१८८

• देवता - अग्निर्जातवेदाः
• ऋषिः - श्येन आग्नेयः
• छन्दः - गायत्री

प्र᳓ नूनं᳓ जात᳓वेदसम्
अ᳓श्वं हिनोत वाजि᳓नम्
इदं᳓ नो बर्हि᳓र् आस᳓दे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
jātávedasam ← jātávedas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nūnám ← nūnám (invariable)

prá ← prá (invariable)

áśvam ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hinota ← √hi- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āsáde ← √sad- (root)
{case:DAT, number:SG}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

प्र । नू॒नम् । जा॒तऽवे॑दसम् । अश्व॑म् । हि॒नो॒त॒ । वा॒जिन॑म् ।
इ॒दम् । नः॒ । ब॒र्हिः । आ॒ऽसदे॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• nūnaṃ ← nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• jātavedasam ← jātavedas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• aśvaṃ ← aśvam ← aśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• hinota ← hi
• [verb], plural, Present imperative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• idaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• āsade ← āsad ← √sad
• [verb noun]
• “approach; attack; sit down; approach; find; arrive.”

जातवेदसं जातानां वेदितारं जातधनादिकं वा अश्वं कर्मभिर्व्याप्नुवन्तं वाजिनम् अन्नवन्तं हे ऋत्विग्यजमानाः नूनम् अवश्यं प्र हिनोत प्रवर्धयत । यद्वा । अश्वमिव स्तुतिभिः प्रेरयत । ‘ हि गतौ वृद्धौ च ’ । अस्माल्लोटि तशब्दस्य ‘ तप्तनप्तनथनाश्च ’ इति तबादेशः । किमर्थम् । नः अस्माकम् इदं बर्हिः आस्तीर्णम् आसदे आसत्तुं प्राप्तुम् । बर्हिरासीदत्वित्यर्थः ॥ सदेः ‘कृत्यार्थे तवैकेन्” इति केन्प्रत्ययः ॥

English translation:

“Urge the food-giver, Jātavedas, (as) a horse, to sit down upon this our sacred grass.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Jātavedas asa horse: or, aśvam (adj.) = the all-pervading Jātavedas

Spur forth now Jātavedas, the prizewinning horse,
to sit here on this ritual grass of ours.

Now send ye Jatavedas forth, send hitherward the vigorous Steed
To seat him on our sacred grass.

Treibt jetzt den Jatavedas, das preisgewinnende Roß an, sich auf dieses unser Barhis zu setzen!

Zu Agni send’ ich hin mein Lied, zu ihm, der Herr der Völker ist, Er führ’ uns durch die Feinde hin.

Поторопите сейчас Джатаведаса,
Коня, приносящего награду,
Чтоб он уселся здесь на нашу жертвенную солому!

• अग्निर्जातवेदाः
• श्येन आग्नेयः
• गायत्री
• षड्जः

इससूक्त में परमात्मा सर्वज्ञ सर्वसुखदाता तथा अग्नि अपने प्रकाश और ताप से यन्त्रयानों को चलाता है, इत्यादि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदसम्) जात-उत्पन्न हुओं को जो जानता है, उस परमात्मा को या जात-उत्पन्न हुए को सब जानते हैं प्रकाश और ताप से उस अग्नि को तथा जिससे ज्ञात प्राप्त होता है वित्त धन उसकी कृपा से उस परमात्मा को या किसी भी यन्त्रयान में युक्त करने से धन प्राप्त होता है, उस अग्नि को (अश्वम्) व्यापक परमात्मा को या प्रगतिशील अग्नि को कर्मों द्वारा अश्व की भाँति यन्त्रयान को आगे जानेवाले को (वाजिनम्) अमृतान्न भोग दिलानेवाले परमात्मा को या साधारण अन्न दिलानेवाले अग्नि को (नूनम्) अवश्य (प्र-हिनोत) प्रकृष्टरूप में तृप्त करो-या प्राप्त करो तथा प्रेरित करो (नः) हमारे (इदं बर्हिः) इसहृदयाकाश में (आसदे) बैठने को या इस विस्तृत स्थान स्थल जल गगन को अग्नि प्राप्त करे ॥१॥

भावार्थभाषाः - उत्पन्नमात्र वस्तु को जाननेवाले तथा उसकी कृपा से धन भोग प्राप्त किया जाता है, उस व्यापक अमृतान्नभोग देनेवाले परमात्मा को स्तुति द्वारा प्रसन्न कर अपने हृदय में आमन्त्रित करना चाहिये एवं जो अपने प्रकाश और ताप से उत्पन्न होते ही जाना जाता है और जिससे किसी यन्त्रयान में प्रयुक्त करने पर धन अन्न प्राप्त होता है, उसे यन्त्रयान में प्रयुक्त करके अश्व घोड़े की भाँति चलानेवाले अग्नि को प्रयुक्त करना चाहिये ॥१॥

