञ्जायमान-ङ्घोषा उलूलवोऽनूदतिष्ठ-न्त्सर्वाणि च भूतानि- सर्वे च कामा,स्तस्मा-त्तस्योदयं प्रति प्रत्यायनं प्रति- घोषा उलूलवोऽनूत्तिष्ठन्ति- सर्वाणि च भूतानि- सर्वे च कामाः॥ ३-१९-३॥

स य एत-मेवँ विद्वा-नादित्यं ब्रह्मेत्युपाऽऽस्ते-ऽभ्याशो ह यदेनꣳ साधवो घोषा आ च गच्छेयु-रुप च निम्रेडेर-न्निम्रेडेरन्॥ ३-१९-४॥ इति तृतीयोऽध्यायः॥

छान्दोग्योपनिषदि चतुर्थोऽध्यायः

प्रथमᳲ खण्डः

,४-१ जानश्रुति-र्ह पौत्रायण श्श्रद्धादेयो बहुदायी बहुपाक्य आस, स ह सर्वत आवसथा-न्मापयाञ्चक्रे- सर्वत एव मेऽन्न-मत्स्यन्तीति॥ ४-१-१॥

अथ ह- हꣳसा निशाया मतिपेतु,स्तद्धैवꣳ हꣳसो हꣳस मभ्युवाद- हो होयि भल्लाक्ष भल्लाक्ष- जानश्रुतेᳲ पौत्रायणस्य सम-न्दिवा ज्योति-रातत,न्तन्मा प्रसाङ्क्षी-स्तत्त्वा मा प्रधाक्षी-रिति॥ ४-१-२॥

तमु ह परᳲ प्रत्युवाच- कम्वर एन-मेत-त्सन्तꣳ सयुग्वान-मिव रैक्व-मात्थेति, यो नु कथꣳ सयुग्वा रैक्व इति॥ ४-१-३॥

यथा कृताय विजितायाऽधरेया स्सँय-न्त्येव मेनꣳ सर्व न्तदभि-समेति, यत्किञ्च प्रजा स्साधु कुर्वन्ति- यस्त-द्वेद- यत्स वेद- स मयैत-दुक्त इति॥ ४-१-४॥

तदु ह जानश्रुतिᳲ पौत्रायण उप शुश्राव, स ह सञ्जिहान एव क्षत्तार मुवाचा-ऽङ्गारे ह सयुग्वान मिव रैक्व-मात्थेति, यो नु कथꣳ सयुग्वा रैक्व इति॥ ४-१-५॥

यथा कृताय विजितायाऽधरेया स्सँय-न्त्येव मेनꣳ सर्व न्तदभि समेति, यत्किञ्च प्रजा स्साधु कुर्वन्ति- यस्त-द्वेद- यत्स वेद- स मयैत-दुक्त इति॥ ४-१-६॥

स ह क्षत्ताऽन्विष्य नाऽविद-मिति प्रत्येयाय, तꣳ होवाच- यत्राऽरे ब्राह्मणस्यान्वेषणा- तदेन-मर्च्छेति॥ ४-१-७॥

सोऽधस्ता-च्छकटस्य पामान-ङ्कषमाण मुपोप विवेश, तꣳ हाभ्युवाद- त्वन्नु भगव स्सयुग्वा रैक्व इ,त्यहꣳ ह्यरा३ इति ह प्रतिजज्ञे, स ह क्षत्ताऽविदमिति प्रत्येयाय॥ ४-१-८॥

द्वितीयᳲ खण्डः

,४-२ तदु ह जानश्रुतिᳲ पौत्रायण ष्षट्छतानि गवा-न्निष्क-मश्वतरीरथ- न्तदादाय प्रति चक्रमे, तꣳ हाभ्युवाद॥ ४-२-१॥

रैक्वेमानि षट्छतानि गवा-मय न्निष्को-ऽय-मश्वतरीरथो,ऽनु म एतां भगवो देवताꣳ शाधि- यान्देवता मुपाऽऽस्स इति॥ ४-२-२॥

तमु ह परᳲ प्रत्युवाचा-ऽह हाऽरे त्वा शूद्र- तवैव सह गोभि-रस्त्विति, तदु ह पुन-रेव जानश्रुतिᳲ पौत्रायण स्सहस्र-ङ्गवा न्निष्क-मश्वतरीरथ न्दुहितर न्त-दादाय प्रति चक्रमे॥ ४-२-३॥

तꣳ हाभ्युवाद- रैक्वेदꣳ सहस्र-ङ्गवा- मय न्निष्को-ऽय-मश्वतरीरथ- इय ञ्जाया-ऽय ङ्ग्रामो- यस्मि-न्नास्से,ऽन्वेव मा भगव श्शाधीति॥ ४-२-४॥

तस्या ह मुख मुपोद्गृह्ण-न्नुवाचाऽऽजहारेमा श्शूद्रा-ऽनेनैव मुखेनाऽऽलापयिष्यथा इति, ते हैते रैक्वपर्णा नाम महावृषेषु, यत्रास्मा उवास- स तस्मै होवाच॥ ४-२-५॥

तृतीयᳲ खण्डः

,४-३ वायु-र्वाव सँवर्गो, यदा वा अग्नि-रुद्वायति- वायु-मेवाप्येति, यदा सूर्योऽस्त-मेति- वायु-मेवाप्येति, यदा चन्द्रोऽस्त-मेति- वायु-मेवाप्येति॥ ४-३-१॥

यदाऽऽप उच्छुष्यन्ति- वायु-मेवापि-यन्ति, वायु र्ह्येवैता न्त्सर्वा न्त्सँवृङ्क्त- इत्यधिदैवतम्॥ ४-३-२॥

अथाध्यात्मं, प्राणो वाव सँवर्ग,स्स यदा स्वपिति- प्राण-मेव वागप्येति, प्राण ञ्चक्षुᳲ- प्राणꣳ श्रोत्रं- प्राणं मनᳲ, प्राणो ह्येवैता न्त्सर्वा न्त्सँवृङ्क्त इति॥ ४-३-३॥तौ वा एतौ द्वौ सँवर्गौ- वायु-रेव देवेषु- प्राणᳲ प्राणेषु॥ ४-३-४॥

अथ ह शौनकञ्च कापेय-मभिप्रतारिणञ्च काक्षसेनिं परिविष्यमाणौ ब्रह्मचारी बिभिक्षे, तस्मा उ ह न ददतुः॥ ४-३-५॥

स होवाच,महाऽऽत्मन श्चतुरो देव एकᳲ- क-स्स जगार भुवनस्य गोपा-स्तङ्कापेय नाभिपश्यन्ति मर्त्या- अभि-प्रतारि न्बहुधा वसन्तँ, यस्मै वा एत-दन्न- न्तस्मा एत-न्न दत्त-मिति॥ ४-३-६॥

तदु ह शौनकᳲ कापेयᳲ प्रतिमन्वानᳲ प्रत्येयाया,ऽऽत्मा देवाना ञ्जनिता प्रजानाꣳ- हिरण्यदꣳष्ट्रो बभसोऽनसूरि-र्महान्त मस्य महिमान माहु- रनद्यमानो य-दनन्न मत्ती,ति वै वयं ब्रह्मचारि-न्नेद मुपाऽऽस्महे- दत्तास्मै भिक्षा-मिति॥ ४-३-७॥

तस्मा उ ह ददु,स्ते वा एते पञ्चान्ये पञ्चान्ये दश सन्त-स्तत्कृत,न्तस्मा त्सर्वासु दिक्ष्वन्न-मेव दश कृतꣳ, सैषा विरा-डन्नादी- तयेदꣳ सर्व-न्दृष्टꣳ, सर्व मस्येद न्दृष्टं भव-त्यन्नादो भवति- य एवँ वेद- य एवँ वेद॥ ४-३-८॥

चतुर्थᳲ खण्डः

,४-४ सत्यकामो ह जाबालो, जबालां मातर-मामन्त्रया-ञ्चक्रे, ब्रह्मचर्यं भवति विवत्स्यामि- किङ्गोत्रोऽन्वह-मस्मीति॥ ४-४-१॥

सा हैन मुवाच- नाह मेत-द्वेद तात- यद्गोत्र-स्त्वमसि, बह्वह-ञ्चरन्ती परिचारिणी यौवने त्वा-मलभे, साऽह मेत न्न वेद- यद्गोत्र-स्त्वमसि, जबाला तु नामाह-मस्मि- सत्यकामो नाम त्व-मसि, स सत्यकाम एव जाबालो ब्रुवीथा इति॥ ४-४-२॥

स ह हारिद्रुमत-ङ्गौतम-मेत्योवाच, ब्रह्मचर्यं भगवति वत्स्या-म्युपेयां भगवन्त-मिति॥ ४-४-३॥तꣳ होवाच- किङ्गोत्रो नु सोम्यासीति, स होवाच- नाह मेत-द्वेद, भो यद्गोत्रोऽह-मस्म्यपृच्छं मातरꣳ, सा मा प्रत्यब्रवी-द्बह्वह-ञ्चरन्ती परिचरिणी यौवने त्वा-मलभे, साऽऽह मेत न्न वेद- यद्गोत्र-स्त्वमसि, जबाला तु नामाह-मस्मि- सत्यकामो नाम त्व-मसीति, सोऽहꣳ सत्यकामो जाबालोऽस्मि भो इति॥ ४-४-४॥

तꣳ होवाच नैत-दब्राह्मणो विवक्तु मर्हति, समिधꣳ सोम्याऽऽहरोप त्वा नेष्ये, न सत्या-दगा इति, त-मुपनीय कृशाना-मबलाना-ञ्चतुश्शता गा निराकृत्योवा-चेमा स्सोम्यानु सँव्रजेति, ता अभिप्रस्थापय न्नुवाच- नासहस्रेणाऽऽवर्तेयेति, स ह वर्षगणं प्रोवास- ता यदा सहस्रꣳ सम्पेदुः॥ ४-४-५॥

पञ्चमᳲ खण्डः

,४-५ अथ हैन मृषभोऽभ्युवाद- सत्यकाम ३ इति- भगव इति ह प्रति शुश्राव, प्राऽऽप्ता स्सोम्य सहस्रꣳ स्मᳲ- प्रापय न आचार्य-कुलम्॥ ४-५-१॥

ब्रह्मणश्च ते पादं ब्रवाणीति- ब्रवीतु मे भगवा-निति, तस्मै होवाच- प्राची दिक्कला- प्रतीची दिक्कला- दक्षिणा दिक्क-लोदीची दिक्क,लैष वै सोम्य चतुष्कलᳲ पादो ब्रह्मणᳲ प्रकाशवा-न्नाम॥ ४-५-२॥

स य एत-मेवँ विद्वाꣳश्चतुष्कलं पादं- ब्रह्मणᳲ प्रकाशवा नित्युपाऽऽस्ते- प्रकाशवा-नस्मि-न्लोके भवति, प्रकाशवतो ह लोका-न्जयति- य एत-मेवँ विद्वाꣳश्चतुष्कलं पादं ब्रह्मणᳲ प्रकाशवा-नित्युपाऽऽस्ते॥ ४-५-३॥

षष्ठᳲ खण्डः

,४-६ अग्निष्टे पादँ वक्तेति, स ह श्वोभूते गा अभि प्रस्थापया-ञ्चकार, ता यत्राभि सायं बभूवु-स्तत्राग्नि मुपसमाधाय- गा उपरुध्य- समिध माधाय- पश्चा-दग्नेᳲ प्राङुपोप विवेश॥ ४-६-१॥त-मग्नि रभ्युवाद- सत्यकाम ३ इति, भगव इति ह प्रति शुश्राव॥ ४-६-२॥

ब्रह्मण स्सोम्य ते पादं ब्रवाणीति- ब्रवीतु मे भगवा-निति, तस्मै होवाच पृथिवी कला-ऽन्तरिक्ष-ङ्कला- द्यौᳲ कला- समुद्रᳲ क,लैष वै सोम्य चतुष्कलᳲ पादो ब्रह्मणोऽनन्तवा- न्नाम॥ ४-६-३॥

स य एत-मेवँ विद्वाꣳश्चतुष्कलं पादं- ब्रह्मणोऽनन्तवा नित्युपाऽऽस्ते-ऽनन्तवा-नस्मि न्लोके भव,त्यनन्तवतो ह लोका न्जयति- य एत-मेवँ विद्वाꣳश्चतुष्कलं पादं ब्रह्मणोऽनन्तवा नित्युपाऽऽस्ते॥ ४-६-४॥

सप्तमᳲ खण्डः

,४-७ हꣳस-स्ते पादँ वक्तेति, स ह श्वोभूते गा अभि प्रस्थापया-ञ्चकार, ता यत्राभि सायं बभूवु-स्तत्राग्नि मुपसमाधाय- गा उपरुध्य- समिध माधाय- पश्चा-दग्नेᳲ प्राङुपोप विवेश॥ ४-७-१॥

तꣳ हꣳस उपनिपत्याऽभ्युवाद- सत्यकाम ३ इति- भगव इति ह प्रति शुश्राव॥ ४-७-२॥

ब्रह्मण स्सोम्य ते पादं ब्रवाणीति- ब्रवीतु मे भगवा-निति, तस्मै होवाचा-ऽग्निᳲ कला- सूर्यᳲ कला- चन्द्रᳲ कला- विद्युत्क,लैष वै सोम्य चतुष्कलᳲ पादो ब्रह्मणो- ज्योतिष्मा-न्नाम॥ ४-७-३॥

स य एत-मेवँ विद्वाꣳश्चतुष्कलं पादं ब्रह्मणो ज्योतिष्मा नित्युपाऽऽस्ते- ज्योतिष्मा-नस्मि- न्लोके भवति, ज्योतिष्मतो ह लोका न्जयति- य एत-मेवँ विद्वाꣳश्चतुष्कलं पादं ब्रह्मणो ज्योतिष्मा-नित्युपाऽऽस्ते॥ ४-७-४॥

अष्टमᳲ खण्डः

,४-८ मद्गुष्टे पादँ वक्तेति, स ह श्वोभूते गा अभिप्रस्थापया-ञ्चकार, ता यत्राभि सायं बभूवु- स्तत्राग्नि मुपसमाधाय- गा उपरुध्य- समिध माधाय- पश्चा-दग्नेᳲ प्राङुपोप विवेश॥ ४-८-१॥

तं मद्गु रुपनिपत्याऽभ्युवाद- सत्यकाम ३ इति- भगव इति ह प्रति शुश्राव॥ ४-८-२॥

ब्रह्मण स्सोम्य ते पादं ब्रवाणीति- ब्रवीतु मे भगवा-निति, तस्मै होवाच- प्राणᳲ कला- चक्षुᳲ कला- श्रोत्र-ङ्कला- मनᳲ क,लैष वै सोम्य चतुष्कलᳲ पादो ब्रह्मण- आयतनवा-न्नाम॥ ४-८-३॥

स य एत-मेवँ विद्वाꣳश्चतुष्कलं पादं ब्रह्मण- आयतनवा नित्युपाऽऽस्त- आयतनवा-नस्मि न्लोके भव-त्यायतनवतो ह लोका-न्जयति- य एत-मेवँ विद्वाꣳश्चतुष्कलं पादं ब्रह्मण आयतनवा-नित्युपाऽऽस्ते॥ ४-८-४॥

नवमᳲ खण्डः

,४-९ प्राऽऽप हाऽऽचार्यकुल,न्तमाचार्योऽभ्युवाद- सत्यकाम ३ इति- भगव इति ह प्रति शुश्राव॥ ४-९-१॥

ब्रह्मवि-दिव वै सोम्य भासि- को नु त्वाऽनुशशासे,त्यन्ये मनुष्येभ्य इति ह प्रति जज्ञे- भगवाꣳस्त्वेव मे कामे ब्रूयात्॥ ४-९-२॥

श्रुतꣳ ह्येव मे भगव-द्दृशेभ्य, आचार्या-द्धैव विद्या विदिता साधिष्ठं प्रापतीति, तस्मै हैत-देवोवाचा-ऽत्र ह न किञ्चन वीयायेति- वीयायेति॥ ४-९-३॥दशमᳲ खण्डः

,४-१० उपकोसलो ह वै कामलायन स्सत्यकामे जाबाले ब्रह्मचार्य मुवास, तस्य ह द्वादश वर्षाण्यग्नी-न्परि चचार, स ह स्माऽन्या-नन्तेवासिन स्समावर्तयꣳ,स्तꣳ ह स्मैव न समावर्तयति॥ ४-१०-१॥

त-ञ्जायोवाच- तप्तो ब्रह्मचारी कुशल-मग्नी न्परिचचारी-न्मा त्वाऽग्नयᳲ परिप्रवोच- न्प्रब्रूह्यस्मा इति- तस्मै हाप्रोच्यैव प्रवासा-ञ्चक्रे॥ ४-१०-२॥

स ह व्याधिनाऽनशितु-न्दध्रे, त-माचार्यजायोवाच- ब्रह्मचारि न्नशान- किन्नु नाश्नासीति, स होवाच- बहव इमेऽस्मि-न्पुरुषे कामा नानाऽत्यया- व्याधिभिᳲ प्रतिपूर्णोऽस्मि- नाशिष्यामीति॥ ४-१०-३॥

अथ हाग्नय स्समूदिरे- तप्तो ब्रह्मचारी कुशल-न्नᳲ पर्यचारी-द्धन्तास्मै प्रब्रवामेति, तस्मै होचुᳲ- प्राणो ब्रह्म- कं ब्रह्म- खं ब्रह्मेति॥ ४-१०-४॥

स होवाच विजाना-म्यहँ- यत्प्राणो ब्रह्म, कञ्च तु खञ्च न विजानामीति, ते होचु- र्यद्वाव क-न्तदेव खँ, यदेव ख-न्तदेव कमिति, प्राणञ्च हास्मै तदाकाश-ञ्चोचुः॥ ४-१०-५॥

