१९०

• देवता - भाववृत्तं
• ऋषिः - अघमर्षणो माधुच्छन्दसः
• छन्दः - अनुष्टुप्

ऋतं꣡ च सत्यं꣡ चाभी꣡द्धात्
त꣡पसो꣡ ऽधि अजायत
त꣡तो रा꣡त्री अजायत
त꣡तः समुद्रो꣡ अर्णवः꣡

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
abhī̀ddhāt ← √idh- 1 (root)
{case:ABL, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

ca ← ca (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

satyám ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)
{}

ajāyata ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

tápasaḥ ← tápas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ajāyata ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

rā́trī ← rā́trī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

tátas ← tátas (invariable)
{}

arṇaváḥ ← arṇavá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samudráḥ ← samudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tátas ← tátas (invariable)
{}

ऋ॒तम् । च॒ । स॒त्यम् । च॒ । अ॒भी॑द्धात् । तप॑सः । अधि॑ । अ॒जा॒य॒त॒ ।
ततः॑ । रात्री॑ । अ॒जा॒य॒त॒ । ततः॑ । स॒मु॒द्रः । अ॒र्ण॒वः ॥

• ṛtaṃ ← ṛtam ← ṛta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• satyaṃ ← satyam ← satya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “truth; oath; satya [word]; promise.”

• cābhīddhāt ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cābhīddhāt ← abhīddhāt ← abhīndh ← √indh
• [verb noun], ablative, singular

• tapaso ← tapasaḥ ← tapas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “penance; heat; Tapoloka; tapas [word]; ardor; austerity; summer; heat.”

• ‘dhy ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• ajāyata ← jan
• [verb], singular, Imperfect
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• tato ← tatas
• [adverb]
• “then; therefore; now; then; from there; subsequently; consequently; then; there; from that; for that reason; alternatively; consequently; furthermore.”

• rātry ← rātrī ← rātri
• [noun], nominative, singular, feminine
• “night; night; rātri [word]; turmeric; Rātri; day; night.”

• ajāyata ← jan
• [verb], singular, Imperfect
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• tataḥ ← tatas
• [adverb]
• “then; therefore; now; then; from there; subsequently; consequently; then; there; from that; for that reason; alternatively; consequently; furthermore.”

• samudro ← samudraḥ ← samudra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• arṇavaḥ ← arṇava
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ocean; sea; four.”

ऋतम् इति तृचम् एकोनचत्वारिंशं सूक्तं मधुच्छन्दसः पुत्रस्याघमर्षणस्यार्षम् आनुष्टुभम्। रात्र्यादीनां भावानां सृष्ट्य्-आदि-प्रतिपादकत्वात् तादृग्-रूप एवार्थो देवता। तथा चानुक्रान्तम् -

> ऋतं माधुच्छन्दसोऽघमर्षणो भाव-वृत्तम् आनुष्टुभं त्व्

इति। लिङ्गाद् विनियोगो ऽवगन्तव्यः॥

ऋतम् इति सत्यनाम। ऋतं मानसं यथार्थ-सङ्कल्पनं, सत्यं वाचिकं यथार्थ-भाषणम्। चकाराभ्याम् अन्यद् अपि शास्त्रीयं धर्म-जातं समुच्चीयते।(4)

तत् सर्वम् अभीद्धाद् अभितप्ताद् ब्रह्मणा पुरा सृष्ट्यर्थं कृतात् तपसोऽधि - अध्य् उपर्य्-अर्थे - उपर्य् अजायत = उपपद्यत।
तपस् तप्त्वेदं सर्वम् असृजत। तै. आ. ८-६ इति श्रुतेः।
तपश् चात्र स्रष्टव्य-पर्यालोचन-लक्षणम्। यस्य ज्ञानमयं तपः - मुं १-१-९। इति श्रुत्यन्तरात्।
अभिपुर्वादिन्धेः कर्मणि निष्ठा। श्वीदितो निष्ठायामितीट् प्रतिषेधः। गतिरन्त्नत्र इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्। स्वरितो वानुदात्ते पदादावित्येक्दादेशः स्वर्यते।

यद् वा- अभीद्धाद् अभितः प्रकाशमानात् परमात्मनो मायाधिष्ठान-रूपापादान-भूताद् ऋतम् सत्यं चाजायत।
जनिकर्तुः प्रकृतिः। पा. १-४-३०। इति प्रकृतेम्पादानसञ्ज्ञा।

