०५१ महत् तद् उल्बम्

परिचयः

• MT अत्र।

कथाभूमिका

वज्रभूतेन वषट्कारेण देवानां हविर्वहनेन च हतेषु भ्रातृषु कनिष्ठः सौचीको नामाग्निर्वषट्कारहविर्वहनाभ्यां भीतो देवेभ्यो निर्गत्यापः प्राविशत् । स च मत्स्यैः प्रदर्शितः सन्नन्वेष्टुमागतैर्देवैः सहेदमादिसूक्तत्रयेण संवादं कृतवान् ।

सूक्तत्रयोक्तार्थे तैत्तिरीयब्राह्मणम्-’ अग्नेस्त्रयो ज्यायांसो भ्रातर आसन् ते देवेभ्यो हव्यं वहन्तः प्रामीयन्त ’ (तै. सं. २. ६. ६) इत्यादि ।

पाठः

देववचनम् -

+++(“Fire is the equinoctial colure.” - Santillana and Dechend "The point where he enters the waters is the intersection with the celestial equator. They mention that the Aztecs took Castor and Pollux to be the fire sticks from which men learned to make fire.")+++

अग्निवचनम् -

+++(विषुवस्थानस्थो ऽनुराधास्थो मित्रः, उत्तरायणारम्भस्थानस्थः शतभिषक्स्थो वरुणः।)+++

वरुणो ऽवदत् -

+++(विषुवस्थानस्थं कृत्तिकास्थम् अग्निम् भरणिस्थो यमो ऽचिकद् इति +उत्तरायणारम्भस्थानस्थः शतभिषक्स्थो वरुणो वक्ति! अथवा कृत्तिकाभिरग्नेस् सम्बन्धः केवलं ४३०० वर्षेभ्यः पूर्वम् अजायत। ततः प्राक् खलु रोहिण्याम् अग्निरवर्तत। किञ्च तदपि स्थानं युक्तम् - अश्मन्वतीतरणप्रकरणम् अग्रे वक्ष्यमाणम् अभिलक्ष्य।)+++

अग्निः -

वरुणः -

अग्निः -

+++("The mention of the archer shooting at the bull is important. It is an ancient motif in myth that is depicted in Egypt on the Dendera Zodiac. Here the goddess Satit shoots at Sirius which is the head of the Sothis cow! But in this instance the gaur bull is likely to be Taurus fleeing from the archer who is mR^igavyAdha (or could he gaur be another name for the antelope mR^iga?) for the Indo-Aryans.")+++

देवाः -

+++(The fore- and after-offerings are the pra-yAjas and anu-yAja oblations made in the aprI rite. The kevala is the agni-only offering in the main course of the ritual.)+++

(अङ्ग्रिमे ऽनुवर्तते।)

विस्वरपाठः

महत्तदुल्बं स्थविरं तदासीद्येनाविष्टितः प्रविवेशिथापः । विश्वा अपश्यद्बहुधा ते अग्ने जातवेदस्तन्वो देव एकः ॥१॥ को मा ददर्श कतमः स देवो यो मे तन्वो बहुधा पर्यपश्यत् । क्वाह मित्रावरुणा क्षियन्त्यग्नेर्विश्वाः समिधो देवयानीः ॥२॥ ऐच्छाम त्वा बहुधा जातवेदः प्रविष्टमग्ने अप्स्वोषधीषु । तं त्वा यमो अचिकेच्चित्रभानो दशान्तरुष्यादतिरोचमानम् ॥३॥ होत्रादहं वरुण बिभ्यदायं नेदेव मा युनजन्नत्र देवाः । तस्य मे तन्वो बहुधा निविष्टा एतमर्थं न चिकेताहमग्निः ॥४॥ एहि मनुर्देवयुर्यज्ञकामोऽरंकृत्या तमसि क्षेष्यग्ने । सुगान्पथः कृणुहि देवयानान्वह हव्यानि सुमनस्यमानः ॥५॥ अग्नेः पूर्वे भ्रातरो अर्थमेतं रथीवाध्वानमन्वावरीवुः । तस्माद्भिया वरुण दूरमायं गौरो न क्षेप्नोरविजे ज्यायाः ॥६॥ कुर्मस्त आयुरजरं यदग्ने यथा युक्तो जातवेदो न रिष्याः । अथा वहासि सुमनस्यमानो भागं देवेभ्यो हविषः सुजात ॥७॥ प्रयाजान्मे अनुयाजाँश्च केवलानूर्जस्वन्तं हविषो दत्त भागम् । घृतं चापां पुरुषं चौषधीनामग्नेश्च दीर्घमायुरस्तु देवाः ॥८॥ तव प्रयाजा अनुयाजाश्च केवल ऊर्जस्वन्तो हविषः सन्तु भागाः । तवाग्ने यज्ञोऽयमस्तु सर्वस्तुभ्यं नमन्तां प्रदिशश्चतस्रः ॥९॥