अस्मिन् सूक्ते परमात्मा सर्वज्ञः सर्वसुखप्रदाता च तथा अग्निः स्वप्रकाशेन तापेन च विविधयन्त्रयानानि चालयतीत्यादयः विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदसम्) जातानि यो वेद तं परमात्मानं यद्वा जातं यं सर्वे जानन्ति प्रकाशेन तापेन च तं जातं प्राप्तं भवति वित्तंधनं यत्कृपया यद्वा कस्मिंश्चिद् यन्त्रे याने यस्मात् प्रयुज्यमानात् तं जातवेदसम् (अश्वम्) व्यापकं यद्वा प्रगतिशीलं कर्मभिरश्वमिव यन्त्रयानमग्रेऽग्रे वहन्तम् (वाजिनम्) अमृतान्नभोगवन्तम् “अमृतोऽन्नं वै वाजः” [जै० २।१।९३] परमात्मानं यद्वाऽन्नवन्तमन्नप्रदम् (नूनं प्रहिनोत) अवश्यं यूयं प्रकृष्टं प्रीणयत प्राप्नुत “हिन्वन्ति प्रीणयन्ति” [ऋ० १।१४४।५ दयानन्दः] “हिन्वन्ति-आप्नुवन्ति” [निरु० १।२०] प्रेरयत वर्धयत वा यूयं वैज्ञानिकाः (नः-इदं बर्हिः-आसदे) अस्माकमिदं हृदयान्तरिक्षे “बर्हिः अन्तरिक्षनाम” [निघ० १।३] आसीदितुं परमात्मा यद्वा-इदं भूमस्थानं विस्तृतस्थानं स्थलजलगगनरूपम् “भूमा वै बर्हिः” [श० १।५४।४] अग्निरासीदतु ॥१॥

• देवता - अग्निर्जातवेदाः
• ऋषिः - श्येन आग्नेयः
• छन्दः - गायत्री

अस्य᳓ प्र᳓ जात᳓वेदसो
वि᳓प्रवीरस्य मीळ्हु᳓षः
मही᳓म् इयर्मि सुष्टुति᳓म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jātávedasaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

mīḷhúṣaḥ ← mīḍhváṁs- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vípravīrasya ← vípravīra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

iyarmi ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mahī́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

suṣṭutím ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

अ॒स्य । प्र । जा॒तऽवे॑दसः । विप्र॑ऽवीरस्य । मी॒ळ्हुषः॑ ।
म॒हीम् । इ॒य॒र्मि॒ । सु॒ऽस्तु॒तिम् ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• jātavedaso ← jātavedasaḥ ← jātavedas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• vipravīrasya ← vipra
• [noun], masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• vipravīrasya ← vīrasya ← vīra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• mīḍhuṣaḥ ← mīḍhvas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “big.”

• mahīm ← mah
• [noun], accusative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• iyarmi ← ṛch
• [verb], singular, Present indikative
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• suṣṭutim ← suṣṭuti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; praise.”

जातवेदसः जाताना वेदितुः विप्रवीरस्य । विप्रा मेधाविनो यजमाना वीराः पुत्रा यस्य ॥ तादृशस्य मीळ्हुषः सेक्तुः अस्य अग्नेः महीं महतीं सुष्टुतिं शोभनां स्तुतिं प्र इयर्मि प्रेरयामि ॥ ‘ऋ ‘ गतौ । जौहोत्यादिकः । ‘अर्तिपिपर्त्योश्च’ इत्यभ्यासस्येत्वम् ॥

English translation:

“I offer earnest and ample praise to this Ja-tavedas, the showerer (of benefits), whose sons areintelligent (worshippers).”

For this Jātavedas here, whose heroes are poets, who grants rewards, I rouse forth a great praise hymn.

I raise the lofty eulogy of Jatavedas, raining boons,
With sages for his hero band.

Ich hebe ein großes Loblied auf diesen belohnenden Jatavedas an, der die Männer beredt macht.

Er, der aus weiter Ferne her hinstrahlet durch das ganze Land, Er führ’ uns durch die Feinde hin.

Я привожу в движение великую прекрасную хвалу
Этого щедрого Джатаведаса,
Чьи мужи – вдохновенные поэты.

• अग्निर्जातवेदाः
• श्येन आग्नेयः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) इस (जातवेदसः) पूर्वोक्त परमात्मा या अग्नि (विप्रवीरस्य) मेधावी प्राप्त करनेवाला जिसका है, उस ऐसे (मीढुषः) सुख सींचनेवाले की (महीं स्तुतिम्) महती स्तुति या प्रशंसा को (इयर्मि) प्रेरित करता हूँ या प्रशंसा करता हूँ ॥२॥

भावार्थभाषाः - मेधावी द्वारा प्राप्त होनेवाले सुखवर्षक परमात्मा की महती स्तुति करनी चाहिए तथा अग्नि का उपयोग कर लाभ लेना चाहिये ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य जातवेदसः) एतस्य पूर्वोक्तस्य परमात्मनो यद्वाग्नेः (विप्रवीरस्य) विप्रो मेधावी वीरः प्रापयिता यस्य तथाभूतस्य (मीढुषः) सुखसेचकस्य (महीं स्तुतिम्-इयर्मि) महतीं स्तुतिं प्रेरयामि यद्वा प्रशंसां करोमि ॥२॥