एकादशᳲ खण्डः

,४-११ अथ हैन-ङ्गार्हपत्योऽनु शशास, पृथि-व्यग्नि- रन्न-मादित्य इति, य एष आदित्ये पुरुषो दृश्यते- सोऽह-मस्मि- स एवाह-मस्मीति॥ ४-११-१॥स य एत-मेवँ विद्वा-नुपाऽऽस्ते-ऽपहते पापकृत्याँ- लोकी भवति- सर्व-मायु-रेति- ज्योग्जीवति- नास्यावर-पुरुषाःँ क्षीयन्त, -उप वय न्तं भुञ्जामो-ऽस्मिꣳश्च लोके ऽमुष्मिꣳश्च- य एत-मेवँ विद्वा-नुपाऽऽस्ते॥ ४-११-२॥

द्वादशᳲ खण्डः

,४-१२ अथ हैन मन्वाहार्यपचनोऽनु शशासा-ऽऽपो दिशो नक्षत्राणि चन्द्रमा इति, य एष चन्द्रमसि पुरुषो दृश्यते- सोऽह-मस्मि स एवाह मस्मीति॥ ४-१२-१॥

स य एत-मेवँ विद्वा-नुपाऽऽस्ते-ऽपहते पापकृत्याँ- लोकी भवति- सर्व-मायु-रेति- ज्योग्जीवति- नास्यावर-पुरुषाःँ क्षीयन्त,- उप वय न्तं भुञ्जामोऽस्मिꣳश्च लोके ऽमुष्मिꣳश्च- य एत-मेवँ विद्वा-नुपाऽऽस्ते॥ ४-१२-२॥

त्रयोदशᳲ खण्डः

,४-१३ अथ हैन माहवनीयोऽनु शशास- प्राण आकाशो- द्यौ र्विद्यु-दिति, य एष विद्युति पुरुषो दृश्यते- सोऽह-मस्मि- स एवाह मस्मीति॥ ४-१३-१॥

स य एत-मेवँ विद्वा-नुपाऽऽस्ते-ऽपहते पापकृत्याँ- लोकी भवति- सर्व-मायु-रेति- ज्योग्जीवति- नास्यावर-पुरुषाःँ क्षीयन्त,-उप वय न्तं भुञ्जामो-ऽस्मिꣳश्च लोके ऽमुष्मिꣳश्च- य एत-मेवँ विद्वा-नुपाऽऽस्ते॥ ४-१३-२॥

चतुर्दशᳲ खण्डःते होचु-रुपकोस-लैषा सोम्य तेऽस्मद्विद्याऽऽत्मविद्या चा,ऽऽचार्यस्तु ते गतिँ वक्ते,त्याजगाम हास्याऽऽचार्य-स्तमाचार्यो ऽभ्युवादोपकोसल ३ इति॥ ४-१४-१॥

भगव इति ह प्रति शुश्राव, ब्रह्म-विद इव सोम्य ते मुखं भाति- को नु त्वाऽनुशशासेति, को नु माऽनुशिष्या-द्भो इ-तीहापेव निह्नुत इमे- नून-मीदृशा अन्यादृशा इ-तीहाग्नी-नभ्यूदे, किन्नु सोम्य किल तेऽवोचन्निति॥ ४-१४-२॥

इद-मिति ह प्रति जज्ञे, लोकान् वाव किल सोम्य तेऽवोच-न्नह-न्तु ते त-द्वक्ष्यामि- यथा पुष्कर-पलाश आपो न श्लिष्यन्त- एव-मेवँविदि पाप-ङ्कर्म न श्लिष्यत इति, ब्रवीतु मे भगवा-निति- तस्मै होवाच॥ ४-१४-३॥

पञ्चदशᳲ खण्डः

,४-१५ य एषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यत- एष आत्मेति होवा,चैत-दमृत मभय-मेत-द्ब्रह्मेति, तद्यद्य-प्यस्मि-न्त्सर्पि-र्वोदकँ वा सिञ्चति- वर्त्मनी एव गच्छति॥ ४-१५-१॥

एतꣳ सँयद्वाम इत्याचक्षत, -एतꣳ हि सर्वाणि वामा-न्यभिसँयन्ति- सर्वाण्येनँ वामा-न्यभि सँयन्ति- य एवँ वेद॥ ४-१५-२॥

एष उ एव वाम-नी-रेष हि सर्वाणि वामानि नयति, सर्वाणि वामानि नयति- य एवँ वेद॥ ४-१५-३॥

एष उ एव भाम-नी-रेष हि सर्वेषु लोकेषु भाति, सर्वेषु लोकेषु भाति- य एवँ वेद॥ ४-१५-४॥

अथ यदु चैवास्मि-न्छव्य-ङ्कुर्वन्ति, यदि च नार्चिष मेवाभि सम्भव-न्त्यर्चिषोऽह-रह्न आपूर्यमाणपक्ष- मापूर्यमाण-पक्षा-द्या-न्त्षडुद-ङ्ङेति मासाꣳस्ता- न्मासेभ्य स्सँवत्सरꣳ- सँवत्सरा-दादित्य- मादित्या च्चन्द्रमस-ञ्चन्द्रमसो विद्युत,न्तत्पुरुषोऽमानव- स्स एना-न्ब्रह्म गमय-त्येष देवपथो ब्रह्मपथ- एतेन प्रतिपद्यमाना इमं मानव-मावर्त न्नाऽऽवर्तन्ते नाऽऽवर्तन्ते॥ ४-१५-५॥षोडशᳲ खण्डः

,४-१६ एष ह वै यज्ञो- योऽयं पवत,- एष ह य-न्निदꣳ सर्वं पुनाति, यदेष य-न्निदꣳ सर्वं पुनाति- तस्मा-देष एव यज्ञ,स्तस्य मनश्च वाक्च वर्तनी॥ ४-१६-१॥

तयो रन्यतरां मनसा सꣳस्करोति- ब्रह्मा वाचा- होताऽध्वर्यु-रुद्गाताऽन्यतराꣳ- स यत्रोपाऽऽकृते प्रात-रनुवाके पुरा परिधानीयाया ब्रह्मा व्यव-वदति॥ ४-१६-२॥

अन्यतरा मेव वर्तनीꣳ सꣳस्करोति- हीयतेऽन्यतरा, स यथैकपा-द्व्रज-न्रथो -वैकेन चक्रेण वर्तमानो रिष्य-त्येव-मस्य यज्ञो रिष्यति, यज्ञꣳ रिष्यन्तँ यजमानोऽनु रिष्यति- स इष्ट्वा पापीया-न्भवति॥ ४-१६-३॥

अथ यत्रोपाऽऽकृते प्रातरनुवाके न पुरा परिधानीयाया ब्रह्मा व्यव-वद-त्युभे एव वर्तनी सꣳस्कुर्वन्ति- न हीयतेऽन्यतरा॥ ४-१६-४॥

स यथोभयपा-द्व्रज-न्रथो वोभाभ्या-ञ्चक्राभ्याँ वर्तमानᳲ प्रति तिष्ठ-त्येव मस्य यज्ञᳲ प्रति तिष्ठति, यज्ञं प्रतितिष्ठन्तँ यजमानोऽनु प्रति तिष्ठति- स इष्ट्वा श्रेया न्भवति॥ ४-१६-५॥

सप्तदशᳲ खण्डः

,४-१७ प्रजापति र्लोका नभ्यतप- त्तेषा न्तप्यमानानाꣳ रसा न्प्रावृह-दग्निं पृथिव्या- वायु मन्तरिक्षा-दादित्य-न्दिवः॥ ४-१७-१॥स एता स्तिस्रो देवता अभ्यतप,त्तासा न्तप्यमानानाꣳ रसा न्प्रावृह-दग्ने र्ऋचो- वायो र्यजूꣳषि- सामा-न्यादित्यात्॥ ४-१७-२॥

स एता-न्त्रयीँ विद्या मभ्यतप-त्तस्या स्तप्यमानाया रसा न्प्रावृह-द्भू-रित्यृग्भ्यो- भुव इति यजुर्भ्य- स्स्व-रिति सामभ्यः॥ ४-१७-३॥ (भुवः इति रेफान्त पाठः सकृत् कोशेषु)

तद्य-दृक्तो रिष्ये-द्भू-स्स्वाहेति गार्हपत्ये जुहुया,दृचा-मेव तद्रसे-नर्चाँ वीर्ये-णर्चाँ यज्ञस्य विरिष्टꣳ सन्दधाति॥ ४-१७-४॥

स यदि यजुष्टो रिष्ये- द्भुव स्स्वाहेति दक्षिणाग्नौ जुहुया,द्यजुषा मेव तद्रसेन यजुषाँ वीर्येण यजुषाँ यज्ञस्य विरिष्टꣳ सन्दधाति॥ ४-१७-५॥

अथ यदि सामतो रिष्ये-त्स्व स्स्वाहे-त्याहवनीये जुहुया,त्साम्ना मेव तद्रसेन साम्नाँ वीर्येण साम्नाँ यज्ञस्य विरिष्टꣳ सन्दधाति॥ ४-१७-६॥

तद्यथा लवणेन सुवर्णꣳ सन्दध्या-त्सुवर्णेन रजतꣳ- रजतेन त्रपु- त्रपुणा सीसꣳ- सीसेन लोहँ- लोहेन दारु- दारु चर्मणा॥ ४-१७-७॥

एव-मेषाँ लोकाना-मासा न्देवताना-मस्या स्त्रय्या विद्याया- वीर्येण यज्ञस्य विरिष्टꣳ सन्दधाति, भेषजकृतो ह वा एष यज्ञो- यत्रैवँवि-द्ब्रह्मा भवति॥ ४-१७-८॥

एष ह वा उदक्प्रवणो यज्ञो- यत्रैवँवि-द्ब्रह्मा भव-त्येवँविदꣳ ह वा एषा ब्रह्माण मनुगाथा- यतो यत आवर्तते- तत्त-द्गच्छति॥ ४-१७-९॥

मानवो ब्रह्मैवैक ऋत्वि-क्कुरू नश्वाऽभिरक्ष,त्येवँवि-द्ध वै ब्रह्मा यज्ञँ यजमानꣳ सर्वाꣳ श्चर्त्विजोऽभि रक्षति, तस्मा-देवँ-विद-मेव ब्रह्माण-ङ्कुर्वीत- नानेवँविद न्नानेवँविदम्॥ ४-१७-१०॥ इति चतुर्थोऽध्यायः॥

छान्दोग्योपनिषदि पञ्चमोऽध्यायःप्रथमᳲ खण्डः

५-१ यो ह वै ज्येष्ठञ्च श्रेष्ठञ्च वेद- ज्येष्ठश्च ह वै श्रेष्ठश्च भवति, प्राणो वाव ज्येष्ठश्च श्रेष्ठश्च॥ ५-१-१॥

यो ह वै वसिष्ठँ वेद- वसिष्ठो ह स्वानां भवति, वा-ग्वाव वसिष्ठः॥ ५-१-२॥

यो ह वै प्रतिष्ठाँ वेद- प्रति ह तिष्ठ-त्यस्मिꣳश्च लोकेऽमुष्मिꣳश्च, चक्षु-र्वाव प्रतिष्ठा॥ ५-१-३॥

यो ह वै संपदँ वेद- सꣳ हास्मै कामाᳲ पद्यन्ते दैवाश्च मानुषाश्च, श्रोत्रँ वाव संपत्॥ ५-१-४॥

यो ह वा आयतनँ वेदा-ऽऽयतनꣳ ह स्वानां भवति, मनो ह वा आयतनम्॥ ५-१-५॥

अथ ह प्राणा अहꣳ श्रेयसि व्यूदिरे-ऽहꣳ श्रेया-नस्म्यहꣳ श्रेया-नस्मीति॥ ५-१-६॥

ते ह प्राणाᳲ प्रजापतिं पितर-मेत्योचु-र्भगव न्को न-श्श्रेष्ठ इति, तान्होवाच- यस्मिन्व उत्क्रान्ते- शरीरं पापिष्ठतर-मिव दृश्येत- स व-श्श्रेष्ठ इति॥ ५-१-७॥

सा ह वा-गुच्चक्राम, सा सँवत्सरं प्रोष्य पर्येत्योवाच- कथ-मशक-तर्ते मज्जीवितु-मिति, यथा कला अवदन्तᳲ- प्राणन्तᳲ प्राणेन- पश्यन्त श्चक्षुषा- शृण्वन्त श्श्रोत्रेण- ध्यायन्तो मनसैव-मिति- प्रविवेश ह वाक्॥ ५-१-८॥

चक्षु-र्होच्चक्राम, तत्सँवत्सरं प्रोष्य पर्येत्योवाच- कथ-मशक-तर्ते मज्जीवितु-मिति, यथाऽन्धा अपश्यन्तᳲ- प्राणन्तᳲ प्राणेन- वदन्तो वाचा- शृण्वन्त श्श्रोत्रेण- ध्यायन्तो मनसैव-मिति- प्रविवेश ह चक्षुः॥ ५-१-९॥श्रोत्रꣳ होच्चक्राम, तत्सँवत्सरं प्रोष्य पर्येत्योवाच- कथ-मशक-तर्ते मज्जीवितु-मिति, यथा बधिरा अशृण्वन्तᳲ- प्राणन्तᳲ प्राणेन- वदन्तो वाचा- पश्यन्त श्चक्षुषा- ध्यायन्तो मनसैव-मिति, प्रविवेश ह श्रोत्रम्॥ ५-१-१०॥

मनो होच्चक्राम, तत्सँवत्सरं प्रोष्य पर्येत्योवाच- कथ-मशक-तर्ते मज्जीवितु-मिति, यथा बाला अमनसᳲ- प्राणन्तᳲ प्राणेन- वदन्तो वाचा- पश्यन्त श्चक्षुषा- शृण्वन्त श्श्रोत्रेणैव-मिति, प्रविवेश ह मनः॥ ५-१-११॥

अथ ह प्राण उच्चिक्रमिष-न्त्स यथा सुहयᳲ पड्वीश-शङ्कू-न्त्सङ्खिदे-देव-मितरा-न्प्राणा–न्त्समखिद,त्तꣳ हाभि समेत्योचु- र्भगव-न्नेधि- त्वन्न श्श्रेष्ठोऽसि- मोत्क्रमी-रिति॥ ५-१-१२॥

अथ हैनँ वा-गुवाच- यदहँ वसिष्ठोऽस्मि- त्वन्त-द्वसिष्ठोऽसी,त्यथ हैन-ञ्चक्षु रुवाच- यदहं प्रतिष्ठाऽस्मि- त्व-न्तत्प्रतिष्ठाऽसीति॥ ५-१-१३॥

अथ हैनꣳ श्रोत्र मुवाच- यदहꣳ संप-दस्मि- त्वन्त-त्संपदसी,त्यथ हैनं मन उवाच- यदह मायतन-मस्मि- त्व-न्तदायतन मसीति॥ ५-१-१४॥

न वै वाचो- न चक्षूꣳषि- न श्रोत्राणि- न मनाꣳसी-त्याचक्षते- प्राणा इत्येवाऽऽचक्षते, प्राणो ह्येवैतानि सर्वाणि भवति॥ ५-१-१५॥

द्वितीयᳲ खण्डः

५-२ स होवाच, किं मेऽन्नं भविष्यतीति- यत्किञ्चि-दिद-मा श्वभ्य- आ शकुनिभ्य इति होचु,स्तद्वा एत-दनस्यान्न-मनो ह वै नाम प्रत्यक्ष-न्न ह वा एवँ-विदि किञ्च-नानन्नं भवतीति॥ ५-२-१॥ (अनः प्राण एव। प्र, अनः)

स होवाच, किं मे वासो भविष्यती-त्याप इति होचु,स्तस्मा-द्वा एत-दशिष्यन्तᳲ पुरस्ता-च्चोपरिष्टा-च्चाद्भिᳲ परि दधति, लम्भुको ह वासो भव-त्यनग्नो ह भवति॥ ५-२-२॥

तद्धैत-त्सत्यकामो जाबालो गोश्रुतये वैयाघ्रपद्या-योक्त्वोवाच, यद्यप्येन-च्छुष्काय स्थाणवे ब्रूया-ज्जायेर-न्नेवास्मि-न्छाखाᳲ- प्ररोहेयुᳲ पलाशानीति॥ ५-२-३॥अथ यदि मह-ज्जिगमिषे-दमावास्याया-न्दीक्षित्वा- पौर्णमास्याꣳ रात्रौ सर्वौषधस्य मन्थ- न्दधिमधुनो रुपमथ्य, ज्येष्ठाय श्रेष्ठाय स्वाहे-त्यग्ना-वाज्यस्य हुत्वा- मन्थे सम्पात मव नयेत्॥ ५-२-४॥

वसिष्ठाय स्वाहे-त्यग्ना-वाज्यस्य हुत्वा- मन्थे सम्पात मवनये,त्प्रतिष्ठायै स्वाहे-त्यग्ना-वाज्यस्य हुत्वा- मन्थे सम्पात मवनये,त्सम्पदे स्वाहे-त्यग्ना-वाज्यस्य हुत्वा- मन्थे सम्पात मवनये,-दायतनाय स्वाहे-त्यग्ना-वाज्यस्य हुत्वा- मन्थे सम्पात मव नयेत्॥ ५-२-५॥

अथ प्रतिसृप्याऽञ्जलौ- मन्थ माधाय जप,त्यमो नामाऽ-स्यमा हि ते सर्व-मिदꣳ, स हि ज्येष्ठ श्श्रेष्ठो राजाऽधिपति,स्स मा ज्यैष्ठ्यꣳ श्रैष्ठ्यꣳ राज्य-माधिपत्य-ङ्गमय-त्वह मेवेदꣳ सर्व-मसानीति॥ ५-२-६॥

