परिचयः
- सूक्ते ऽस्मिन् स्वाभिप्रायो बालगङ्गाधरार्याद् ईषद् भिन्नः - स उक्षसङ्केतं न जग्राह। We place the myth in the rohiNI/ kRttikA era instead of the mArgashIrSha epoch.
- पुरा Sacrificial period = devayAna = uttarAyaNa was defined as vernal equinox to autumnal equinox; corresponding also to devanaxatra-s. “विश्वस्माद् इन्द्र उत्तरः” इत्यनेनैवोच्यते - नक्षत्रचक्रस्योत्तरभागो देवयज्ञयोग्य इति।
- वृषाकपिर् नाम Orion। स एव रूपान्तरेण मृगशीर्षम्।
- पुरा कल्पे विषुवस्थानं सौरं तत्रावर्तत। तेन हि स सोमाधिपतिर् बभूव, इन्द्रस्य सखा।
- BG Tilak in Orion: “Vr̥ṣākapi is a Mr̥ga+++(=Orion)+++, and sacrifices are stopped where he revels +++(autumnal to vernal equinox, or Orion visible in night sky before sunrise)+++. He is, however, a favourite of Indra, and consequently the latter, instead of punishing, follows him.”
![](../../images/naxatram/stellarium/mRgashIrSham.png" title=“मृगशीर्षम्)
)
- यदा विषुवस्थानं वृष-राशाव् अवर्तत, तदेदं सूक्तं प्रवृत्तम्।
- इन्द्राणी तत्रेन्द्रायोक्षः पचति। इन्द्रम् मृगे मग्नं तर्जयति, मृगञ्च दण्डयति। BG Tilak in Orion: “Indrāṇī, who has herself been offended by the Kapi, now reproaches Indra for his over fondness for the animal and threatens to punish the beast by cutting off his head and letting loose a dog+++(=Canis Major)+++ at his ear. Indra intercedes.” एवं रोहिणीम् अनु धावन्तं मृगं दण्डयन्ति नैकासु कथासु (प्रजापतिर् यथा रुद्रेण विद्धः)।
- इन्द्रस् त्व् इन्द्राण्य्-आह्वानाल् लुब्धस् तत्रैव स्वोल्लासं सूचयति - नाम विषुवभोगं वृषामिषसहितं तत्रैव लब्धुम् अङ्गीकरोतीतः परम्। पुरा कल्पे नैवमासीद् यदा विषुवस्थानम् मृगे ऽवर्तत। वृषाकपिं तु चिरप्रियं सान्त्वयति - स्वगृहम् अस्तं गच्छसि - विषुवाद् ऊर्ध्वमं यदा सूर्यस् त्वाम् प्राप्स्यति। तदा ऽऽवाम् पुनरेव भुञ्जावहै - देवनक्षत्रेष्व् अन्तर् भवस्येव।
- अन्ते मङ्गलं वक्ति - स्वगृहम् अस्तं गतो यदा, सूर्योदयात् प्राग् अदृश्यमानः, तदा मृग्या सहापत्यानि जनयति - इन्द्राणी तान् सहेन्द्रेण भोक्ष्यते काले।
सूक्तम्
मृगीभूतस्य वृषाकपेः प्रीतिः
०१ वि हि ...{Loading}...
+++(इन्द्रः - )+++
वि᳓ हि᳓ सो᳓तोर्+++(=सोमयागात्)+++ +++(वि-)+++अ᳓सृक्षत
ने᳓न्द्रं देव᳓म् अमंसत ।
य᳓त्रा᳓मदद् वृषा᳓कपिर् +++(रात्रिखे)+++
अर्यः᳓ पुष्टे᳓षु म᳓त्सखा
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः +++(नक्षत्रचक्रे देवनक्षत्राणाम् उत्तरवर्तित्वात्)+++ ॥ १०.०८६.०१
०२ परा हीन्द्र ...{Loading}...