ततस् तस्माद् एवेश्वाराद् रात्री। उपलक्षणम् एतद् अह्नोऽपि। अहश् च रात्रिश् चाजायत।
रात्रेश् चाजसाविति ङीप्। ततस्तस्मादेवेश्वरादर्णवोऽर्णसोदकेन युक्तः समुद्रश्चाजायत।

समुद्र-शब्दोऽन्तरिक्षोदध्योः साधारण इत्य् अभिमतार्थस्य प्रकाशनायार्णवशब्देन विशेष्यते।
अर्णसः सलोपश्च। का. ५-२-१०९-३। इति मत्वर्थीयो वप्रत्ययः सलोपश्च॥१॥

English translation:

“Truth (of thought) and truthfulness (of speech) were born of arduous penance, thence was nightgenerated, thence also the watery ocean.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Penance: an allusion to the penance of Brahmā preceding creation;

Tataḥ = from that penance, or from him (Brahmā); watery ocean: samudra = firmament and ocean (arṇava)

Both truth and reality were born from heat when it was kindled.
From that, night was born, and from that the undulating sea.

FROM Fervour kindled to its height Eternal Law and Truth were born:
Thence was the Night produced, and thence the billowy flood of sea arose.

Gesetz und Wahrheit wurden aus dem entbrannten Tapas geboren. Daraus entstand die Nacht, daraus der flutende Ozean.

Genaht ist dieser bunte Stier; zum Vater und zur Mutter hat Er sich gesetzt beim Himmelsgang.

Закон и истина родились
Из воспламенившегося жара.
Из него родилась ночь,
Из него – волнующийся океан.

• भाववृत्तम्
• अघमर्षणो माधुच्छन्दसः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

इस सूक्त में परमात्मा प्रकृति से सृष्टि को रचता है, इससे सूर्य-चन्द्र आदि को पूर्व सृष्टि की भाँति रचता है, पुनः-पुनः सृष्टिरचना उसका कौशल है, इत्यादि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतं च) यथार्थ सर्वविद्याधिकरण वेदज्ञान भी (सत्यं च) सत् वर्त्तमान पदार्थों में साधु-सब को साधनेवाला तीन गुणोंवाला प्रकृति-नामक उपादान तथा (अभीद्धात् तपसः) सब ओर से दीप्त ज्ञानमय तप से (अध्यजायत) प्रसिद्ध होता है (ततः) उससे (रात्री) महाप्रलय के अनन्तर प्रलयरूप रात्रि (अजायत) प्रसिद्ध होती है (ततः) पुनः (अर्णवः समुद्रः) गतिमान् परमाणु समुद्र प्रसिद्ध होता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - सृष्टि उत्पत्तिसे पूर्व उत्पत्ति, स्थितिविषयकमूलज्ञान वेद तथा उपादानकारण प्रकृतिरूप अव्यक्त सृष्टिकर्ता परमेश्वर के ज्ञानमयतपसे उसके सम्मुख आते हैं। दोनों के संसर्ग से महाप्रलय का अन्त प्रलयरूप रात्रि बनती है, उससे गतिवाला हलचल करता हुआ परमाणुओं का समुद्र प्रकट हो जाता है, यह हलचल सृष्टिप्रवाह को चालू करती है ॥१॥

अत्र सूक्ते परमात्मा प्रकृतितः सृष्टिं रचयति ततः सूर्यचन्द्रादिकं पूर्वसृष्टिवद् रचयति पुनः पुनः सृष्टिरचनं तस्य कौशलम्, इत्यादि विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतं च सत्यं च) ऋतं यथार्थं सर्वविद्याधिकरणं वेदज्ञानं च सत्यं सत्सु साधु त्रिगुणमयं प्रकृत्यात्मकमुपादानञ्च (अभीद्धात्-तपसः) अभितः सर्वत इद्धात्-दीप्तात्-ज्ञानमयात् तपसः ‘तस्य ज्ञानमयं तपः’ (अध्यजायत) प्रसिद्धं भवति (ततः रात्री-अजायत) ततो महाप्रलयानन्तरं प्रलयरूपा रात्री प्रसिद्धा भवति (ततः-अर्णवः समुद्रः) तदनन्तरं-अर्णवो गतिमान् परमाणुसमुद्रः प्रसिद्धो भवति ॥१॥

• देवता - भाववृत्तं
• ऋषिः - अघमर्षणो माधुच्छन्दसः
• छन्दः - अनुष्टुप्

समुद्रा꣡द् अर्णवा꣡द् अ꣡धि
संवत्सरो꣡ अजायत
अहोरात्रा꣡णि विद꣡धद्
वि꣡श्वस्य मिषतो꣡ वशी꣡