अथ खल्वेतयर्चा पच्छ आचामति, तत्सवितु-र्वृणीमह इ-त्याचामति, वय-न्देवस्य भोजन-मित्याचामति, श्रेष्ठꣳ सर्वधातम-मित्याचामति, तुरं भगस्य धीमहीति सर्वं पिबति, निर्णिज्य कꣳस-ञ्चमसँ वा- पश्चा-दग्ने स्सँविशति चर्मणि वा स्थण्डिले वा- वाचँयमोऽप्रसाह, स्स यदि स्त्रियं पश्ये-त्समृद्ध-ङ्कर्मेति विद्यात्॥ ५-२-७॥

तदेष श्लोको, यदा कर्मसु काम्येषु- स्त्रियꣳ स्वप्नेषु पश्यति- समृद्धि न्तत्र जानीया-त्तस्मि-न्त्स्वप्न-निदर्शने- तस्मि-न्त्स्वप्न-निदर्शने॥ ५-२-८॥

तृतीयᳲ खण्डः

५-३ श्वेतकेतु र्हाऽऽरुणेयᳲ पञ्चालानाꣳ समिति-मेयाय, तꣳ ह प्रवाहणो जैवलि रुवाच- कुमाराऽनु त्वाऽशिष-त्पिते-त्यनु हि भगव इति॥ ५-३-१॥

वेत्थ यदितोऽधि प्रजाᳲ प्रयन्तीति- न भगव इति, वेत्थ यथा पुन-रावर्तन्त ३ इति- न भगव इति, वेत्थ पथो-र्देवयानस्य पितृयाणस्य च व्यावर्तन ३ इति- न भगव इति॥ ५-३-२॥

वेत्थ यथाऽसौ लोको न सम्पूर्यत ३ इति- न भगव इति, वेत्थ यथा पञ्चम्या-माहुता-वापᳲ पुरुषवचसो भवन्तीति- नैव भगव इति॥ ५-३-३॥

अथानु कि-मनुशिष्टोऽवोचथा- यो हीमानि न विद्या-त्कथꣳ सोऽनुशिष्टो ब्रुवीतेति, स हायस्तᳲ पितु-रर्ध-मेयाय, तꣳ होवाचा-ऽननु-शिष्य वाव किल मा भगवा-नब्रवी-दनु त्वाऽशिष मिति॥ ५-३-४॥पञ्च मा राजन्य-बन्धुᳲ प्रश्ना-नप्राक्षी-त्तेषा-न्नैक-ञ्चनाशकँ विवक्तु-मिति, स होवाच- यथा मा त्व-न्तदैता-नवदो- यथाऽह मेषा-न्नैक-ञ्चन वेद, यद्यह-मिमा-नवेदिष्य-ङ्कथन्ते नावक्ष्य-मिति॥ ५-३-५॥

स ह गौतमो राज्ञोऽर्ध-मेयाय, तस्मै ह प्राप्तायाऽर्हा-ञ्चकार, स ह प्रात-स्सभाग उदेयाय, तꣳ होवाच- मानुषस्य भगव-न्गौतम वित्तस्य वरँ वृणीथा इति, स होवाच- तवैव राज-न्मानुषँ वित्तँ- या-मेव कुमारस्यान्ते वाच-मभाषथा-स्तामेव मे ब्रूहीति, स ह कृच्छ्री-बभूव॥ ५-३-६॥

तꣳ ह चिरँ वसे-त्याज्ञापया-ञ्चकार, तꣳ होवाच- यथा मा त्व-ङ्गौतमावदो- यथेय-न्न प्रा-क्त्वत्तᳲ पुरा विद्या ब्राह्मणा-न्गच्छति, तस्मादु सर्वेषु लोकेषु क्षत्रस्यैव प्रशासन मभू-दिति- तस्मै होवाच॥ ५-३-७॥

चतुर्थᳲ खण्डः

५-४ असौ वाव लोको गौतमाग्नि-स्तस्याऽऽदित्य एव समि-द्रश्मयो धूमो-ऽह-रर्चि-श्चन्द्रमा अङ्गारा- नक्षत्राणि विस्फुलिङ्गाः॥ ५-४-१॥

तस्मि-न्नेतस्मि-न्नग्नौ देवा श्श्रद्धा-ञ्जुह्वति, तस्या आहुते-स्सोमो राजा संभवति॥ ५-४-२॥

पञ्चमᳲ खण्डः

५-५ पर्जन्यो वाव गौतमाग्नि-स्तस्य वायु-रेव समि-दभ्र-न्धूमो- विद्यु-दर्चि-रशनि-रङ्गारा- ह्रादनयो विस्फुलिङ्गाः॥ ५-५-१॥

तस्मि-न्नेतस्मि-न्नग्नौ देवा स्सोमꣳ राजान-ञ्जुह्वति, तस्या आहुते र्वर्षꣳ संभवति॥ ५-५-२॥

षष्ठᳲ खण्डः५-६ पृथिवी वाव गौतमाग्नि-स्तस्या स्सँवत्सर एव समि-दाकाशो धूमो- रात्रि-रर्चि-र्दिशोऽङ्गारा- अवान्तर-दिशो विस्फुलिङ्गाः॥ ५-६-१॥

तस्मि-न्नेतस्मि-न्नग्नौ देवा वर्ष-ञ्जुह्वति, तस्या आहुते रन्नꣳ संभवति॥ ५-६-२॥

सप्तमᳲ खण्डः

पुरुषो वाव गौतमाग्नि- स्तस्य वागेव समि-त्प्राणो धूमो- जिह्वाऽर्चि-श्चक्षु-रङ्गारा- श्श्रोत्रँ विस्फुलिङ्गाः॥ ५-७-१॥

तस्मि-न्नेतस्मि-न्नग्नौ देवा अन्न-ञ्जुह्वति, तस्या आहुते रेत स्संभवति॥ ५-७-२॥

अष्टमᳲ खण्डः

योषा वाव गौतमाग्नि,स्तस्या उपस्थ एव समि-द्यदुप-मन्त्रयते स धूमो- योनि-रर्चि-र्यदन्तᳲ करोति तेऽङ्गारा- अभिनन्दा विस्फुलिङ्गाः॥ ५-८-१॥

तस्मि-न्नेतस्मि-न्नग्नौ देवा रेतो जुह्वति, तस्या आहुते र्गर्भ स्संभवति॥ ५-८-२॥

नवमᳲ खण्डः

इति तु पञ्चम्या-माहुता-वापᳲ पुरुषवचसो भवन्तीति, स उल्बाऽऽवृतो गर्भो- दश वा नव वा मासा-नन्त-श्शयित्वा- यावद्वाऽथ जायते॥ ५-९-१॥स जातो याव-दायुष ञ्जीवति- तं प्रेत-न्दिष्ट-मितोऽग्नय एव हरन्ति, यत एवेतो यत स्संभूतो भवति॥ ५-९-२॥

दशमᳲ खण्डः

५-१० तद्य इत्थँ विदु,र्ये चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप इत्युपाऽऽसते- तेऽर्चिष-मभि संभव-न्त्यर्चिषोऽह-रह्न आपूर्यमाणपक्ष-मापूर्यमाणपक्षा-द्या-न्त्षडुद-ङ्ङेति मासाꣳ-स्तान्॥ ५-१०-१॥

मासेभ्य स्सँवत्सरꣳ- सँवत्सरा-दादित्य-मादित्या च्चन्द्रमस-ञ्चन्द्रमसो विद्युत,-न्त-त्पुरुषोऽमानव,स्स एना-न्ब्रह्म गमय-त्येष देवयानᳲ पन्था इति॥ ५-१०-२॥

अथ य इमे ग्राम इष्टापूर्ते दत्त-मित्युपाऽऽसते, ते धूम मभि संभवन्ति- धूमा-द्रात्रिꣳ- रात्रे-रपरपक्ष-मपरपक्षा-द्यान्त्षड्दक्षिणैति मासाꣳ-स्ता,न्नैते सँवत्सर मभि प्राऽऽप्नुवन्ति॥ ५-१०-३॥

मासेभ्यᳲ पितृलोकं- पितृलोका-दाकाश-माकाशा-च्चन्द्रमस,मेष सोमो राजा- तद्देवाना मन्न, न्त-न्देवा भक्षयन्ति॥ ५-१०-४॥

तस्मिन् याव-त्संपात मुषित्वा,ऽथैत मेवाध्वानं पुन र्निवर्तन्ते- यथेत-माकाश- माकाशा-द्वायुँ- वायु-र्भूत्वा धूमो भवति- धूमो भूत्वाऽभ्रं भवति॥ ५-१०-५॥

अभ्रं भूत्वा मेघो भवति- मेघो भूत्वा प्र वर्षति, त इह व्रीहि-यवा- ओषधि-वनस्पतय- स्तिल-माषा इति जायन्ते,ऽतो वै खलु दुर्निष्प्रपतरँ यो यो ह्यन्न-मत्ति- यो रेत-स्सिञ्चति- तद्भूय एव भवति॥ ५-१०-६॥

तद्य इह रमणीय-चरणा- अभ्याशो ह यत्ते रमणीयाँ योनि-मापद्येर-न्ब्राह्मण-योनिँ वा क्षत्रिय-योनिँ वा- वैश्ययोनिँ वा,ऽथ य इह कपूय-चरणा अभ्याशो ह- यत्ते कपूयाँ योनि-मापद्येर न्छ्वयोनिँ वा- सूकर-योनिँ वा- चण्डाल-योनिँ वा॥ ५-१०-७॥

अथैतयोᳲ पथो-र्न कतरेण च- ता-नीमानि क्षुद्रा-ण्यसकृ-दावर्तीनि भूतानि भवन्ति, जायस्व म्रियस्वे-त्येत-त्तृतीयꣳ स्थान,न्तेनासौ लोको न संपूर्यते- तस्मा-ज्जुगुप्सेत, तदेष श्लोकः॥ ५-१०-८॥स्तेनो हिरण्यस्य सुरां पिबꣳश्च- गुरो-स्तल्प-मावस-न्ब्रह्महा- चैते पतन्ति चत्वारᳲ पञ्चम-श्चाऽऽचरꣳ स्तै-रिति॥ ५-१०-९॥

अथ ह य एता-नेवं पञ्चाग्नी-न्वेद- न सह तै-रप्याचर-न्पाप्मना लिप्यते, शुद्धᳲ पूतᳲ पुण्य-लोको भवति- य एवँ वेद- य एवँ वेद॥ ५-१०-१०॥

एकादशᳲ खण्डः

प्राचीनशाल औपमन्यव- स्सत्य-यज्ञᳲ पौलुषि- रिन्द्रद्युम्नो भाल्लवेयो- जन श्शार्कराक्ष्यो- बुडिल आश्वतराश्वि,स्ते हैते महाशाला महाश्रोत्रिया स्समेत्य मीमाꣳसा-ञ्चक्रुᳲ- को न आत्मा- किं ब्रह्मेति॥ ५-११-१॥

ते ह सम्पादया-ञ्चक्रु- रुद्दालको वै भगवन्तोऽय-मारुणि स्संप्रतीम-मात्मानँ वैश्वानर-मध्येति, तꣳ हन्ताऽभ्यागच्छामेति- तꣳ हाभ्याजग्मुः॥ ५-११-२॥

स ह संपादया-ञ्चकार, प्रक्ष्यन्ति मा-मिमे महाशाला महाश्रोत्रिया-स्तेभ्यो न सर्व-मिव प्रतिपत्स्ये- हन्ताऽह मन्य-मभ्यनु-शासानीति॥ ५-११-३॥

तान् होवाचाऽश्वपति र्वै भगवन्तोऽय-ङ्कैकेय-स्संप्रतीम-मात्मानँ वैश्वानर-मध्येति- तꣳ हन्ताऽभ्यागच्छामेति- तꣳहाऽभ्याजग्मुः॥ ५-११-४॥

तेभ्यो ह प्राप्तेभ्यᳲ पृथ-गर्हाणि कारया-ञ्चकार, स ह प्रात-स्सञ्जिहान उवाच, न मे स्तेनो जनपदे- न कदर्यो- न मद्यपो, नाऽनाहिताग्नि- र्नाऽविद्वा-न्न स्वैरी स्वैरिणी, कुतो यक्ष्यमाणो वै भगवन्तोऽह-मस्मि- याव-देकैकस्मा ऋत्विजे धन-न्दास्यामि- ताव-द्भगवद्भ्यो दास्यामि, वसन्तु भगवन्त इति॥ ५-११-५॥

ते होचु,र्येन हैवार्थेन पुरुष-श्चरे-त्तꣳ हैव वदे,दात्मान-मेवेमँ वैश्वानरꣳ संप्र-त्यध्येषि- तमेव नो ब्रूहीति॥ ५-११-६॥

तान् होवाच, प्रात-र्वᳲ प्रतिवक्ताऽस्मीति, ते ह समित्पाणयᳲ पूर्वाह्णे प्रति चक्रमिरे- तान् हानुपनीयै-वैत-दुवाच॥ ५-११-७॥द्वादशᳲ खण्डः

औपमन्यव कन्त्व-मात्मान मुपाऽऽस्स इति- दिव-मेव भगवो राज-न्निति होवा,चैष वै सुतेजा आत्मा वैश्वानरो- यन्त्व-मात्मान मुपाऽऽस्से- तस्मा-त्तव सुतं प्रसुत- मासुत-ङ्कुले दृश्यते॥ ५-१२-१॥

अत्स्यन्नं- पश्यसि प्रिय,मत्त्यन्नं- पश्यति प्रियं- भव-त्यस्य ब्रह्मवर्चस-ङ्कुले- य एत-मेव मात्मानँ वैश्वानर-मुपाऽऽस्ते, मूर्धा त्वेष आत्मन इति होवाच, मूर्धा ते व्यपतिष्य- द्यन्मा-न्नागमिष्य इति॥ ५-१२-२॥

त्रयोदशᳲ खण्डः

५-१३ अथ होवाच सत्ययज्ञं पौलुषिं- प्राचीन-योग्य कन्त्व-मात्मान मुपाऽऽस्स इ-त्यादित्य-मेव भगवो राज-न्निति होवा,चैष वै विश्वरूप आत्मा वैश्वानरो- यन्त्व-मात्मान मुपाऽऽस्से- तस्मा-त्तव बहु विश्वरूप-ङ्कुले दृश्यते॥ ५-१३-१॥

प्रवृत्तोऽश्वतरीरथो दासीनिष्को,ऽत्स्यन्नं- पश्यसि प्रिय,मत्त्यन्नं- पश्यति प्रियं- भव-त्यस्य ब्रह्मवर्चस-ङ्कुले- य एत-मेव-मात्मानँ वैश्वानर-मुपाऽऽस्ते, चक्षु-ष्ट्वेत-दात्मन इति होवाचा,-ऽन्धोऽभविष्यो- यन्मा-न्नागमिष्य इति॥ ५-१३-२॥

चतुर्दशᳲ खण्डः

५-१४ अथ होवा-चेन्द्रद्युम्नं भाल्लवेयँ- वैयाघ्रपद्य कन्त्व-मात्मान मुपाऽऽस्स इति, वायु-मेव भगवो राज-न्निति होवा,चैष वै पृथ-ग्वर्त्माऽऽत्मा वैश्वानरो- यन्त्व-मात्मान मुपाऽऽस्से- तस्मा-त्त्वां पृथ-ग्बलय आयन्ति, पृथ-ग्रथ-श्रेणयोऽनु यन्ति॥ ५-१४-१॥

अत्स्यन्नं- पश्यसि प्रिय,मत्त्यन्नं- पश्यति प्रियं- भव-त्यस्य ब्रह्मवर्चस-ङ्कुले- य एत-मेव मात्मानँ वैश्वानर-मुपाऽऽस्ते, प्राण-स्त्वेष आत्मन इति होवाच, प्राणस्त उदक्रमिष्य-द्यन्मा-न्नागमिष्य इति॥ ५-१४-२॥

पञ्चदशᳲ खण्डः५-१५ अथ होवाच, जनꣳ शार्कराक्ष्य-ङ्कन्त्व-मात्मान मुपाऽऽस्स इ-त्याकाश-मेव भगवो राज-न्निति होवा,चैष वै बहुल आत्मा वैश्वानरो- यन्त्व-मात्मान मुपाऽऽस्से- तस्मा-त्त्वं बहुलोऽसि प्रजया च धनेन च॥ ५-१५-१॥

अत्स्यन्नं- पश्यसि प्रिय,मत्त्यन्नं- पश्यति प्रियं- भव-त्यस्य ब्रह्मवर्चस-ङ्कुले- य एत-मेव मात्मानँ वैश्वानर-मुपाऽऽस्ते, सन्देह-स्त्वेष आत्मन इति होवाच- सन्देह-स्ते व्यशीर्य-द्य न्मा-न्नागमिष्य इति॥ ५-१५-२॥

षोडशᳲ खण्डः

५-१६ अथ होवाच, बुडिल माश्वतराश्विँ- वैयाघ्रपद्य कन्त्व-मात्मान मुपाऽऽस्स इ,त्यप एव भगवो राज-न्निति होवा,चैष वै रयि-रात्मा वैश्वानरो- यन्त्व-मात्मान मुपाऽऽस्से- तस्मा त्त्वꣳ रयिमा न्पुष्टिमा-नसि॥ ५-१६-१॥

अत्स्यन्नं- पश्यसि प्रिय,मत्त्यन्नं- पश्यति प्रियं- भव-त्यस्य ब्रह्मवर्चस-ङ्कुले- य एत-मेव मात्मानँ वैश्वानरमुपाऽऽस्ते, बस्ति-स्त्वेष आत्मन इति होवाच, बस्ति-स्ते व्यभेत्स्य-द्य न्मा-न्नागमिष्य इति॥ ५-१६-२॥