+++(इन्द्राणी -)+++
प᳓रा ही᳙न्द्र धा᳓वसि,
+++(खचक्रे देवभागे भवस्य)+++ वृषा᳓कपेर् अ᳓ति व्य᳓थिः+++(=चलितः)+++ ।
नो᳓ अ᳓ह! प्र᳓ विन्दस्य्
अन्य᳓त्र सो᳓म-पीतये
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.०२
०३ किमयं त्वां ...{Loading}...
+++(इन्द्रः - )+++
कि᳓म् अयं᳓ त्वां᳓ वृषा᳓कपिश्
चका᳓र +++(सूर्यसंसर्गाद् इन्द्रप्रीत्या च)+++ ह᳓रितो+++(=सुवर्णो)+++ मृगः᳓ ।
य᳓स्मा +++(ईर्ष्याम्)+++ इरस्य᳓सि+++(=यच्छसि)+++ +इद् उ न्व्,
अ᳓१᳓र्यो᳓+++(←अरि)+++ वा पुष्टिम᳓द् व᳓सु?
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.०३
दण्डनम्
०४ यमिमं त्वं ...{Loading}...
+++(इन्द्राणी -)+++
य᳓म् इमं᳓ त्वं᳓ वृषा᳓कपिं
प्रिय᳓म् इन्द्राभिर᳓क्षसि ।
श्वा᳓+++(=canis major)+++ न्व् अस्य जम्भिषद्
अ᳓पि क᳓र्णे वराहयु᳓र्
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.०४
०५ प्रिया तष्टानि ...{Loading}...
प्रिया᳓ तष्टा᳓नि+++(=कल्पितानि [यजमानैः])+++ मे कपि᳓र्
+++(इन्द्रप्रीति᳓म्, उक्षपाकं᳓ स्व᳓स्या वक्ष्य᳓माणं)+++
व्यक्ता व्य᳙दूदुषत् ।
शि᳓रो न्व् अ᳙स्य राविषं +++(यथा मृगशीर्षे दृश्यते)+++
न᳓ सुगं᳓ दुष्कृ᳓ते भुवं
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.०५
०६ न मत्स्त्री ...{Loading}...
न᳓ म᳓त् स्त्री᳓ सुभस᳓त्+++(=सुजघन)+++-तरा
न᳓ सुया᳓शु+++(=स्वालिङ्गन)+++तरा भुवत् ।
न᳓ म᳓त् +++(सम्भोगे)+++ प्र᳓ति-च्यवीयसी
न᳓ स᳓क्थ्+++(=ऊरु)+++-उ᳓द्यमीयसी
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.०६
क्रोधहेतौ प्रश्नः
०७ उवे अम्ब ...{Loading}...
+++(इन्द्रः - )+++
उवे᳓+++(=हे)+++ अम्ब सुलाभिके
+++(उक्तं)+++ य᳓थेवाङ्ग᳓+++(=क्षिप्रं)+++ भविष्य᳓ति ।
भस᳓न्+++(=जघनम्)+++ मे अम्ब स᳓क्थि+++(=ऊरु)+++ मे
शि᳓रो मे वी᳙व हृष्यति
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.०७
०८ किं सुबाहो ...{Loading}...
किं᳓ सुबाहो स्वङ्गुरे+++(=स्वङ्गुलि)+++
पृ᳓थुष्टो पृ᳓थुजाघने ।
किं᳓ शूर-पत्नि नस् त्व᳓म्
अभ्य᳙मीषि+++(=अभिक्रुध्यसि)+++ वृषा᳓कपिं
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.०८
०९ अवीरामिव मामयं ...{Loading}...
+++(इन्द्राणी -)+++
अवी᳓राम् इव मा᳓म् अयं᳓
शरा᳓रुर्+++(=व्यग्रताकार्य्)+++ अभि᳓ मन्यते ।
उता᳓ह᳓म् अस्मि वीरि᳓णी᳓-
-न्द्रपत्नी मरु᳓त्सखा
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.०९
सान्त्वनम्
१० संहोत्रं स्म ...{Loading}...