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)
{}

arṇavā́t ← arṇavá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

samudrā́t ← samudrá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ajāyata ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

saṁvatsaráḥ ← saṁvatsará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ahorātrā́ṇi ← ahorātrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vidádhat ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

miṣatáḥ ← √miṣ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vaśī́ ← vaśín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

स॒मु॒द्रात् । अ॒र्ण॒वात् । अधि॑ । सं॒व॒त्स॒रः । अ॒जा॒य॒त॒ ।
अ॒हो॒रा॒त्राणि॑ । वि॒ऽदध॑त् । विश्व॑स्य । मि॒ष॒तः । व॒शी ॥

• samudrād ← samudrāt ← samudra
• [noun], ablative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• arṇavād ← arṇavāt ← arṇava
• [noun], ablative, singular, masculine
• “ocean; sea; four.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• saṃvatsaro ← saṃvatsaraḥ ← saṃvatsara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “year; year; saṃvatsara [word].”

• ajāyata ← jan
• [verb], singular, Imperfect
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• ahorātrāṇi ← ahorātra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “day.”

• vidadhad ← vidadhat ← vidhā ← √dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “produce; perform; administer; cause; shape; use; make; dig; describe; construct; teach; bore; fill into; prepare; ignite; regulate; add; arrange; create; dress; inject; process; think of; order; name; breed; raise; write; produce; grant; appoint; do; put on.”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• miṣato ← miṣataḥ ← miṣ
• [verb noun], genitive, singular

• vaśī ← vaśin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; controlling; regnant; authoritative.”

अर्णवात् समुद्रात् सृष्टाद् अध्यूर्ध्वं संवत्सरः संवत्सरोपलक्षितः सर्वः कालोऽजायत।
श्रूयते हि -

> सर्वे निमेषा जज्ञिरे, विद्युतः पुरुषाद् अधि कला-मुहूर्ताः काष्ठाश् च। तै. आ. १०-१-२।

इति।

स चेश्वरो ऽहोरात्राणि तदुपलक्षितानि सर्वाणि भूतानि विदधत् कुर्वन् सृजन्।
अभ्यस्तानाम् आदिरित्य् आद्य्-उदात्तत्वम्।
ततः समासे कृद्-उत्तर-पद-प्रकृति-स्वरत्वम्।
मिषतो निमिषादि-युक्तस्य विश्वस्य सर्वस्य प्राणिजातस्य वशी स्वामी भूत्वा वर्तते॥२॥

English translation:

“From the watery ocean was the year afterwards produced, ordaining nights and days, the ruler ofevery moment.”

From the undulating sea was born the year,
which distributes the days and nights and exerts its will over everyone who blinks [=mortals].

From that same billowy flood of sea the Year was afterwards produced,
Ordainer of the days nights, Lord over all who close the eye.

Aus dem flutenden Ozean entstand das Jahr, das die Tage und Nächte ordnet, das über alles, was die Augen öffnet, gebeut.

Er wandelt in des Lichtes Raum, vor seinem Hauch erlischt das Roth, Der starke hat den Tag erhellt.

Из волнующегося океана
Родился год.
Распределяющий дни и ночи,
Владыка всего, что моргает.

• भाववृत्तम्
• अघमर्षणो माधुच्छन्दसः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (अर्णवात्) गतिमान् (समुद्रात्-अधि) परमाणुसमुद्रके ऊपर-उसके अनन्तर (संवत्सरः) संसार भर का काल (अजायत) प्रसिद्ध होता है (मिषतः-विश्वस्य) गति करते हुए विश्व-पृथिवीआदि पिण्ड के (अहोरात्राणि) दिन और रातों को-अहर्गणों को किसके कितने हों (विदधत्) यह विधान करता हुआ (वशी) परमात्मा स्वामी होता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - गतिमान् परमाणुसमुद्र के पश्चात् विश्व का काल नियत होता है, फिर गति करते हुए प्रत्येक पिण्ड के दिन-रात परमात्मा नियत करता है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अर्णवात् समुद्रात्-अधि) गतिमतः परमाणुसमुद्रादुपरि तदनन्तरम् (संवत्सरः-अजायत) समस्त संसारस्य कालः प्रसिद्धो जातः (मिषतः-विश्वस्य-अहोरात्राणि-विदधत्-वशी) गतिं कुर्वतो विश्वस्य पृथिवीप्रभृतेः पिण्डस्याहोरात्राणि कियन्ती कस्य स्युरिति विधानं कुर्वन् वशी स्वामी भवति ॥२॥