सप्तदशᳲ खण्डः

५-१७ अथ होवाचोद्दालक-मारुणि,ङ्गौतम कन्त्व-मात्मान मुपाऽऽस्स इति, पृथिवी-मेव भगवो राज-न्निति होवा,चैष वै प्रतिष्ठाऽऽत्मा वैश्वानरो- यन्त्व-मात्मान मुपाऽऽस्से- तस्मात्त्वं प्रतिष्ठितोऽसि- प्रजया च पशुभिश्च॥ ५-१७-१॥

अत्स्यन्नं- पश्यसि प्रिय,मत्त्यन्नं- पश्यति प्रियं- भव-त्यस्य ब्रह्मवर्चस-ङ्कुले- य एत-मेव मात्मानँ वैश्वानर-मुपाऽऽस्ते, पादौ त्वेता-वात्मन इति होवाच, पादौ ते व्यम्लास्येताँ- यन्मा-न्नागमिष्य इति॥ ५-१७-२॥

अष्टादशᳲ खण्डः

५-१८ तान्होवा,चैते वै खलु यूयं पृथ-गिवेम-मात्मानँ वैश्वानरँ विद्वाꣳसो ऽन्न-मत्थ, यस्त्वेत-मेवं प्रादेशमात्र-मभिविमान मात्मानँ वैश्वानर-मुपाऽऽस्ते- स सर्वेषु लोकेषु सर्वेषु भूतेषु सर्वे-ष्वात्म-स्वन्न-मत्ति॥ ५-१८-१॥तस्य ह वा एतस्याऽऽत्मनो वैश्वानरस्य मूर्धैव सुतेजा- श्चक्षु-र्विश्वरूपᳲ- प्राणᳲ पृथग्वर्त्मा-ऽऽत्मा सन्देहो बहुलो- बस्ति-रेव रयिᳲ- पृथिव्येव पादा-वुर एव वेदि-र्लोमानि बर्हि-र्हृदय-ङ्गार्हपत्यो- मनोऽन्वाहार्यपचन- आस्य-माहवनीयः॥ ५-१८-२॥

एकोनविꣳशᳲ खण्डः

५-१९ तद्य-द्भक्तं प्रथम-मागच्छे-त्तद्धोमीयꣳ, स यां प्रथमा माहुति-ञ्जुहुया- त्ता-ञ्जुहुया-त्प्राणाय स्वाहेति, प्राण-स्तृप्यति॥ ५-१९-१॥

प्राणे तृप्यति- चक्षु-स्तृप्यति, चक्षुषि तृप्य-त्यादित्य स्तृप्य,त्यादित्ये तृप्यति- द्यौ-स्तृप्यति, दिवि तृप्यन्त्याँ- यत्किञ्च द्यौश्चाऽऽदित्य-श्चाधितिष्ठत-स्तत्तृप्यति, तस्यानु तृप्ति-न्तृप्यति प्रजया पशुभि-रन्नाद्येन तेजसा ब्रह्मवर्चसेनेति॥ ५-१९-२॥

विꣳशᳲ खण्डः

५-२० अथ या-न्द्वितीया-ञ्जुहुया- त्ता-ञ्जुहुया-द्व्यानाय स्वाहेति, व्यान-स्तृप्यति॥ ५-२०-१॥

व्याने तृप्यति- श्रोत्र-न्तृप्यति, श्रोत्रे तृप्यति- चन्द्रमा-स्तृप्यति, चन्द्रमसि तृप्यति- दिश-स्तृप्यन्ति, दिक्षु तृप्यन्तीषु- यत्किञ्च दिशश्च चन्द्रमा-श्चाधितिष्ठन्ति- त-त्तृप्यति, तस्यानु तृप्ति-न्तृप्यति प्रजया पशुभि-रन्नाद्येन तेजसा ब्रह्मवर्चसेनेति॥ ५-२०-२॥

एकविꣳशᳲ खण्डः

५-२१ अथ या-न्तृतीया-ञ्जुहुया- त्ता-ञ्जुहुया-दपानाय स्वाहे,त्यपान-स्तृप्यति॥ ५-२१-१॥

अपाने तृप्यति- वा-क्तृप्यति, वाचि तृप्यन्त्या- मग्नि स्तृप्य,त्यग्नौ तृप्यति- पृथिवी तृप्यति, पृथिव्या-न्तृप्यन्त्याँ- यत्किञ्च पृथिवी चाग्नि श्चाधितिष्ठत-स्तत्तृप्यति, तस्यानु तृप्ति-न्तृप्यति प्रजया पशुभि-रन्नाद्येन तेजसा ब्रह्मवर्चसेनेति॥ ५-२१-२॥द्वाविꣳशᳲ खण्डः

अथ या-ञ्चतुर्थी-ञ्जुहुया- त्ता-ञ्जुहुया-त्समानाय स्वाहेति, समान-स्तृप्यति॥ ५-२२-१॥

समाने तृप्यति- मन-स्तृप्यति, मनसि तृप्यति- पर्जन्य-स्तृप्यति, पर्जन्ये तृप्यति- विद्यु-त्तृप्यति, विद्युति तृप्यन्त्याँ- यत्किञ्च विद्युच्च पर्जन्य-श्चाधितिष्ठत-स्तत्तृप्यति, तस्यानु तृप्ति-न्तृप्यति प्रजया पशुभि-रन्नाद्येन तेजसा ब्रह्मवर्चसेनेति॥ ५-२२-२॥

त्रयोविꣳशᳲ खण्डः

५-२३ अथ यां पञ्चमी-ञ्जुहुया- त्ता-ञ्जुहुया-दुदानाय स्वाहे,त्युदान-स्तृप्यति॥ ५-२३-१॥

उदाने तृप्यति- त्व-क्तृप्यति, त्वचि तृप्यन्त्याँ- वायु-स्तृप्यति, वायौ तृप्य-त्याकाश स्तृप्य,त्याकाशे तृप्यति- यत्किञ्च वायु-श्चाऽऽकाश-श्चाधितिष्ठत-स्तत्तृप्यति, तस्यानु तृप्ति- न्तृप्यति प्रजया पशुभि-रन्नाद्येन तेजसा ब्रह्मवर्चसेनेति॥ ५-२३-२॥

चतुर्विꣳशᳲ खण्डः

स य इद-मविद्वा-नग्निहोत्र-ञ्जुहोति- यथाऽङ्गारा-नपोह्य भस्मनि जुहुया- त्तादृक्त-त्स्यात्॥ ५-२४-१॥

अथ य एत-देवँ विद्वा-नग्निहोत्र ञ्जुहोति, तस्य सर्वेषु लोकेषु सर्वेषु भूतेषु सर्वे-ष्वात्मसु हुतं भवति॥ ५-२४-२॥

तद्य-थेषीका-तूल-मग्नौ प्रोतं प्रदूये-तैवꣳ हास्य सर्वे पाप्मानᳲ प्रदूयन्ते- य एत-देवँ विद्वा-नग्निहोत्र-ञ्जुहोति॥ ५-२४-३॥तस्मादु हैवँ-वि-द्यद्यपि चण्डालायोच्छिष्टं प्रयच्छे-दात्मनि हैवास्य तद्वैश्वानरे हुतꣳ स्या-दिति- तदेष श्लोकः॥ ५-२४-४॥

यथेह क्षुधिता बाला- मातरं पर्युपाऽऽसत,-एवꣳ सर्वाणि भूता-न्यग्निहोत्र मुपाऽऽसत इ-त्यग्निहोत्र मुपाऽऽसत इति॥ ५-२४-५॥ इति पञ्चमोऽध्यायः॥

छान्दोग्योपनिषदि षष्ठोऽध्यायः

प्रथमᳲ खण्डः

६-१ श्वेतकेतु र्हाऽऽरुणेय आस, तꣳ ह पितोवाच श्वेतकेतो- वस ब्रह्मचर्य,न्न वै सोम्याऽस्मत्कुलीनोऽननूच्य ब्रह्मबन्धु-रिव भवतीति॥ ६-१-१॥

स ह द्वादशवर्ष उपेत्य चतुर्विꣳशतिवर्ष- स्सर्वा-न्वेदा-नधीत्य- महामना अनूचानमानी स्तब्ध एयाय, तꣳ ह पितोवाच॥ ६-१-२

श्वेतकेतो- यन्नु सोम्येदं महामना अनूचानमानी स्तब्धोऽ-स्युत त-मादेश-मप्राक्ष्यो- येनाश्रुतꣳ श्रुतं भव-त्यमतं मत-मविज्ञातँ विज्ञातमिति, कथन्नु भगव- स्स आदेशो भवतीति॥ ६-१-३॥

यथा सोम्यैकेन मृत्पिण्डेन सर्वं मृन्मयँ विज्ञातꣳ स्या-द्वाचाऽऽरम्भणँ विकारो नामधेयं- मृत्तिकेत्येव सत्यम्॥ ६-१-४॥

यथा सोम्यैकेन लोहमणिना सर्वँ लोहमयँ विज्ञातꣳ स्या-द्वाचाऽऽरम्भणँ विकारो नामधेयँ- लोह-मित्येव सत्यम्॥ ६-१-५॥

यथा सोम्यैकेन नखनिकृन्तनेन सर्व-ङ्कार्ष्णायसँ विज्ञातꣳ स्या-द्वाचाऽऽरम्भणँ विकारो नामधेय-ङ्कृष्णायस मित्येव सत्य,मेवꣳ सोम्य स आदेशो भवतीति॥ ६-१-६॥न वै नूनं भगवन्त-स्त एत-दवेदिषु,र्यद्ध्येत-दवेदिष्य- न्कथं मे नावक्ष्य-न्निति, भगवाꣳस्त्वेव मे तद्ब्रवी-त्विति, तथा सोम्येति होवाच॥ ६-१-७॥

द्वितीयᳲ खण्डः

६-२ सदेव सोम्येद-मग्र आसी-देक-मेवाद्वितीय,न्तद्धैक आहु-रस-देवेद-मग्र आसी-देक-मेवाद्वितीय,न्तस्मा-दसत-स्स-ज्जायत॥ ६-२-१॥

कुतस्तु खलु सोम्यैवꣳ स्यादिति होवाच- कथ-मसत स्सज्जायेतेति, सत्त्वेव सोम्येद-मग्र आसी-देक-मेवाद्वितीयम्॥ ६-२-२॥

तदैक्षत- बहु स्यां प्रजायेयेति- तत्तेजोऽसृजत, तत्तेज ऐक्षत- बहु स्यां प्रजायेयेति- तदपोऽसृजत, तस्मा-द्यत्र क्वच शोचति स्वेदते वा पुरुष-स्तेजस एव तदध्यापो जायन्ते॥ ६-२-३॥

ता आप ऐक्षन्त- बह्व्य स्स्याम प्रजायेमहीति- ता अन्न-मसृजन्त- तस्मा-द्यत्र क्व च वर्षति- तदेव भूयिष्ठ-मन्नं भव-त्यद्भ्य एव तदध्यन्नाद्य-ञ्जायते॥ ६-२-४॥

तृतीयᳲ खण्डः

६-३ तेषा-ङ्खल्वेषां भूताना-न्त्रीण्येव बीजानि भव-न्त्याण्डज-ञ्जीवज-मुद्भिज्जमिति॥ ६-३-१॥

सेय न्देवतैक्षत- हन्ताह-मिमा-स्तिस्रो देवता- अनेन जीवेनाऽऽत्मनाऽनुप्रविश्य- नामरूपे व्याकरवाणीति॥ ६-३-२॥

तासा न्त्रिवृत-न्त्रिवृत-मेकैका-ङ्करवाणीति, सेय न्देवतेमा-स्तिस्रो देवता अनेनैव जीवेनाऽऽत्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरोत्॥ ६-३-३॥तासा न्त्रिवृत-न्त्रिवृत-मेकैका-मकरो,द्यथा तु खलु सोम्येमा-स्तिस्रो देवता-स्त्रिवृ-त्त्रिवृदेकैका भवति- तन्मे विजानीहीति॥ ६-३-४॥

चतुर्थᳲ खण्डः

६-४ यदग्ने रोहितꣳ रूप-न्तेजस-स्तद्रूपँ, यच्छुक्ल-न्तदपाँ, यत्कृष्ण-न्तदन्नस्या,ऽपागा दग्ने-रग्नित्वँ, वाचाऽऽरम्भणँ विकारो नामधेय,न्त्रीणि रूपाणीत्येव सत्यम्॥ ६-४-१॥

यदादित्यस्य रोहितꣳ रूप-न्तेजस-स्तद्रूपँ, यच्छुक्ल-न्तदपाँ, यत्कृष्ण-न्तदन्नस्या,ऽपागा दादित्या-दादित्यत्वँ, वाचाऽऽरम्भणँ विकारो नामधेय,न्त्रीणि रूपाणीत्येव सत्यम्॥ ६-४-२॥

यच्चन्द्रमसो रोहितꣳ रूप-न्तेजस-स्तद्रूपँ, यच्छुक्ल-न्तदपाँ, यत्कृष्ण-न्तदन्नस्या,ऽपागा च्चन्द्रा-च्चन्द्रत्वँ, वाचाऽऽरम्भणँ विकारो नामधेय,न्त्रीणि रूपाणीत्येव सत्यम्॥ ६-४-३॥

यद्विद्युतो रोहितꣳ रूप-न्तेजस-स्तद्रूपँ, यच्छुक्ल-न्तदपाँ, यत्कृष्ण-न्तदन्नस्या,ऽपागा द्विद्युतो विद्युत्त्वँ- वाचाऽऽरम्भणँ विकारो नामधेय,न्त्रीणि रूपाणीत्येव सत्यम्॥ ६-४-४॥

एतद्ध स्म वै तद्विद्वाꣳस आहुᳲ पूर्वे महाशाला महाश्रोत्रिया- न नोऽद्य कश्चनाश्रुत-ममत- मविज्ञात-मुदाहरिष्यतीति- ह्येभ्यो विदा-ञ्चक्रुः॥ ६-४-५॥

यदु रोहित-मिवाभूदिति- तेजस-स्तद्रूप-मिति तद्विदा-ञ्चक्रु,र्यदु शुक्ल-मिवाभूदि-त्यपाꣳ रूप-मिति तद्विदा-ञ्चक्रु,र्यदु कृष्ण-मिवाभू-दित्यन्नस्य रूप-मिति तद्विदा-ञ्चक्रुः॥ ६-४-६॥

यद्वविज्ञात-मिवाभूदि-त्येतासा-मेव देवतानाꣳ समास इति तद्विदा-ञ्चक्रु,र्यथा तु खलु सो-म्येमा स्तिस्रो देवताᳲ पुरुषं प्राऽऽप्य त्रिवृ-त्त्रिवृ-देकैका भवति- तन्मे विजानीहीति॥ ६-४-७॥

पञ्चमᳲ खण्डः६-५ अन्न-मशित न्त्रेधा विधीयते, तस्य यस्स्थविष्ठो धातु- स्तत्पुरीषं भवति, यो मध्यम- स्तन्माꣳसँ, योऽणिष्ठ- स्तन्मनः॥ ६-५-१॥

आपᳲ पीता स्त्रेधा विधीयन्ते, तासाँ यस्स्थविष्ठो धातु- स्त-न्मूत्रं भवति, यो मध्यम- स्तल्लोहितँ, योऽणिष्ठ- स्स प्राणः॥ ६-५-२॥

तेजोऽशित न्त्रेधा विधीयते, तस्य यस्स्थविष्ठो धातु- स्तदस्थि भवति, यो मध्यम- स्स मज्जा, योऽणिष्ठ- स्सा वाक्॥ ६-५-३॥

अन्नमयꣳ हि सोम्य मन- आपोमयᳲ प्राण- स्तेजोमयी वागिति, भूय एव मा भगवान् विज्ञापय-त्विति- तथा सोम्येति होवाच॥ ६-५-४॥

षष्ठᳲ खण्डः

६-६ दध्न स्सोम्य मथ्यमानस्य योऽणिमा- स ऊर्ध्व स्समुदीषति, तत्सर्पि-र्भवति॥ ६-६-१॥

एव-मेव खलु सो-म्यान्न-स्याश्यमानस्य योऽणिमा- स ऊर्ध्व स्समुदीषति, तन्मनो भवति॥ ६-६-२॥

अपाꣳ सोम्य पीयमानानाँ योऽणिमा- स ऊर्ध्व स्समुदीषति, सा प्राणो भवति॥ ६-६-३॥

तेजस स्सो-म्याश्यमानस्य योऽणिमा- स ऊर्ध्व स्समुदीषति, सा वाग्भवति॥ ६-६-४॥

अन्नमयꣳ हि सोम्य मन- आपोमयᳲ प्राण- स्तेजोमयी वागिति, भूय एव मा भगवान् विज्ञापयत्विति- तथा सोम्येति होवाच॥ ६-६-६॥सप्तमᳲ खण्डः

६-७ षोडशकल स्सोम्य पुरुषᳲ, पञ्चदशाहानि माऽऽशीᳲ- काम-मपᳲ पिबा,ऽऽपोमयᳲ प्राणो- न पिबतो विच्छेत्स्यत इति॥ ६-७-१॥

स ह पञ्चदशाहानि नाऽऽशा,ऽथ हैन मुप ससाद- किं ब्रवीमि भो इ,त्यृच स्सोम्य यजूꣳषि सामानीति, स होवाच- न वै मा प्रतिभान्ति भो इति॥ ६-७-२॥

तꣳ होवाच, यथा सोम्य महतोऽभ्याहित-स्यैकोऽङ्गारᳲ खद्योतमात्रᳲ परिशिष्ट-स्स्या-त्तेन ततोऽपि न बहु दहे-देवꣳ सोम्य ते षोडशाना-ङ्कलाना मेका कलाऽतिशिष्टा स्या-त्तयैतर्हि वेदा न्नानुभव,स्यशानाऽथ मे विज्ञास्यसीति॥ ६-७-३॥