+++(इन्द्रः प्रशंसाम् अनुवर्तयति सान्त्वनाय - )+++
संहोत्रं᳓+++(=संयज्ञं)+++ स्म पुरा᳓ ना᳓री
स᳓मनं+++(=संग्रामं)+++ वा᳓व गच्छति ।
वेधा᳓+++(=विधात्री)+++ ऋत᳓स्य वीरि᳓णी᳓-
-न्द्रपत्नी महीयते
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.१०
११ इन्द्राणीमासु नारिषु ...{Loading}...
इन्द्राणी᳓म् आसु᳓ ना᳓रिषु
सुभ᳓गाम् अह᳓म् अश्रवम्
नह्य् अ᳡स्या अपरं᳓ चन᳓
जर᳓सा म᳓रते प᳓तिर्
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः
१२ नाहमिन्द्राणि रारण ...{Loading}...
ना᳓ह᳓म् इन्द्राणि रारण
स᳓ख्युर् वृषा᳓कपेर् ऋते᳓ ।
य᳓स्येद᳓म् अ᳓प्यं+++(=[द्युगङ्गा]ऽप्सु भवं)+++ हविः᳓
प्रियं᳓ देवे᳓षु ग᳓च्छति
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.१२
वृषराशौ विषुवभोगे ऽङ्गीकारः
१३ वृषाकपायि रेवति ...{Loading}...
वृ᳓षाकपायि+++(=वृषाकपितुये)+++ रे᳓वति+++(=धनवति /ताराविशेषे!)+++
सु᳓पुत्र आ᳓द्+++(=ततः)+++ उ सु᳓स्नुषे ।
+++(सूर्यस्य देवयाने यज्ञेषु)+++ घ᳓सत्+++(=खादतु)+++ त इ᳓न्द्र उक्ष᳓णः+++(=वृषभान् / तारमण्डलविशेषस्थान्)+++
प्रियं᳓ काचित् करं᳓+++(→कुरु)+++ हवि᳓र्
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.१३
१४ उक्ष्णो हि ...{Loading}...
उक्ष्णो᳓+++(=वृषभान् / तारमण्डलविशेषस्थान्)+++ हि᳓ मे प᳓ञ्चदश
साकं᳓ प᳓चन्ति विंशति᳓म् +++(तारागणनया)+++ ।
उता᳓ह᳓म् अद्मि पी᳓व इ᳓द्
उभा᳓ कुक्षी᳓ पृणन्ति मे
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.१४
इन्द्राण्युल्लासः
१५ वृषभो न ...{Loading}...
+++(इन्द्राणी -)+++
वृषभो᳓ न᳓ तिग्म᳓-शृङ्गो
ऽन्त᳓र् यूथे᳓षु रो᳓रुवत् +++(खे)+++ ।
मन्थ᳓स् त इन्द्र शं᳓ हृदे᳓
यं᳓ ते सुनो᳓ति+++(→साधयति)+++ भावयु᳓र् +++(इन्द्राणी)+++
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.१५
१६ न सेशे ...{Loading}...
न᳓ स᳓+ईशे य᳓स्य र᳓+++(ल)+++म्बते
ऽन्तरा᳓ सक्थ्या३᳓+++(=ऊर्वा)+++ क᳓पृत्+++(=शेफः)+++ ।
से᳓द् ईशे य᳓स्य रोमशं᳓+++(→उपस्थं)+++
निषेदु᳓षो +++(मयि मग्नस्य)+++ विजृ᳓म्भते
+++(अतो मय्य् अवधेहि, न मृगे।)+++
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.१६
१७ न सेशे ...{Loading}...