• देवता - भाववृत्तं
• ऋषिः - अघमर्षणो माधुच्छन्दसः
• छन्दः - अनुष्टुप्

सूर्याचन्द्रम꣡सौ धाता꣡
यथापूर्व꣡म् अकल्पयत्
दि꣡वं च पृथिवीं꣡ च
अन्त꣡रिक्षम् अ꣡थो सु꣡वः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
dhātā́ ← dhātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sūryācandramásau ← sūryācandramás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

akalpayat ← √kl̥p- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

yathāpūrvám ← yathāpūrvám (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

dívam ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pr̥thivī́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

antárikṣam ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

átha ← átha (invariable)
{}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

u ← u (invariable)
{}

सू॒र्या॒च॒न्द्र॒मसौ॑ । धा॒ता । य॒था॒पू॒र्वम् । अ॒क॒ल्प॒य॒त् ।
दिव॑म् । च॒ । पृ॒थि॒वीम् । च॒ । अ॒न्तरि॑क्षम् । अथो॒ इति॑ । स्वः॑ ॥

• sūryācandramasau ← sūryācandramas
• [noun], accusative, dual, masculine

• dhātā ← dhātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahma; Dhātṛ; creator; Dhātṛ.”

• yathāpūrvam
• [adverb]
• “as before.”

• akalpayat ← kalpay ← √kﾱp
• [verb], singular, Imperfect
• “prepare; assign; create; produce; fix; restore; order; prepare; imitate; restore; make; treat.”

• divaṃ ← divam ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• pṛthivīṃ ← pṛthivīm ← pṛthivī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• cāntarikṣam ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cāntarikṣam ← antarikṣam ← antarikṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• atho
• [adverb]
• “now; but; furthermore.”

• svaḥ ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

सूर्याचन्द्रमसौ कालस्य ध्वज-भूतौ
दिवम् च पृथिवीं चान्तरिक्षम् च इत्थं त्रिभूवनं स्वः। स्वः-शब्दः सुख-वाची। दिवो विशेषनम्। सुखरूपां दिवम्।
तद् एतत् सर्वं धाता विधाता यथा पूर्वं पूर्विस्मिन् काले ऽकल्पयत् सृष्टवान् तथैवागामिन्य् अपि कल्पे कल्पयिश्यतीत्यर्थः॥३॥

English translation:

“Dhātā in the beginning created the sun and moved the heaven, the earth, the firmament, and thehappy (sky).”

The Ordainer arranged, according to their proper order, sun and moon, heaven and earth, midspace and sunlight.

Dhatar, the great Creator, then formed in due order Sun and Moon.
He formed in order Heaven and Earth, the regions of the air, and light.

Der Schöpfer regelte der Reihe nach Sonne und Mond und Himmel und Erde, das Luftreich und das Sonnenlicht.

Durch dreissig Stätten strahlet er, und Sang begrüsst den Fliegenden Am frühen Morgen Tag für Tag.

Солнце-и-луну Дхатар
Последовательно установил по порядку,
И небо, и землю,
И воздушное пространство, затем свет.

• भाववृत्तम्
• अघमर्षणो माधुच्छन्दसः
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (धाता) धारण करनेवाला परमेश्वर (सूर्याचन्द्रमसौ) सूर्य और चन्द्रमा को (यथापूर्वम्) पूर्वसृष्टि में जैसे रचा था, वैसा ही तथा (दिवं च पृथिवीं च-अन्तरिक्षं च) द्युलोक को, पृथिवीलोक को और अन्तरिक्ष-लोक को (अथ) और (स्वः) इनसे भिन्न लोक को (अकल्पयत्) रचा है-या रचता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - संसार को धारण करनेवाले विधाता परमात्मा ने सूर्य चन्द्रमा द्युलोक पृथिवीलोक अन्तरिक्षलोक और अन्य लोक-लोकान्तरों को पूर्व सृष्टि में जैसे रचा था, वैसे ही इस सृष्टि में रचा है, आगे भी रचता रहेगा ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (धाता सूर्याचन्द्रमसौ यथापूर्वम्-अकल्पयत्) धारयिता परमेश्वरः सूर्यचन्द्रलोकौ पूर्वकल्पे यथा तथा (दिवं च-पृथिवीं च-अन्तरिक्षम्-अथ स्वः-अकल्पयत्) द्युलोकं पृथिवीम्-अन्तरिक्षं तथाऽन्यलोकलोकान्तरं रचितवान् ॥३॥।