स हाऽऽशा,ऽथ हैन मुप ससाद, तꣳ ह यत्किञ्च पप्रच्छ- सर्वꣳ ह प्रति पेदे॥ ६-७-४॥

तꣳ होवाच, यथा सोम्य महतोऽभ्याहित-स्यैक-मङ्गार-ङ्खद्योतमात्रं परिशिष्ट-न्तन्तृणै रुपसमाधाय प्राज्वलये-त्तेन ततोऽपि बहु दहेत्॥ ६-७-५॥

एवꣳ सोम्य ते षोडशाना-ङ्कलाना मेका कलाऽतिशिष्टाऽभू,त्साऽन्नेनोपसमाहिता प्राज्वाली- त्तयैतर्हि वेदा-ननुभव,स्यन्नमयꣳ हि सोम्य मन- आपोमयᳲ प्राण-स्तेजोमयी वागिति, तद्धास्य विजज्ञा-विति विजज्ञाविति॥ ६-७-६॥

अष्टमᳲ खण्डः।

६-८ उद्दालको हाऽऽरुणि श्श्वेतकेतुं पुत्र-मुवाच- स्वप्नान्तं मे सोम्य विजानीहीति, यत्रैत-त्पुरुष-स्स्वपिति नाम- सता सोम्य तदा सम्पन्नो भवति, स्व-मपीतो भवति- तस्मा-देनꣳ स्वपिती-त्याचक्षते, स्वꣳ ह्यपीतो भवति॥ ६-८-१॥

स यथा शकुनि स्सूत्रेण प्रबद्धो दिश-न्दिशं पतित्वाऽन्यत्राऽऽयतन मलब्ध्वा- बन्धन मेवोप श्रयत- एव-मेव खलु सोम्य- तन्मनो दिश-न्दिशं पतित्वाऽन्यत्राऽऽयतन मलब्ध्वा- प्राण मेवोप श्रयते, प्राणबन्धनꣳ हि सोम्य मन इति॥ ६-८-२॥अशना-पिपासे मे सोम्य विजानीहीति, यत्रैत-त्पुरुषो ऽशि-शिषति नामाऽप एव तदशित-न्नयन्ते, तद्यथा गोनायोऽश्वनायᳲ पुरुषनाय इ-त्येव-न्तदप आचक्षतेऽशनायेति, तत्रैत-च्छुङ्ग-मुत्पतितꣳ सोम्य विजानीहि- नेद-ममूलं भविष्यतीति॥ ६-८-३॥

तस्य क्व मूलꣳ स्या-दन्यत्राऽन्ना-देव-मेव खलु सोम्याऽन्नेन शुङ्गेनाऽपो मूल-मन्विच्छा,ऽद्भि स्सोम्य शुङ्गेन तेजो मूल मन्विच्छ, तेजसा सोम्य शुङ्गेन सन्मूल मन्विच्छ, सन्मूला स्सोम्येमा स्सर्वाᳲ प्रजा स्सदायतना स्सत्प्रतिष्ठाः॥ ६-८-४॥

अथ यत्रैत-त्पुरुषᳲ पिपासति नाम- तेज एव तत्पीत-न्नयते, तद्यथा गोनायोऽश्वनायᳲ पुरुषनाय इ-त्येव-न्तत्तेज आचष्ट -उदन्येति, तत्रैत-देव शुङ्ग-मुत्पतितꣳ सोम्य विजानीहि- नेद-ममूलं भविष्यतीति॥ ६-८-५॥

तस्य क्व मूलꣳ स्या-दन्यत्राद्भ्यो,ऽद्भि स्सोम्य शुङ्गेन तेजो मूल मन्विच्छ, तेजसा सोम्य शुङ्गेन सन्मूल मन्विच्छ, सन्मूला स्सोम्येमा स्सर्वाᳲ प्रजा स्सदायतना स्सत्प्रतिष्ठा, यथा तु खलु सोम्येमा-स्तिस्रो देवताᳲ पुरुषं प्राऽऽप्य- त्रिवृ-त्त्रिवृ-देकैका भवति- तदुक्तं, पुरस्ता-देव भव,त्यस्य सोम्य पुरुषस्य प्रयतो वाङ्मनसि संपद्यते- मनᳲ प्राणे- प्राण स्तेजसि- तेजᳲ परस्या-न्देवतायाम्॥ ६-८-६॥

स य एषोऽणि-मैत-दात्म्य-मिदꣳ सर्व-न्तत्सत्यꣳ- स आत्मा- तत्त्व-मसि श्वेतकेतो इति, भूय एव मा भगवान् विज्ञापय-त्विति- तथा सोम्येति होवाच॥ ६-८-७॥

नवमᳲ खण्डः

६-९ यथा सोम्य मधु मधुकृतो निस्तिष्ठन्ति- नानात्ययानाँ वृक्षाणाꣳ रसा-न्त्समवहार-मेकताꣳ रस-ङ्गमयन्ति॥ ६-९-१॥

ते यथा तत्र न विवेकँ लभन्ते-ऽमुष्याहँ वृक्षस्य रसोऽ-स्म्यमुष्याहँ वृक्षस्य रसोऽस्मी,त्येव-मेव खलु सोम्येमा स्सर्वाᳲ प्रजा स्सति संपद्य- न विदु स्सति संपद्यामह इति॥ ६-९-२॥

त इह व्याघ्रो वा- सिꣳहो वा- वृको वा- वराहो वा- कीटो वा- पतङ्गो वा- दꣳशो वा- मशको वा, यद्य-द्भवन्ति- त-दाभवन्ति॥ ६-९-३॥

स य एषोऽणि-मैत-दात्म्य-मिदꣳ सर्व-न्तत्सत्यꣳ- स आत्मा- तत्त्व-मसि श्वेतकेतो इति, भूय एव मा भगवान् विज्ञापय-त्विति- तथा सोम्येति होवाच॥॥ ६-९-४॥दशमᳲ खण्डः

६-१० इमा स्सोम्य नद्यᳲ पुरस्ता-त्प्राच्य-स्स्यन्दन्ते- पश्चा-त्प्रतीच्य,स्ता स्समुद्रा-त्समुद्र-मेवापि यन्ति, स समुद्र एव भवति, ता यथा तत्र न विदु-रिय-मह-मस्मीय-मह-मस्मीति॥ ६-१०-१॥

एव-मेव खलु, सोम्येमा स्सर्वाᳲ प्रजा स्सत आगम्य न विदु-स्सत आगच्छामह इति, त इह व्याघ्रो वा- सिꣳहो वा- वृको वा- वराहो वा- कीटो वा- पतङ्गो वा- दꣳशो वा- मशको वा- यद्य-द्भवन्ति- तदाभवन्ति॥ ६-१०-२॥

स य एषोऽणि-मैत-दात्म्य-मिदꣳ सर्व-न्तत्सत्यꣳ- स आत्मा- तत्त्व-मसि श्वेतकेतो इति, भूय एव मा भगवान् विज्ञापय-त्विति- तथा सोम्येति होवाच॥॥ ६-१०-३॥

एकादशᳲ खण्डः

अस्य सोम्य महतो वृक्षस्य, यो मूले ऽभ्याहन्या-ज्जीव-न्त्स्रवे,द्यो मध्येऽभ्याहन्या- ज्जीव-न्त्स्रवे,-द्योऽग्रे ऽभ्याहन्या-ज्जीव-न्त्स्रवे,त्स एष जीवेनाऽऽत्मनाऽनुप्रभूतᳲ पेपीयमानो मोदमान-स्तिष्ठति॥ ६-११-१॥

अस्य यदेकाꣳ शाखा-ञ्जीवो जहा-त्यथ सा शुष्यति, द्वितीया-ञ्जहा-त्यथ सा शुष्यति, तृतीया-ञ्जहा-त्यथ सा शुष्यति, सर्व-ञ्जहाति- सर्व-श्शुष्यति॥ ६-११-२॥

एव-मेव खलु सोम्य विद्धीति होवाच, जीवापेतँ वाव किलेदं म्रियते- न जीवो म्रियत इति, स य एषोऽणि-मैत-दात्म्य-मिदꣳ सर्व-न्तत्सत्यꣳ- स आत्मा- तत्त्व-मसि श्वेतकेतो इति, भूय एव मा भगवान् विज्ञापय-त्विति- तथा सोम्येति होवाच॥॥ ६-११-३॥

द्वादशᳲ खण्डः

६-१२ न्यग्रोधफल-मत आहरे-तीदं भगव इति, भिन्द्धीति- भिन्नं भगव इति, किमत्र पश्यसी-त्यण्व्य इवेमा धाना भगव इ,त्यासा-मङ्गैकां भिन्द्धीति- भिन्ना भगव इति, किमत्र पश्यसीति- न किञ्चन भगव इति॥ ६-१२-१॥तꣳ होवाच, यँ वै सोम्यैतमणिमान-न्न निभालयस- एतस्य वै सो-म्यैषोऽणिम्न एवं महान्यग्रोध-स्तिष्ठति, श्रद्धत्स्व सोम्येति॥ ६-१२-२॥

स य एषोऽणि-मैत-दात्म्य-मिदꣳ सर्व-न्तत्सत्यꣳ- स आत्मा- तत्त्व-मसि श्वेतकेतो इति, भूय एव मा भगवान् विज्ञापय-त्विति- तथा सोम्येति होवाच॥॥ ६-१२-३॥

त्रयोदशᳲ खण्डः

६-१३ लवण-मेत-दुदकेऽवधायाऽथ मा प्रात-रुपसीदथा इति- स ह तथा चकार, तꣳ होवाच- यद्दोषा लवण-मुदकेऽवाधा- अङ्ग तदाहरेति, तद्धावमृश्य न विवेद॥ ६-१३-१॥

यथा विलीन-मेवाङ्गा-ऽस्यान्ता-दाचामेति- कथ-मिति- लवण-मिति, मध्या-दाचामेति- कथ-मिति- लवण-मि,त्यन्ता दाचामेति- कथ-मिति लवण-मि,त्यभिप्रास्यैत-दथ मोपसीदथा इति- तद्ध तथा चकार, तच्छश्व-त्सँवर्तते- तꣳ होवाचा-ऽत्र वाव किल सत्सोम्य न निभालयसेऽत्रैव किलेति॥ ६-१३-२॥

स य एषोऽणि-मैत-दात्म्य-मिदꣳ सर्व-न्तत्सत्यꣳ- स आत्मा- तत्त्व-मसि श्वेतकेतो इति, भूय एव मा भगवान् विज्ञापय-त्विति- तथा सोम्येति होवाच॥॥ ६-१३-३॥

चतुर्दशᳲ खण्डः

६-१४ यथा सोम्य पुरुष-ङ्गन्धारेभ्योऽभिनद्धाक्ष-मानीय- तन्ततोऽतिजने विसृजे,त्स यथा तत्र प्राङ्वोदङ्वाऽधराङ्वा प्रत्यङ्वा प्रध्मायीताऽभिनद्धाक्ष आनीतोऽभिनद्धाक्षो विसृष्टः॥ ६-१४-१॥

तस्य यथाऽभिनहनं प्रमुच्य प्रब्रूया-देता-न्दिश-ङ्गन्धारा- एता-न्दिशँ व्रजेति, स ग्रामा-द्ग्रामं पृच्छ-न्पण्डितो मेधावी गन्धारा-नेवोप संपद्ये,तैव-मेवेहाऽऽचार्यवा-न्पुरुषो वेद, तस्य ताव-देव चिरँ- यावन्न विमोक्ष्ये-ऽथ संपत्स्य इति॥ ६-१४-२॥

स य एषोऽणि-मैत-दात्म्य-मिदꣳ सर्व-न्तत्सत्यꣳ- स आत्मा- तत्त्व-मसि श्वेतकेतो इति, भूय एव मा भगवान् विज्ञापय-त्विति- तथा सोम्येति होवाच॥॥ ६-१४-३॥पञ्चदशᳲ खण्डः

६-१५ पुरुषꣳ सोम्योतोप-तापिन-ञ्ज्ञातयᳲ पर्युपाऽऽसते- जानासि मा-ञ्जानासि मामिति, तस्य यावन्न वा-ङ्मनसि संपद्यते- मनᳲ प्राणे- प्राण स्तेजसि- तेजᳲ परस्या-न्देवताया- न्ताव-ज्जानाति॥ ६-१५-१॥

अथ यदाऽस्य वाङ्मनसि संपद्यते- मनᳲ प्राणे- प्राण-स्तेजसि- तेजᳲ परस्या-न्देवताया,मथ न जानाति॥ ६-१५-२॥

स य एषोऽणि-मैत-दात्म्य-मिदꣳ सर्व-न्तत्सत्यꣳ- स आत्मा- तत्त्व-मसि श्वेतकेतो इति, भूय एव मा भगवान् विज्ञापय-त्विति- तथा सोम्येति होवाच॥॥ ६-१५-३॥

षोडशᳲ खण्डः

६-१६ पुरुषꣳ सोम्योत हस्तगृहीत-मानय,न्त्यपहार्षी-त्स्तेय-मकार्षी-त्परशु-मस्मै तपतेति, स यदि तस्य कर्ता भवति- तत एवानृत-मात्मान-ङ्कुरुते, सोऽनृताभिसन्धो ऽनृतेनाऽऽत्मान मन्तर्धाय- परशु-न्तप्तं प्रतिगृह्णाति, स दह्यतेऽथ हन्यते॥ ६-१६-१॥

अथ यदि तस्याऽकर्ता भवति- तत एव सत्य-मात्मान-ङ्कुरुते, स सत्याभिसन्ध-स्सत्येनाऽऽत्मान मन्तर्धाय- परशु-न्तप्तं प्रति गृह्णाति, स न दह्यतेऽथ मुच्यते॥ ६-१६-२॥

स यथा तत्र नाऽदाह्ये,तैत-दात्म्य-मिदꣳ सर्व-न्तत्सत्यꣳ- स आत्मा- तत्त्व-मसि श्वेतकेतो इति, तद्धास्य विजज्ञा-विति- विजज्ञा-विति॥ ६-१६-३॥ इति षष्ठोऽध्यायः॥

छान्दोग्योपनिषदि सप्तमोऽध्यायः

प्रथमᳲ खण्डः७-१ अधीहि भगव इति होप-ससाद सनत्कुमार-न्नारद,स्तꣳ होवाच, यद्वेत्थ- तेन मोपसीद- तत-स्त ऊर्ध्वँ वक्ष्यामीति- स होवाच॥ ७-१-१॥

ऋग्वेदं भगवोऽध्येमि- यजुर्वेदꣳ सामवेद माथर्वण-ञ्चतुर्थ-मितिहास-पुराणं पञ्चमँ वेदानाँ वेदं, पित्र्यꣳ राशि-न्दैव-न्निधिँ- वाकोवाक्य-मेकायन,न्देवविद्यां ब्रह्मविद्यां भूतविद्या-ङ्क्षत्रविद्या-न्नक्षत्रविद्याꣳ सर्पदेवजन-विद्या- मेत-द्भगवोऽध्येमि॥ ७-१-२॥

सोऽहं भगवो मन्त्रवि-देवास्मि- नाऽऽत्मवि,च्छ्रुतꣳ ह्येव मे भगव-द्दृशेभ्य-स्तरति शोक-मात्मवि-दिति, सोऽहं भगव श्शोचामि, तं मा भगवा-न्छोकस्य पार-न्तारयत्विति, तꣳ होवाच, यद्वै किञ्चैत-दध्यगीष्ठा नामै-वैतत्॥ ७-१-३॥

नाम वा ऋग्वेदो यजुर्वेद स्सामवेद आथर्वण-श्चतुर्थ- इतिहास-पुराणᳲ पञ्चमो वेदानाँ वेदᳲ- पित्र्यो राशि-र्दैवो निधि-र्वाकोवाक्य-मेकायन-न्देवविद्या ब्रह्मविद्या भूतविद्या क्षत्रविद्या नक्षत्रविद्या सर्पदेवजन-विद्या- नामै-वैत,न्नामोपाऽऽस्वेति॥ ७-१-४॥

स यो नाम ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते- याव-न्नाम्नो गत-न्तत्रास्य यथाकामचारो भवति- यो नाम ब्रह्मे-त्युपास्ते,ऽस्ति भगवो नाम्नो भूय इति- नाम्नो वाव भूयोऽस्तीति, तन्मे भगवा- न्ब्रवीत्विति॥ ७-१-५॥

द्वितीयᳲ खण्डः

७-२ वाग्वाव नाम्नो भूयसी, वाग्वा ऋग्वेदँ विज्ञापयति- यजुर्वेदꣳ सामवेद माथर्वण ञ्चतुर्थ-मितिहासपुराणं पञ्चमँ वेदानाँ वेदं- पित्र्यꣳ राशि-न्दैव-न्निधिँ- वाकोवाक्य-मेकायन- न्देवविद्यां ब्रह्मविद्यां भूतविद्या-ङ्क्षत्रविद्या-न्नक्षत्रविद्यां सर्पदेवजनविद्या-न्दिवञ्च पृथिवीञ्च वायु-ञ्चाकाशञ्चाऽपश्च तेजश्च- देवाꣳश्च मनुष्याꣳश्च पशूꣳश्च वयाꣳसि च तृण-वनस्पती न्छ्वापदा-न्याकीट-पतङ्ग-पिपीलक-न्धर्म-ञ्चाधर्मञ्च- सत्य-ञ्चानृतञ्च- साधु चासाधु च- हृदयज्ञ-ञ्चाहृदयज्ञञ्च, यद्वै वा-ङ्नाभविष्य-न्न धर्मो नाधर्मो व्यज्ञापयिष्य-न्न सत्य न्नानृत-न्न साधु नासाधु- न हृदयज्ञो नाहृदयज्ञो, वागे-वैत त्सर्वँ विज्ञापयति, वाच-मुपाऽऽस्वेति॥ ७-२-१॥