+++(इन्द्रः - )+++
न᳓ स᳓+ईशे य᳓स्य रोमशं᳓
निषेदु᳓षो विजृ᳓म्भते ।
से᳓दीशे य᳓स्य र᳓+++(ल)+++म्बते
ऽन्तरा᳓ सक्थ्या३᳓ क᳓पृद्+++(=शेफः)+++
+++(त्वत्प्रभावस् तादृशः!)+++
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.१७
१८ अयमिन्द्र वृषाकपिः ...{Loading}...
+++(इन्द्राणी -)+++
अय᳓म् इन्द्र वृषा᳓कपिः
प᳓रस्वन्तं+++(=परस्वं)+++ हतं᳓ विदत् ।
असिं᳓ सूनां᳓ न᳓वं चरु᳓म्+++(=भाण्डम्)+++
आ᳓द्+++(=ततः)+++ ए᳓धस्य+++(=काष्ठस्य)+++ +अ᳓न+++(=शकटं)+++ आ᳓चितं+++(=पूर्णम्)+++
+++(प्रजापतेः शकट इत्यपि प्रसिद्धः वृषराशिः!)+++
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.१८
इन्द्रतोषः
१९ अयमेमि विचाकशद्विचिन्वन्दासमार्यम् ...{Loading}...
+++(इन्द्रः - )+++
अय᳓म् एमि विचा᳓कशद्
विचिन्व᳓न् दा᳓सम् आ᳓र्यम् ।
पि᳓बामि पाक+++(मानस)+++-सु᳓त्वनो
ऽभि᳓ धी᳓रम् अचाकशं
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.१९
२० धन्व च ...{Loading}...
ध᳓न्व+++(=खं)+++ च य᳓त् कृन्त᳓त्रं+++(=कर्तनीयं →खगोलम्)+++ च
क᳓ति स्वित् ता᳓ वि᳓ यो᳓जना ।
ने᳓दीयसो+++(=अन्तिकाद्)+++ वृषाकपे᳓
ऽस्तम् ए᳓हि गृहाँ᳓ उ᳓प
+++(इतः परं वृषराशौ खलु विषुवयागः, त्वत्पात्रं समाप्तम्।)+++
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.२०
२१ पुनरेहि वृषाकपे ...{Loading}...
पु᳓नर् ए᳓हि वृषाकपे
सुविता᳓ कल्पयावहै +++(विषुवाद् ऊर्ध्वमं यदा सूर्यस् त्वाम् प्राप्स्यति)+++।
य᳓ एष᳓ +++(सूर्यः)+++ स्वप्न-नं᳓शनो᳓+++(=नाशनः)+++
+++(तस्य)+++ ऽस्तम् ए᳓षि पथा᳓ पु᳓नर्
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.२१
२२ यदुदञ्चो वृषाकपे ...{Loading}...
य᳓द् उ᳓दञ्चो वृषाकपे
+++(तव)+++ गृह᳓म् इन्द्रा᳓जगन्तन ।
क्व᳓१᳓ स्य᳓+++(=स)+++ पुल्वघो᳓+++(=बहुभक्षो)+++ मृगः᳓ +++(सूर्येण सहोदयेनास्तं गतो विषुवाद् ऊर्ध्वम्)+++
क᳓म् +++(देशम्)+++ अगञ्+++(=अगच्छत्)+++ जन-यो᳓पनो+++(=मोदनः)+++
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.२२
मङ्गलम्
२३ पर्शुर्ह नाम ...{Loading}...
प᳓र्शुर् ह ना᳓म मानवी᳓+++(→मनोः कालात् विषुवारम्भत्वात् पूज्यमाना)+++
+++(मृगेण)+++ साकं᳓ ससूव विंशति᳓म् +++(तारमण्डलीभूतान् १४तमय् उक्तान्)+++।
भद्रं᳓ भल+++(=भेदक +असे)+++ त्य᳓स्या+++(=तस्या [इन्द्राण्या])+++ अभूद्
य᳓स्या उद᳓रम् आ᳓मयद् +++(भोजनेन)+++
वि᳓श्वस्माद् इ᳓न्द्र उ᳓त्तरः ॥ १०.०८६.२३