• देवता - अग्निर्जातवेदाः
• ऋषिः - श्येन आग्नेयः
• छन्दः - गायत्री

या᳓ रु᳓चो जात᳓वेदसो
देवत्रा᳓ हव्यवा᳓हनीः
ता᳓भिर् नो यज्ञ᳓म् इन्वतु

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
jātávedasaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rúcaḥ ← rúc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

devatrā́ ← devatrā́ (invariable)

havyavā́hanīḥ ← havyavā́hana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

invatu ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tā́bhiḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

याः । रुचः॑ । जा॒तऽवे॑दसः । दे॒व॒ऽत्रा । ह॒व्य॒ऽवाह॑नीः ।
ताभिः॑ । नः॒ । य॒ज्ञम् । इ॒न्व॒तु॒ ॥

• yā ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ruco ← rucaḥ ← ruc
• [noun], nominative, plural, feminine
• “beam; radiance; color.”

• jātavedaso ← jātavedasaḥ ← jātavedas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• devatrā
• [adverb]

• havyavāhanīḥ ← havya
• [noun], neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• havyavāhanīḥ ← vāhanīḥ ← vāhana
• [noun], nominative, plural, feminine
• “bringing; carrying.”

• tābhir ← tābhiḥ ← tad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• invatu ← inv
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; drive.”

जातवेदसः अग्नेः याः रुचः रोचमानाः कालीकालीप्रभृतयः सप्त जिह्वाः देवत्रा देवान् प्रति ॥ ‘देवमनुष्यपुरुषपुरुमर्त्येभ्यः’ ( पा.सू. ५.४.५६ ) इत्यादिना द्वितीयाथें त्राप्रत्ययः ॥ हव्यवाहनीः हव्यानां हविषां वोढ्र्यः प्रापयित्र्यो भवन्ति ॥ ‘वा छन्दसि ’ इति जसि पूर्वसवर्णदीर्घः ॥ ताभिः जिह्वाभिः नः अस्माकं यज्ञं यागसाधनं हविः इन्वतु देवान् प्रापयतु । ‘इवि व्याप्तौ’। इदित्त्वान्नुम् ॥ ॥ ४६ ॥

English translation:

“May he invest our sacrifice with those bright (flames) of Jātavedas, that are the bearers of theoblation to the gods.”

The bright beams of Jātavedas that convey the oblation among the gods, with them let him impel our sacrifice.

With flames of Jatavedas which carry oblation to the Gods,
May he promote our sacrifice.

Des Jatavedas Lichter, die das Opfer zu den Göttern führen, mit denen soll er unser Opfer befördern.

Der Held, der die Gespenster-Schar mit heller Flamme niederbrennt, Er führ’ uns durch die Feinde hin.

Огни Джатаведаса,
Отвозящие жертву к богам, –
Пусть он ими поощрит нашу жертву!

• अग्निर्जातवेदाः
• श्येन आग्नेयः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदसः) परमात्मा या अग्नि की (देवत्रा) विद्वानों में या वायु आदि में (याः) जो (हव्यवाहनीः-रुचः) ग्रहण करने योग्य आनन्द को प्राप्त करानेवाली ज्ञानदीप्तियों या ग्रहण करने योग्य धन की प्राप्त करानेवाली ज्वालाएँ हैं (ताभिः)उनकेद्वारा (नः) हमारे (यज्ञम्) अध्यात्मयज्ञ को या शिल्पयज्ञ को प्राप्त हो ॥३॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा की विद्वानों में आनन्द को पहुँचानेवाली ज्ञानदीप्तियाँ हैं, उनके द्वारा अध्यात्मयज्ञ को प्राप्त होता है और अग्नि की वायु आदि समस्त देवों में ज्वालाएँ हैं, जिनके द्वारा शिल्पयज्ञ को सम्पन्न करता है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदसः) परमात्मनः अग्नेर्वा (देवत्रा) देवेषु-विद्वत्सु वायुप्रभृतिषु वा “देवमनुष्यपुरुषपुरुमर्त्येभ्यो द्वितीयासप्तम्यो-र्बहुलम्” [अष्टा० ५।४।५६] इति सप्तम्यां त्रा, (याः-हव्यवाहनीः-रुचः) याः खलु तवादेयस्यानन्दस्य प्रापिका ज्ञानदीप्तयः यद्वा देयस्य-धनस्य प्रापिकाः-ज्वालाः (ताभिः-नः-यज्ञम्-इन्वतु) ताभिर्ज्ञानदीप्तभिर्ज्वालाभिर्वा-अस्माकमध्यात्मयज्ञं शिल्पयज्ञं वा प्राप्नोतु “इन्वति गतिकर्मा” [निघ० २।१४] ॥३॥