स यो वाचं ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते- याव-द्वाचो गत-न्तत्रास्य यथाकामचारो भवति- यो वाचं ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते,-ऽस्ति भगवो वाचो भूय इति- वाचो वाव भूयोऽस्तीति- तन्मे भगवा-न्ब्रवी-त्विति॥ ७-२-२॥

तृतीयᳲ खण्डः

७-३ मनो वाव वाचो भूयो, यथा वै द्वे वाऽऽमलके- द्वे वा कोले- द्वौ वाऽक्षौ मुष्टि-रनुभव-त्येवँ वाचञ्च नाम च मनोऽनु भवति, स यदा मनसा मनस्यति- मन्त्रा-नधीयीये-त्यथाऽधीते, कर्माणि कुर्वीये-त्यथ कुरुते, पुत्राꣳश्च पशूꣳ श्चेच्छेये-त्यथेच्छत,-इमञ्च लोक-ममु-ञ्चेच्छेये-त्यथेच्छते, मनो ह्यात्मा- मनो हि लोको- मनो हि ब्रह्म, मन उपाऽऽस्वेति॥ ७-३-१॥ (अमुम्, च, इच्छेय, इति)स यो मनो ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते, याव-न्मनसो गत-न्तत्रास्य यथाकामचारो भवति- यो मनो ब्रह्मे-त्युपास्ते,ऽस्ति भगवो मनसो भूय इति- मनसो वाव भूयोऽस्तीति- तन्मे भगवा-न्ब्रवी-त्विति॥ ७-३-२॥

चतुर्थᳲ खण्डः

७-४ सङ्कल्पो वाव मनसो भूयान्,यदा वै सङ्कल्पयते-ऽथ मनस्य-त्यथ वाच-मीरयति, तामु नाम्नीरयति- नाम्नि मन्त्रा एकं भवन्ति- मन्त्रेषु कर्माणि॥ ७-४-१॥ (नाम्नि, ईरयति)

तानि ह वा एतानि सङ्कल्पैकायनानि- सङ्कल्पाऽऽत्मकानि- सङ्कल्पे प्रतिष्ठितानि, समकॢपता न्द्यावापृथिवी- समकल्पेताँ वायु-श्चाऽऽकाशञ्च- समकल्पन्ताऽऽपश्च तेजश्च, तेषाꣳ सङ्कॢप्त्यै- वर्षꣳ सङ्कल्पते, वर्षस्य सङ्कॢप्त्या- अन्नꣳ सङ्कल्पते,ऽन्नस्य सङ्कॢप्त्यै- प्राणा स्सङ्कल्पन्ते, प्राणानाꣳ सङ्कॢप्त्यै- मन्त्रा-स्सङ्कल्पन्ते, मन्त्राणाꣳ सङ्कॢप्त्यै- कर्माणि सङ्कल्पन्ते, कर्मणाꣳ सङ्कॢप्त्यै- लोक-स्सङ्कल्पते, लोकस्य सङ्कॢप्त्यै- सर्वं सङ्कल्पते, स एष सङ्कल्प, स्सङ्कल्प- मुपाऽऽस्वेति॥ ७-४-२॥

स य-स्सङ्कल्पं ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते- सङ्कॢप्तान् वै स लोका न्ध्रुवा-न्ध्रुवᳲ- प्रतिष्ठिता न्प्रतिष्ठितो- ऽव्यथमाना-नव्यथमानो-ऽभि सिध्यति,यावत्सङ्कल्पस्य गत-न्तत्रास्य यथाकामचारो भवति- यस्सङ्कल्पं ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते,ऽस्ति भगव स्सङ्कल्पा-द्भूय इति- सङ्कल्पा-द्वाव भूयोऽस्तीति- तन्मे भगवा-न्ब्रवी-त्विति॥ ७-४-३॥

पञ्चमᳲ खण्डः

७-५ चित्तँ वाव सङ्कल्पा-द्भूयो, यदा वै चेतयते-ऽथ सङ्कल्पयते-ऽथ मनस्य-त्यथ वाच-मीरयति, तामु नाम्नीरयति- नाम्नि मन्त्रा एकं भवन्ति- मन्त्रेषु कर्माणि॥ ७-५-१॥

तानि ह वा एतानि चित्तैकायनानि- चित्ताऽऽत्मानि- चित्ते प्रतिष्ठितानि, तस्मा-द्यद्यपि बहुवि-दचित्तो भवति- नाय मस्ती-त्येवैन माहु,र्यदयँ वेद- यद्वा अयँ विद्वा-न्नेत्थ-मचित्तस्स्या-दि,त्यथ यद्यल्पवि-च्चित्तवा-न्भवति- तस्मा एवोत शुश्रूषन्ते, चित्तꣳ ह्येवैषा-मेकायन-ञ्चित्त-मात्मा- चित्तं प्रतिष्ठा, चित्त-मुपाऽऽस्वेति॥ ७-५-२॥

स य-श्चित्तं ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते- चित्तान् वै स लोका न्ध्रुवा-न्ध्रुवᳲ- प्रतिष्ठिता न्प्रतिष्ठितो- ऽव्यथमाना नव्यथमानो-ऽभि सिध्यति, याव-च्चित्तस्य गत-न्तत्रास्य यथाकामचारो भवति- यश्चित्तं ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते,ऽस्ति भगव-श्चित्ता-द्भूय इति- चित्ता-द्वाव भूयोऽस्तीति- तन्मे भगवा-न्ब्रवी-त्विति॥ ७-५-३॥

षष्ठᳲ खण्डः७-६ ध्यानँ वाव चित्ता-द्भूयो, ध्यायतीव पृथिवी- ध्यायती-वान्तरिक्ष-न्ध्यायतीव द्यौ-र्ध्यायन्तीवाऽऽपो- ध्यायन्तीव पर्वता- ध्यायन्तीव देवमनुष्या,स्तस्मा-द्य इह मनुष्याणां महत्तां प्राऽऽप्नुवन्ति- ध्यानाऽपादाꣳशा इवैव ते भव,न्त्यथ येऽल्पाᳲ कलहिनᳲ पिशुना- उपवादिन-स्ते,ऽथ ये प्रभवो- ध्यानापादाꣳशा इवैव ते भवन्ति, ध्यान-मुपाऽऽस्वेति॥ ७-६-१॥

स यो ध्यानं ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते- याव-द्ध्यानस्य गत-न्तत्रास्य यथाकामचारो भवति- यो ध्यानं ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते,ऽस्ति भगवो ध्याना-द्भूय इति- ध्याना-द्वाव भूयोऽस्तीति- तन्मे भगवा-न्ब्रवी-त्विति॥ ७-६-२॥

सप्तमᳲ खण्डः

७-७ विज्ञानँ वाव ध्याना-द्भूयो, विज्ञानेन वा ऋग्वेदँ विजानाति- यजुर्वेदꣳ सामवेद माथर्वण ञ्चतुर्थ-मितिहास-पुराणं पञ्चमँ वेदानाँ वेदं- पित्र्यꣳ राशि-न्दैव-न्निधिँ- वाकोवाक्य-मेकायन- न्देवविद्यां ब्रह्मविद्यां भूतविद्या-ङ्क्षत्रविद्या-न्नक्षत्रविद्याꣳ सर्पदेवजन-विद्या- न्दिवञ्च पृथिवीञ्च वायु-ञ्चाऽऽकाश-ञ्चापश्च तेजश्च- देवाꣳश्च मनुष्याꣳश्च पशूꣳश्च वयाꣳसि च तृणवनस्पती न्छ्वापदा-न्याकीट-पतङ्ग-पिपीलक- न्धर्म ञ्चाधर्मञ्च- सत्य-ञ्चानृतञ्च- साधु चासाधु च- हृदयज्ञ-ञ्चाहृदयज्ञ-ञ्चान्नञ्च रस-ञ्चेमञ्च लोक-ममुञ्च- विज्ञानेनैव विजानाति, विज्ञान- मुपाऽऽस्वेति॥ ७-७-१॥

स यो विज्ञानं ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते- विज्ञानवतो वै स लोका-न्ज्ञानवतो-ऽभि सिध्यति, याव-द्विज्ञानस्य गत-न्तत्रास्य यथाकामचारो भवति- यो विज्ञानं ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते,ऽस्ति भगवो विज्ञाना-द्भूय इति- विज्ञाना-द्वाव भूयोऽस्तीति- तन्मे भगवा-न्ब्रवी-त्विति॥ ७-७-२॥

अष्टमᳲ खण्डः

बलँ वाव विज्ञाना-द्भूयो,ऽपि ह शतँ विज्ञानवता-मेको बलवा-नाकम्पयते, स यदा बली भव-त्यथोत्थाता भव-त्युत्तिष्ठ न्परिचरिता भवति- परिचर-न्नुपसत्ता भव-त्युपसीद न्द्रष्टा भवति- श्रोता भवति मन्ता भवति बोद्धा भवति कर्ता भवति विज्ञाता भवति, बलेन वै पृथिवी तिष्ठति- बलेनान्तरिक्षं- बलेन द्यौ-र्बलेन पर्वता- बलेन देवमनुष्या- बलेन पशवश्च वयाꣳसि च तृणवनस्पतय श्श्वापदा-न्याकीट-पतङ्ग-पिपीलकं, बलेन लोक-स्तिष्ठति, बल-मुपाऽऽस्वेति॥ ७-८-१॥

स यो बलं ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते- याव-द्बलस्य गत-न्तत्रास्य यथाकामचारो भवति- यो बलं ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते,ऽस्ति भगवो बला-द्भूय इति- बला-द्वाव भूयोऽस्तीति- तन्मे भगवा-न्ब्रवी-त्विति॥ ७-८-२॥

नवमᳲ खण्डः

७-९ अन्नँ वाव बला-द्भूय,स्तस्मा-द्यद्यपि दश रात्री-र्नाश्नीया- द्यद्यु ह जीवे-दथवा द्रष्टा श्रोता मन्ता बोद्धा कर्ता विज्ञाता भव,त्यथान्नस्याऽऽयी द्रष्टा भवति- श्रोता भवति मन्ता भवति बोद्धा भवति कर्ता भवति विज्ञाता भव,त्यन्न-मुपाऽऽस्वेति॥ ७-९-१॥ (अन्नस्य आयः- अन्नस्याऽऽयः, सोऽस्यास्तीति इनिः अन्नस्याऽऽयी, अन्नस्याऽऽयै इति ऐकारन्तपाठः चिन्त्यः)स योऽन्नं ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते-ऽन्नवतो वै स लोका-न्पानवतोऽभि सिध्यति, याव-दन्नस्य गत-न्तत्रास्य यथाकामचारो भवति- योऽन्नं ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते,ऽस्ति भगवोऽन्ना-द्भूय इ-त्यन्ना-द्वाव भूयोऽस्तीति- तन्मे भगवा-न्ब्रवी-त्विति॥ ७-९-२॥

दशमᳲ खण्डः

७-१० आपो वावाऽन्ना-द्भूयस्य,स्तस्मा-द्यदा सुवृष्टि-र्न भवति- व्याधीयन्ते प्राणा- अन्न-ङ्कनीयो भविष्यती,त्यथ यदा सुवृष्टि र्भव-त्यानन्दिनᳲ प्राणा भव-न्त्यन्नं बहु भविष्यती,त्याप एवेमा मूर्ता- येयं पृथिवी यदन्तरिक्षँ यद्द्यौ-र्यत्पर्वता यद्देवमनुष्या यत्पशवश्च वयाꣳसि च तृणवनस्पतय श्श्वापदा-न्याकीट-पतङ्ग-पिपीलक,माप एवेमा मूर्ता, अप उपाऽऽस्वेति॥ ७-१०-१॥

स योऽपो ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्त- आप्नोति सर्वा-न्कामां-स्तृप्तिमा-न्भवति, याव-दपा-ङ्गत-न्तत्रास्य यथाकामचारो भवति- योऽपो ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते,ऽस्ति भगवोऽद्भ्यो भूय इ-त्यद्भ्यो वाव भूयोऽस्तीति- तन्मे भगवा-न्ब्रवी-त्विति॥ ७-१०-२॥

एकादशᳲ खण्डः

७-११ तेजो वावाऽद्भ्यो भूय,स्तद्वा एत-द्वायु-मागृह्याऽऽकाश मभितपति, तदाहु- र्निशोचति नितपति वर्षिष्यति वा इति, तेज एव तत्पूर्व-न्दर्शयित्वाऽथाऽप स्सृजते- तदेत-दूर्ध्वाभिश्च तिरश्चीभिश्च विद्युद्भि राह्रादा-श्चरन्ति, तस्मा-दाहु- र्विद्योतते स्तनयति वर्षिष्यति वा इति- तेज एव तत्पूर्व-न्दर्शयित्वाऽथाऽप स्सृजते, तेज उपाऽऽस्वेति॥ ७-१-१॥

स य-स्तेजो ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते- तेजस्वी वै स तेजस्वतो लोका-न्भास्वतो-ऽपहत-तमस्का- नभि सिध्यति, याव-त्तेजसो गत-न्तत्रास्य यथाकामचारो भवति- यस्तेजो ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते-ऽस्ति भगव स्तेजसो भूय इति- तेजसो वाव भूयोऽस्तीति- तन्मे भगवा-न्ब्रवी-त्विति॥ ७-११-२॥

द्वादशᳲ खण्डः

७-१२ आकाशो वाव तेजसो भूया,नाकाशे वै सूर्याचन्द्रमसा-वुभौ- विद्यु-न्नक्षत्रा,ण्यग्नि राकाशेनाऽऽह्वय-त्याकाशेन शृणो-त्याकाशेन प्रतिशृणो-त्याकाशे रमत- आकाशे न रमत- आकाशे जायत- आकाश मभि-जायत, -आकाश-मुपाऽऽस्वेति॥ ७-१२-१॥

स य आकाशं ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्त- आकाशवतो वै स लोका-न्प्रकाशवतोऽसम्बाधा- नुरुगायवतो ऽभि सिध्यति, याव-दाकाशस्य गत-न्तत्रास्य यथाकामचारो भवति- य आकाशं ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते,ऽस्ति भगव आकाशा-द्भूय इ-त्याकाशा-द्वाव भूयोऽस्तीति- तन्मे भगवा-न्ब्रवी-त्विति॥ ७-१२-२॥त्रयोदशᳲ खण्डः

७-१३ स्मरो वावाऽऽकाशा-द्भूय,स्तस्मा-द्यद्यपि बहव आसीर-न्न स्मरन्तो- नैव ते कञ्चन शृणुयु- र्न मन्वीर-न्न विजानीरन्,यदा वाव ते स्मरेयु-रथ शृणुयु-रथ मन्वीर-न्नथ विजानीर,न्त्स्मरेण वै पुत्रान् विजानाति- स्मरेण पशू,न्त्स्मर-मुपाऽऽस्वेति॥ ७-१३-१॥

स य-स्स्मरं ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते- याव-त्स्मरस्य गत-न्तत्रास्य यथाकामचारो भवति- यस्स्मरं ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते,-ऽस्ति भगव स्स्मरा-द्भूय इति- स्मरा-द्वाव भूयोऽस्तीति- तन्मे भगवा-न्ब्रवी-त्विति॥ ७-१३-२॥

चतुर्दशᳲ खण्डः

७-१४ आशा वाव स्मरा-द्भूय,स्याशेद्धो वै स्मरो मन्त्रा-नधीते- कर्माणि कुरुते- पुत्राꣳश्च पशूꣳश्चेच्छत- इमञ्च लोक-ममु-ञ्चेच्छत, -आशा-मुपाऽऽस्वेति॥ ७-१४-१॥

स य आशां ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्त- आशयाऽस्य सर्वे कामा स्समृध्य-न्त्यमोघा हास्याऽऽशिषो भवन्ति, याव-दाशाया गत- न्तत्रास्य यथाकामचारो भवति- य आशां ब्रह्मे-त्युपाऽऽस्ते,-ऽस्ति भगव आशाया भूय इ-त्याशाया वाव भूयोऽस्तीति- तन्मे भगवा-न्ब्रवी-त्विति॥ ७-१४-२॥

पञ्चदशᳲ खण्डः

७-१५ प्राणो वा आशाया भूयान्,यथा वा अरा नाभौ समर्पिता- एव-मस्मि-न्प्राणे सर्वꣳ समर्पितं, प्राणᳲ प्राणेन याति- प्राणᳲ प्राण-न्ददाति- प्राणाय ददाति- प्राणो ह पिता- प्राणो माता- प्राणो भ्राता- प्राण स्स्वसा- प्राण आचार्यᳲ- प्राणो ब्राह्मणः॥ ७-१५-१॥

स यदि पितरँ वा मातरँ वा भ्रातरँ वा स्वसारँ वाऽऽचार्यँ वा ब्राह्मणँ वा किञ्चि-द्भृश-मिव प्रत्याह- धिक्त्वाऽस्त्वि-त्येवैन माहुᳲ, पितृहा वै त्वमसि- मातृहा वै त्वमसि- भ्रातृहा वै त्वमसि- स्वसृहा वै त्वम-स्याचार्यहा वै त्वमसि- ब्राह्मणहा वै त्वमसीति॥ ७-१५-२॥

अथ यद्य-प्येना-नुत्क्रान्त-प्राणा-न्छूलेन समासँ व्यतिषन्दहे-न्नैवैनं ब्रूयुᳲ- पितृहाऽसीति- न मातृहाऽसीति- न भ्रातृहाऽसीति- न स्वसृहाऽसीति- नाऽऽचार्यहाऽसीति- न ब्राह्मणहाऽसीति॥ ७-१५-३॥ (वि-अति-सं-दहेत्)प्राणो ह्येवैतानि सर्वाणि भवति, स वा एष एवं पश्य-न्नेवं मन्वान- एवँ विजान-न्नतिवादी भवति, तञ्चे-द्ब्रूयु-रतिवा-द्यसी-त्यतिवा-द्यस्मीति ब्रूया-न्नापह्नुवीत॥ ७-१५-४॥

षोडशᳲ खण्डः

७-१६ एष तु वा अतिवदति- यस्सत्ये-नातिवदति, सोऽहं भगव स्सत्येनाऽतिवदानीति, सत्य-न्त्वेव विजिज्ञासितव्य-मिति, सत्यं भगवो विजिज्ञास इति॥ ७-१-१॥

सप्तदशᳲ खण्डः

७-१७ यदा वै विजाना-त्यथ सत्यँ वदति, नाविजान-न्त्सत्यँ वदति- विजान-न्नेव सत्यँ वदति, विज्ञान-न्त्वेव विजिज्ञासितव्य-मिति, विज्ञानं भगवो विजिज्ञास इति॥ ७-१७-१॥

अष्टादशᳲ खण्डः

७-१८ यदा वै मनुते-ऽथ विजानाति- नाम त्वा विजानाति- मत्वैव विजानाति- मति-स्त्वेव विजिज्ञासितव्येति, मतिं भगवो विजिज्ञास इति॥ ७-१८-१॥

एकोनविꣳशᳲ खण्डः

७-१९ यदा वै श्रद्दधा-त्यथ मनुते, नाश्रद्दध-न्मनुते- श्रद्दध-देव मनुते, श्रद्धा त्वेव विजिज्ञासितव्येति, श्रद्धां भगवो विजिज्ञास इति॥ ७-१९-१॥

विꣳशᳲ खण्डः७-२० यदा वै निस्तिष्ठ-त्यथ श्रद्दधाति, नाऽनि-स्तिष्ठ-न्छ्रद्दधाति- नि-स्तिष्ठ-न्नेव श्रद्दधाति, निष्ठा त्वेव विजिज्ञासितव्येति, निष्ठां भगवो विजिज्ञास इति॥ ७-२०-१॥

एकविꣳशᳲ खण्डः

७-२१ यदा वै करो-त्यथ नि-स्तिष्ठति, नाकृत्वा नि-स्तिष्ठति- कृत्वैव नि-स्तिष्ठति- कृति-स्त्वेव विजिज्ञासितव्येति- कृतिं भगवो विजिज्ञास इति॥ ७-२१-१॥

द्वाविꣳशᳲ खण्डः

७-२२ यदा वै सुखँ लभते-ऽथ करोति, नासुखँ लब्ध्वा करोति- सुख-मेव लब्ध्वा करोति, सुख न्त्वेव विजिज्ञासितव्य-मिति- सुखं भगवो विजिज्ञास इति॥ ७-२२-१॥

त्रयोविꣳशᳲ खण्डः

७-२३ यो वै भूमा- त-त्सुख,-न्नाल्पे सुख-मस्ति- भूमैव सुखं, भूमा त्वेव विजिज्ञासितव्य इति, भूमानं भगवो विजिज्ञास इति॥ ७-२३-१॥

चतुर्विꣳशᳲ खण्डः

७-२४ यत्र नान्य-त्पश्यति- नान्य-च्छृणोति- नान्य-द्विजानाति- स भूमा,ऽथ यत्रान्य-त्पश्य-त्यन्य-च्छृणो-त्यन्य-द्विजानाति- तदल्पँ, यो वै भूमा- तदमृत,मथ यदल्प-न्तन्मर्त्यꣳ, स भगवᳲ कस्मि-न्प्रतिष्ठित इति- स्वे महिम्नि, यदि वा न महिम्नीति॥ ७-२४-१॥

गो अश्व-मिह महिमे-त्याचक्षते- हस्ति-हिरण्य-न्दास-भार्य-ङ्क्षेत्रा-ण्यायतनानीति, नाह-मेवं ब्रवीमि, ब्रवी-मीति होवाचा,ऽन्यो ह्यन्यस्मि-न्प्रतिष्ठित इति॥ ७-२४-२॥पञ्चविꣳशᳲ खण्डः

७-२५ स एवाधस्ता-त्स उपरिष्टा-त्स पश्चा-त्स पुरस्ता-त्स दक्षिणत-स्स उत्तरत-स्स एवेदꣳ सर्व-मि,त्यथातोऽहङ्काराऽऽदेश एवा-ऽह मेवाधस्ता-दह-मुपरिष्टा-दहं पश्चा-दहं पुरस्ता- दह-न्दक्षिणतो-ऽह-मुत्तरतो-ऽह-मेवेदꣳ सर्वमिति॥ ७-२५-१॥

अथाऽत आत्माऽऽदेश एवा,ऽऽत्मैवाधस्ता-दात्मोपरिष्टा-दात्मा पश्चा-दात्मा पुरस्ता-दात्मा दक्षिणत- आत्मोत्तरत- आत्मैवेदꣳ सर्व-मिति, स वा एष एवं पश्य-न्नेवं मन्वान- एवँ विजान-न्नात्मरति-रात्मक्रीड आत्ममिथुन आत्माऽऽनन्द- स्स स्वरा-ड्भवति, तस्य सर्वेषु लोकेषु कामचारो भव,त्यथ येऽन्यथाऽतो विदु-रन्यराजान-स्ते क्षय्यलोका भवन्ति- तेषाꣳ सर्वेषु लोके-ष्वकामचारो भवति॥ ७-२५-२॥

षड्विꣳशᳲ खण्डः

७-२६ तस्य ह वा एतस्यैवं पश्यत एवं मन्वानस्यैवँ विजानत- आत्मतᳲ प्राण- आत्मत आशा-ऽऽत्मत स्स्मर- आत्मत आकाश- आत्मत स्तेज- आत्मत आप- आत्मत आविर्भाव-तिरोभावा-वात्मतोऽन्न-मात्मतो बल-मात्मतो विज्ञान-मात्मतो ध्यान-मात्मत श्चित्त-मात्मत स्सङ्कल्प- आत्मतो मन- आत्मतो वा-गात्मतो नामा-ऽऽत्मतो मन्त्रा- आत्मतᳲ कर्मा-ण्यात्मत एवेदꣳ सर्वमिति॥ ७-२६-१॥

तदेष श्लोको, न पश्यो मृत्युं पश्यति- न रोग-न्नोत दुᳲखताꣳ- सर्वꣳ ह पश्यᳲ पश्यति- सर्व-माप्नोति सर्वश इति, स एकधा भवति- त्रिधा भवति- पञ्चधा सप्तधा नवधा चैव पुन-श्चैकादश स्स्मृत- श्शतञ्च दश चैकश्च सहस्राणि च विꣳशति,राहारशुद्धौ सत्त्वशुद्धि- स्सत्त्व-शुद्धौ ध्रुवा स्मृति- स्स्मृति-लम्भे सर्वग्रन्थीनाँ विप्रमोक्ष,स्तस्मै मृदित-कषायाय तमस-स्पार-न्दर्शयति भगवा-न्त्सनत्कुमार,स्तꣳ स्कन्द इत्याचक्षते- तꣳ स्कन्द इत्याचक्षते॥ ७-२६-२॥ इति सप्तमोऽध्यायः॥

छान्दोग्योपनिषदि अष्टमोऽध्यायः

प्रथमᳲ खण्डः

८-१ अथ यदिद-मस्मि-न्ब्रह्मपुरे दहरं पुण्डरीकँ वेश्म- दहरोऽस्मि-न्नन्त-राकाश,-स्तस्मिन् यदन्त-स्तदन्वेष्टव्य- न्तद्वाव विजिज्ञासितव्य-मिति॥ ८-१-१॥

तञ्चे-द्ब्रूयु, र्यदिद-मस्मि-न्ब्रह्मपुरे दहरं पुण्डरीकँ वेश्म- दहरोऽस्मि-न्नन्त-राकाशᳲ- किन्त-दत्र विद्यते- यदन्वेष्टव्यँ- यद्वाव विजिज्ञासितव्य-मिति, स ब्रूयात्॥ ८-१-२॥यावान् वा अय-माकाश-स्तावा-नेषोऽन्त-र्हृदय आकाश, -उभे अस्मि-न्द्यावापृथिवी अन्त-रेव समाहिते, उभा-वग्निश्च वायुश्च सूर्याचन्द्रमसा-वुभौ- विद्यु-न्नक्षत्राणि यच्चास्येहास्ति यच्च नास्ति- सर्व-न्तदस्मि-न्त्समाहित-मिति॥ ८-१-३॥

तञ्चे-द्ब्रूयु,रस्मिꣳश्चे-दिदं ब्रह्मपुरे सर्वꣳ समाहितꣳ- सर्वाणि च भूतानि- सर्वे च कामा, यदैत-ज्जरा वाऽऽप्नोति- प्रध्वꣳसते वा- किन्ततोऽतिशिष्यत इति॥ ८-१-४॥

स ब्रूया-न्नास्य जरयैत-ज्जीर्यति- न वधेनास्य हन्यत, -एत-त्सत्यं-ब्रह्मपुर-मस्मि-न्कामा स्समाहिता, एष आत्माऽपहत-पाप्मा- विजरो विमृत्यु र्विशोको विजिघत्सोऽपिपास स्सत्यकाम स्सत्यसङ्कल्पो, यथा ह्येवेह प्रजा अन्वा-विशन्ति- यथाऽनुशासनँ, यँय-मन्त मभिकामा भवन्ति- यञ्जनपदँ- यङ्क्षेत्रभाग- न्तन्त-मेवोप जीवन्ति॥ ८-१-५॥

तद्यथेह कर्मजितो लोकःँ क्षीयत- एव-मेवामुत्र पुण्यजितो लोकःँ क्षीयते, तद्य इहाऽऽत्मान मननुविद्य व्रज-न्त्येताꣳश्च सत्या-न्कामाꣳ-स्तेषाꣳ सर्वेषु लोके-ष्वकामचारो भव,त्यथ य इहाऽऽत्मान-मनुविद्य व्रज-न्त्येताꣳश्च सत्या-न्कामाꣳ-स्तेषाꣳ सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवति॥ ८-१-६॥

द्वितीयᳲ खण्डः

८-२ स यदि पितृलोक-कामो भवति- सङ्कल्पा-देवास्य पितर स्समुत्तिष्ठन्ति, तेन पितृलोकेन सम्पन्नो महीयते॥ ८-२-१॥

अथ यदि मातृलोक-कामो भवति- सङ्कल्पा-देवास्य मातर स्समुत्तिष्ठन्ति- तेन मातृलोकेन सम्पन्नो महीयते॥ ८-२-२॥

अथ यदि भ्रातृलोक-कामो भवति- सङ्कल्पा-देवास्य भ्रातर स्समुत्तिष्ठन्ति, तेन भ्रातृलोकेन सम्पन्नो महीयते॥ ८-२-३॥

अथ यदि स्वसृलोक-कामो भवति- सङ्कल्पा-देवास्य स्वसार स्समुत्तिष्ठन्ति, तेन स्वसृलोकेन सम्पन्नो महीयते॥ ८-२-४॥

अथ यदि सखिलोक-कामो भवति- सङ्कल्पा-देवास्य सखाय स्समुत्तिष्ठन्ति, तेन सखिलोकेन सम्पन्नो महीयते॥ ८-२-५॥अथ यदि गन्धमाल्यलोक-कामो भवति- सङ्कल्पा-देवास्य गन्धमाल्ये समुत्तिष्ठत,स्तेन गन्धमाल्य-लोकेन सम्पन्नो महीयते॥ ८-२-६॥

अथ यद्यन्नपानलोक-कामो भवति- सङ्कल्पा-देवास्यान्नपाने समुत्तिष्ठत,स्तेनान्नपान-लोकेन सम्पन्नो महीयते॥ ८-२-७॥

अथ यदि गीतवादित्रलोक-कामो भवति- सङ्कल्पा-देवास्य गीतवादित्रे समुत्तिष्ठत,स्तेन गीतवादित्र-लोकेन सम्पन्नो महीयते॥ ८-२-८॥

अथ यदि स्त्रीलोक-कामो भवति- सङ्कल्पा-देवास्य स्त्रिय स्समुत्तिष्ठन्ति- तेन स्त्रीलोकेन सम्पन्नो महीयते॥ ८-२-९॥

यँ यमन्त-मभिकामो भवति- यङ्काम-ङ्कामयते- सोऽस्य सङ्कल्पा-देव समुत्तिष्ठति- तेन सम्पन्नो महीयते॥ ८-२-१०॥

तृतीयᳲ खण्डः

८-३ त इमे सत्याᳲ कामा अनृतापिधाना-स्तेषाꣳ सत्यानाꣳ सता-मनृत-मपिधानँ, यो यो ह्यस्येतᳲ प्रैति- न तमिह दर्शनाय लभते॥ ८-३-१॥

अथ ये चास्येह जीवा- ये च प्रेता- यच्चान्य-दिच्छ न्न लभते- सर्व-न्तदत्र गत्वा विन्दते,ऽत्र ह्यस्यैते सत्याᳲ कामा अनृतापिधाना,स्तद्यथाऽपि हिरण्यनिधि-न्निहित- मक्षेत्रज्ञा उपर्युपरि सञ्चरन्तो विन्देयु-रेव-मेवेमा स्सर्वाᳲ प्रजा अह-रह-र्गच्छन्त्य- एतं ब्रह्मलोक न्न विन्द-न्त्यनृतेन हि प्रत्यूढाः॥ ८-३-२॥

स वा एष आत्मा हृदि- तस्यैत-देव निरुक्तꣳ, हृ-द्यय-मिति- तस्मा-द्धृदय,मह-रह र्वा एवँवि-त्स्वर्गँ लोक-मेति॥ ८-३-३॥

अथ य एष संप्रसादो-ऽस्मा-च्छरीरा-त्समुत्थाय- परञ्ज्योति-रुपसंपद्य- स्वेन रूपेणाऽभिनिष्पद्यत- एष आत्मेति होवा,चैत-दमृत-मभय-मेत-द्ब्रह्मेति, तस्य ह वा एतस्य ब्रह्मणो नाम सत्य-मिति॥ ८-३-४॥तानि ह वा एतानि त्री-ण्यक्षराणि- स-ती-य-मिति, तद्य-त्स-त्तदमृत,मथ य-त्ति- तन्मर्त्य,मथ य-द्य-न्तेनोभे यच्छति, यदनेनोभे यच्छति- तस्मा-द्य,महरह-र्वा एवँवि-त्स्वर्गँ लोक-मेति॥ ८-३-५॥ (सत्यम् -स,ति,यम्)

चतुर्थᳲ खण्डः

८-४ अथ य आत्मा स सेतु-र्विधृति-रेषाँ लोकाना-मसम्भेदाय, नैतꣳ सेतु-महोरात्रे तरतो- न जरा न मृत्यु र्न शोको न सुकृत-न्न दुष्कृतꣳ, सर्वे पाप्मानोऽतो निवर्तन्ते,ऽपहत-पाप्मा ह्येष ब्रह्मलोकः॥ ८-४-१॥

तस्माद्वा एतꣳ सेतु-न्तीर्त्वा-ऽन्ध स्स-न्ननन्धो भवति, विद्ध-स्स-न्नविद्धो भव,त्युपतापी स-न्ननुपतापी भवति, तस्माद्वा एतꣳ सेतु-न्तीर्त्वाऽपि नक्त-मह-रेवाभिनिष्पद्यते, सकृ-द्विभातो ह्येवैष ब्रह्मलोकः॥ ८-४-२॥

तद्य एवैतं ब्रह्मलोकं ब्रह्मचर्येणानु-विन्दन्ति- तेषा-मेवैष ब्रह्मलोक-स्तेषाꣳ सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवति॥ ८-४-३॥

पञ्चमᳲ खण्डः

८-५ अथ य-द्यज्ञ इत्याचक्षते- ब्रह्मचर्यमेव त,द्ब्रह्मचर्येण ह्येव यो ज्ञाता- तँ विन्दते,ऽथ यदिष्ट-मित्याचक्षते- ब्रह्मचर्यमेव त,द्ब्रह्मचर्येण ह्येवेष्ट्वाऽऽत्मान-मनुविन्दते॥ ८-५-१॥

अथ यत्सत्त्रायण मि-त्याचक्षते- ब्रह्मचर्यमेव त,द्ब्रह्मचर्येण ह्येव सत आत्मन-स्त्राणँ विन्दते,ऽथ यन्मौन-मित्याचक्षते- ब्रह्मचर्य-मेव त,द्ब्रह्मचर्येण ह्येवाऽऽत्मान-मनुविद्य मनुते॥ ८-५-२॥

अथ य-दनाशकायन मित्याचक्षते- ब्रह्मचर्य-मेव त,देष ह्यात्मा न नश्यति- यं ब्रह्मचर्येणानु-विन्दते,ऽथ य-दरण्यायन मित्याचक्षते- ब्रह्मचर्यमेव त,दरश्च ह वै ण्य-श्चार्णवौ ब्रह्मलोके तृतीयस्या-मितो दिवि, तदैरंमदीयꣳ सर-स्तदश्वत्थ स्सोमसवन-स्तदपराजिता पू-र्ब्रह्मणᳲ- प्रभु-विमितꣳ हिरण्मयम्॥ ८-५-३॥

तद्य एवैता-वरञ्च ण्य-ञ्चार्णवौ ब्रह्मलोके ब्रह्मचर्येणानु-विन्दन्ति- तेषा-मेवैष ब्रह्मलोक-स्तेषाꣳ सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवति॥ ८-५-४॥षष्ठᳲ खण्डः

८-६ अथ या एता हृदयस्य नाड्य-स्ताᳲ पिङ्गलस्याऽणिम्न-स्तिष्ठन्ति- शुक्लस्य नीलस्य पीतस्य लोहितस्ये,त्यसौ वा आदित्यᳲ पिङ्गल- एष शुक्ल- एष नील- एष पीत- एष लोहितः॥ ८-६-१॥

तद्यथा महापथ आतत- उभौ ग्रामौ गच्छ-तीम-ञ्चामु-ञ्चैव-मेवैता आदित्यस्य रश्मय उभौ लोकौ गच्छन्तीम-ञ्चामु,ञ्चामुष्मा-दादित्या-त्प्रतायन्ते, ता आसु नाडीषु सृप्ता आभ्यो नाडीभ्यᳲ प्रतायन्ते, तेऽमुष्मि-न्नादित्ये सृप्ताः॥ ८-६-२॥

तद्यत्रैत-त्सुप्त स्समस्त स्संप्रसन्न स्स्वप्न-न्न विजाना-त्यासु तदा नाडीषु सृप्तो भवति, तन्न कश्चन पाप्मा स्पृशति- तेजसा हि तदा सम्पन्नो भवति॥ ८-६-३॥

अथ यत्रैत-दबलिमान-न्नीतो भवति- तमभित आसीना आहु-र्जानासि मा-ञ्जानासि मामिति, स याव-दस्मा-च्छरीरा-दनुत्क्रान्तो भवति- ताव-ज्जानाति॥ ८-६-४॥

अथ यत्रैत-दस्मा-च्छरीरा-दुत्क्राम-त्यथैतै-रेव रश्मिभि रूर्ध्व-माक्रमते, स ओमिति वा होद्वा मीयते, स यावत्क्षिप्ये-न्मन-स्ताव-दादित्य-ङ्गच्छ,त्येतद्वै खलु लोकद्वारँ विदुषां प्रपदन-न्निरोधोऽविदुषाम्॥ ८-६-५॥

तदेष श्लोकः। शत-ञ्चैका च हृदयस्य नाड्य-स्तासां मूर्धान-मभिनिस्सृतैका। तयोर्ध्व-माय- न्नमृतत्व-मेति- विष्व-ङ्ङन्या उत्क्रमणे भव-न्त्युत्क्रमणे भवन्ति॥ ८-६-६॥

सप्तमᳲ खण्डः

८-७ य आत्माऽपहतपाप्मा विजरो विमृत्यु र्विशोको विजिघत्सोऽपिपास स्सत्यकाम स्सत्यसङ्कल्प- स्सोऽन्वेष्टव्य- स्स विजिज्ञासितव्य,स्स सर्वाꣳश्च लोका-नाप्नोति- सर्वाꣳश्च कामान्- यस्त-मात्मान मनुविद्य विजानातीति ह प्रजापति-रुवाच॥ ८-७-१॥

तद्धोभये देवासुरा अनु बुबुधिरे, ते होचु- र्हन्त त-मात्मान-मन्विच्छामो- य-मात्मान- मन्विष्य- सर्वाꣳश्च लोका नाप्नोति- सर्वाꣳश्च कामा-नि,तीन्द्रो हैव देवाना मभि प्रवव्राज- विरोचनोऽसुराणा,न्तौ हाऽसँविदाना-वेव समित्पाणी प्रजापतिसकाश-माजग्मतुः॥ ८-७-२॥तौ ह द्वात्रिꣳशतँ वर्षाणि ब्रह्मचर्य-मूषतु,स्तौ ह प्रजापति रुवाच- किमिच्छन्ता-ववास्त-मिति, तौ होचतु- र्य आत्माऽपहत-पाप्मा विजरो विमृत्यु र्विशोको विजिघत्सोऽपिपास- स्सत्यकाम स्सत्यसङ्कल्प- स्सोऽन्वेष्टव्य- स्स विजिज्ञासितव्य,स्स सर्वाꣳश्च लोका-नाप्नोति सर्वाꣳश्च कामान्- यस्त-मात्मान मनुविद्य विजानातीति भगवतो वचो वेदयन्ते, तमिच्छन्ता-ववास्त-मिति॥ ८-७-३॥

तौ ह प्रजापति रुवाच, य एषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यत- एष आत्मेति होवा,चैत-दमृत-मभय- मेत-द्ब्रह्मे,त्यथ योऽयं भगवोऽप्सु परिख्यायते- यश्चाय-मादर्शे- कतम एष इ,त्येष उ एवैषु सर्वे-ष्वन्तेषु परिख्यायत इति होवाच॥ ८-७-४॥

अष्टमᳲ खण्डः

८-८ उद-शराव आत्मान-मवेक्ष्य- य-दात्मनो न विजानीथ-स्तन्मे प्रब्रूत-मिति, तौ होद-शरावेऽवेक्षा-ञ्चक्राते, तौ ह प्रजापति-रुवाच- किं पश्यथ इति, तौ होचतु- स्सर्व-मेवेद-मावां भगव आत्मानं पश्याव- आ लोमभ्य आ नखेभ्यᳲ प्रतिरूप-मिति॥ ८-८-१॥

तौ ह प्रजापति रुवाच, साध्वलङ्कृतौ सुवसनौ परिष्कृतौ भू-त्वोदशरावेऽवेक्षेथा-मिति, तौ ह साध्वलङ्कृतौ सुवसनौ परिष्कृतौ भू-त्वोदशरावेऽवेक्षा-ञ्चक्राते, तौ ह प्रजापति रुवाच- किं पश्यथ इति॥ ८-८-२॥

तौ होचतु,र्यथैवेद-मावां भगव स्साध्वलङ्कृतौ सुवसनौ परिष्कृतौ स्व- एव-मेवेमौ भगव स्साध्वलङ्कृतौ सुवसनौ परिष्कृता-वि,त्येष आत्मेति होवा-चैत-दमृत-मभय- मेत-द्ब्रह्मेति, तौ ह शान्त-हृदयौ प्रवव्रजतुः॥ ८-८-३॥

तौ हान्वीक्ष्य प्रजापति रुवाचा,ऽनुपलभ्याऽऽत्मान मननुविद्य व्रजतो, यतर एत-दुपनिषदो भविष्यन्ति- देवा वाऽसुरा वा- ते परा भविष्यन्तीति, स ह शान्तहृदय एव विरोचनोऽसुरा-न्जगाम, तेभ्यो हैता-मुपनिषदं प्रोवाचा-ऽऽत्मैवेह महय्य- आत्मा परिचर्य, -आत्मान मेवेह महय-न्नात्मानं परिचर-न्नुभौ लोका-ववाऽऽप्नोतीम-ञ्चामु-ञ्चेति॥ ८-८-४॥

तस्मा-दप्य-द्येहाऽऽददान मश्रद्दधान मयजमान माहु-रासुरो बते,त्यसुराणाꣳ ह्येषोपनिष-त्प्रेतस्य शरीरं भिक्षया वसनेनाऽलङ्कारेणेति सꣳस्कुर्व,न्त्येतेन ह्यमुँ लोक-ञ्जेष्यन्तो मन्यन्ते॥ ८-८-५॥

नवमᳲ खण्डः

अथ हेन्द्रोऽप्राप्यैव देवा-नेत-द्भय न्ददर्श, यथैव खल्वय-मस्मि-न्छरीरे साध्वलङ्कृते साध्वलङ्कृतो भवति- सुवसने सुवसनᳲ- परिष्कृते परिष्कृत- एव-मेवाय-मस्मि-न्नन्धेऽन्धो भवति- स्रामे स्रामᳲ- परिवृक्णे परिवृक्णो,ऽस्यैव शरीरस्य नाश-मन्वेष नश्यति, नाह-मत्र भोग्यं पश्यामीति॥ ८-९-१॥स समि-त्पाणिᳲ पुन-रेयाय, तꣳ ह प्रजापति रुवाच- मघवन् यच्छान्तहृदयᳲ प्राव्राजी स्सार्धँ विरोचनेन, किमिच्छ-न्पुन-राऽगम इति, स होवाच- यथैव खल्वयं भगवोऽस्मि न्छरीरे साध्वलङ्कृते साध्वलङ्कृतो भवति- सुवसने सुवसनᳲ- परिष्कृते परिष्कृत- एव-मेवाय-मस्मि-न्नन्धेऽन्धो भवति- स्रामे स्रामᳲ- परिवृक्णे परिवृक्णो,ऽस्यैव शरीरस्य नाश-मन्वेष नश्यति, नाह-मत्र भोग्यं पश्यामीति॥ ८-९-२॥

एव-मेवैष मघव-न्निति होवा,चैत-न्त्वेव ते भूयोऽनु व्याख्यास्यामि- वसापराणि द्वात्रिꣳशतँ वर्षाणीति, स हापराणि द्वात्रिꣳशतँ वर्षा-ण्युवास- तस्मै होवाच॥ ८-९-३॥

दशमᳲ खण्डः

८-१० य एष स्वप्ने महीयमान-श्चर-त्येष आत्मेति होवा-चैत-दमृत-मभय मेतद्ब्रह्मेति, स ह शान्तहृदयᳲ प्रवव्राज, स हाप्राऽऽप्यैव देवा-नेत-द्भय न्ददर्श, तद्य-द्यपीदꣳ शरीर-मन्धं भव-त्यनन्ध स्स भवति- यदि स्राम-मस्रामो, नैवैषोऽस्य दोषेण दुष्यति॥ ८-१०-१॥

न वधेनास्य हन्यते- नास्य स्राम्येण स्रामो, घ्नन्ति त्वेवैनँ विच्छादयन्तीवा,ऽप्रियवेत्तेव भव-त्यपि रोदितीव, नाह-मत्र भोग्यं पश्यामीति॥ ८-१०-२॥

स समित्पाणिᳲ पुन-रेयाय, तꣳ ह प्रजापति रुवाच- मघवन् यच्छान्त-हृदयᳲ प्राव्राजीᳲ- किमिच्छ-न्पुन-राऽगम इति, स होवाच- तद्य-द्यपीदं भगव-श्शरीर-मन्धं भव-त्यनन्ध स्स भवति- यदि स्राम-मस्रामो, नैवैषोऽस्य दोषेण दुष्यति॥ ८-१०-३॥

न वधेनास्य हन्यते- नास्य स्राम्येण स्रामो, घ्नन्ति त्वेवैनँ विच्छादयन्तीवाऽप्रियवेत्तेव भव-त्यपि रोदितीव, नाह-मत्र भोग्यं पश्यामी,त्येव-मेवैष मघव-न्निति होवा-चैत-न्त्वेव ते भूयोऽनु व्याख्यास्यामि- वसापराणि द्वात्रिꣳशतँ वर्षाणीति, स हापराणि द्वात्रिꣳशतँ वर्षा-ण्युवास, तस्मै होवाच॥ ८-१०-४॥

एकादशᳲ खण्डः

८-११ तद्यत्रैत-त्सुप्त स्समस्त स्संप्रसन्न स्स्वप्न-न्न विजाना-त्येष आत्मेति होवा,चैत-दमृत-मभय मेत-द्ब्रह्मेति, स ह शान्तहृदयᳲ प्रवव्राज, स हाप्राऽऽप्यैव देवा-नेत-द्भय न्ददर्श, नाह खल्वय-मेवꣳ संप्र-त्यात्मान ञ्जाना-त्यय-मह-मस्मीति- नो एवेमानि भूतानि, विनाश-मेवापीतो भवति, नाह-मत्र भोग्यं पश्यामीति॥ ८-११-१॥

स समित्पाणिᳲ पुन-रेयाय, तꣳ ह प्रजापति रुवाच, मघवन् यच्छान्तहृदयᳲ प्राव्राजीᳲ- किमिच्छ-न्पुन-राऽगम इति, स होवाच- नाह खल्वयं भगव- एवꣳ सम्प्र-त्यात्मान ञ्जाना-त्यय-मह-मस्मीति- नो एवेमानि भूतानि- विनाश-मेवापीतो भवति, नाह-मत्र भोग्यं पश्यामीति॥ ८-११-२॥एव-मेवैष मघव-न्निति होवा,चैत-न्त्वेव ते भूयोऽनु व्याख्यास्यामि, नो एवान्यत्रैतस्मा–द्वसापराणि पञ्च वर्षाणीति, स हापराणि पञ्च वर्षा-ण्युवास, तान्येकशतꣳ संपेदु,रेत-त्त-द्यदाहु- रेकशतꣳ ह वै वर्षाणि मघवा-न्प्रजापतौ ब्रह्मचर्य-मुवास, तस्मै होवाच॥ ८-११-३॥

द्वादशᳲ खण्डः

८-१२ मघव-न्मर्त्यँ वा इदꣳ शरीर-मात्तं मृत्युना, तदस्यामृतस्याऽशरीरस्या ऽऽत्मनोऽधिष्ठान,मात्तो वै सशरीरᳲ प्रियाप्रियाभ्या,न्न वै सशरीरस्य सतᳲ प्रियाप्रिययो रपहति-र,स्त्यशरीरँ वाव सन्त-न्न प्रियाप्रिये स्पृशतः॥ ८-१२-१॥

अशरीरो वायु-रभ्रँ विद्यु-त्स्तनयित्नु-रशरीरा-ण्येतानि, तद्यथैता-न्यमुष्मा-दाकाशा त्समुत्थाय- परञ्ज्योति रुपसंपद्य- स्वेन रूपेणाभि-निष्पद्यन्ते॥ ८-१२-२॥

एव-मेवैष सम्प्रसादो-ऽस्मा-च्छरीरा त्समुत्थाय- परञ्ज्योति रुपसंपद्य- स्वेन रूपेणाभि निष्पद्यते- स उत्तम-पुरुष,स्स तत्र पर्येति- जक्ष-त्क्रीड-न्रममाण स्स्त्रीभि र्वा यानै र्वा ज्ञातिभि र्वा- नोपजनꣳ स्मर-न्निदꣳ शरीरꣳ, स यथा प्रयोग्य आचरणे युक्त- एव-मेवाय- मस्मि-न्छरीरे प्राणो युक्तः॥ ८-१२-३॥

अथ यत्रैत-दाकाश-मनुविषण्ण-ञ्चक्षु- स्स चाक्षुषᳲ पुरुषो- दर्शनाय चक्षु,रथ यो वेदेद–ञ्जिघ्राणीति- स आत्मा गन्धाय घ्राण,मथ यो वेदेद-मभि-व्याहराणीति- स आत्मा ऽभिव्याहाराय वा,गथ यो वेदेदꣳ शृणवानीति- स आत्मा श्रवणाय श्रोत्रम्॥ ८-१२-४॥

अथ यो वेदेदं मन्वानीति- स आत्मा मनो-ऽस्य दैव-ञ्चक्षु,स्स वा एष एतेन दैवेन चक्षुषा मनसैता-न्कामा न्पश्य-न्रमते- य एते ब्रह्मलोके॥ ८-१२-५॥

तँ वा एत-न्देवा आत्मान मुपाऽऽसते, तस्मा-त्तेषाꣳ सर्वे च लोका आत्ता-स्सर्वे च कामा,स्स सर्वाꣳश्च लोका-नाप्नोति- सर्वाꣳश्च कामान्- यस्त-मात्मान मनुविद्य विजानातीति ह प्रजापति रुवाच- प्रजापति रुवाच॥ ८-१२-६॥

त्रयोदशᳲ खण्डः

८-१३ श्यामा-च्छबलं प्रपद्ये- शबला-च्छ्यामं प्रपद्ये,ऽश्व इव रोमाणि विधूय पाप-ञ्चन्द्र इव राहो-र्मुखा त्प्रमुच्य- धूत्वा शरीर-मकृत-ङ्कृताऽऽत्मा- ब्रह्मलोक मभि-संभवामी- त्यभि संभवामीति॥ ८-१३-१॥चतुर्दशᳲ खण्डः

८-१४ आकाशो वै नाम- नाम-रूपयो र्निर्वहिता, ते य-दन्तरा- तद्ब्रह्म, त-दमृतꣳ- स आत्मा, प्रजापते स्सभाँ वेश्म प्रपद्ये- यशोऽहं भवामि- ब्राह्मणानाँ यशो- राज्ञाँ यशो- विशाँ यशो-ऽह-मनु प्रापत्सि, स हाहँ यशसाँ यश,श्श्येत-मदत्क-मदत्कꣳ श्येतँ- लिन्दु माऽभिगाँ- लिन्दु माऽभिगाम्॥ ८-१४-१॥ (लिन्दु - शरीरदोषसूचको वर्णः)

पञ्चदशᳲ खण्डः

तद्धैत-द्ब्रह्मा प्रजापतय उवाच- प्रजापति र्मनवे- मनुᳲ प्रजाभ्य, आचार्यकुला-द्वेद-मधीत्य यथाविधान-ङ्गुरोᳲ- कर्मातिशेषेणाऽभिसमावृत्य, कुटुम्बे शुचौ देशे स्वाध्याय-मधीयानो- धार्मिकान् विदध-दात्मनि सर्वेन्द्रियाणि संप्रतिष्ठाप्या-ऽहिꣳस-न्त्सर्व-भूता-न्यन्यत्र तीर्थेभ्य, -स्स खल्वेवँ वर्तयन्- याव-दायुषं ब्रह्मलोक-मभि संपद्यते, न च पुन-रावर्तते- न च पुन-रावर्तते॥ ८-१५-१॥ इति अष्टमोऽध्यायः॥

ॐ आप्यायन्तु ममाङ्गानि- वाक्प्राण श्चक्षु श्श्रोत्र- मथो बल मिन्द्रियाणि च सर्वाणि- सर्वं ब्रह्मौपनिषदं, माऽहं ब्रह्म निराकुर्यां- मा मा ब्रह्म निराकरो- दनिराकरण मस्त्वनिराकरणं मेऽस्तु, तदात्मनिरते य उपनिषत्सु धर्मा- स्ते मयि सन्तु- ते मयि सन्तु।

ॐ शान्ति श्शान्ति श्शान्तिः॥ इति सामवेदीय छान्दोग्यपनिषत्॥