१८६

• देवता - वायुः
• ऋषिः - उलो वातायनः
• छन्दः - गायत्री

वा᳓त आ᳓ वातु भेषजं᳓
शम्भु᳓ मयोभु᳓ नो हृदे᳓
प्र᳓ ण आ᳓यूंषि तारिषत्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

bheṣajám ← bheṣajá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vā́taḥ ← vā́ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vātu ← √vā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

hr̥dé ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

mayobhú ← mayobhú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śambhú ← śambhú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ā́yūṁṣi ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

prá ← prá (invariable)

tāriṣat ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

वातः॑ । आ । वा॒तु॒ । भे॒ष॒जम् । श॒म्ऽभु । म॒यः॒ऽभु । नः॒ । हृ॒दे ।
प्र । नः॒ । आयूं॑षि । ता॒रि॒ष॒त् ॥

• vāta ← vātaḥ ← vāta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vātu ← vā
• [verb], singular, Present imperative
• “blow; blow; emit.”

• bheṣajaṃ ← bheṣajam ← bheṣaja
• [noun], accusative, singular, neuter
• “drug; medicine; herb; bheṣaja [word]; remedy; reagent.”

• śambhu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “kind; benevolent.”

• mayobhu
• [noun], accusative, singular, neuter

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• hṛde ← hṛd
• [noun], dative, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ṇa ← ṇaḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• āyūṃṣi ← āyus
• [noun], accusative, plural, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• tāriṣat ← tṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

वातः वायुः नः अस्माकं हृदे हृदयाय भेषजम् औषधमुदकं वा आ वातु आगमयतु । कीदृग्भूतम् । शंभु रोगशमनस्य भावयितृ मयोभु सुखस्य च भावयितृ । अपि च नः अस्माकम् आयूंषि प्र तारिषत् प्रवर्धयतु ।

English translation:

“May Vāta breath into our hearts a healinv balm, bringing happiness; may he prolong our lives.”

Let the wind blow hither a remedy, which is luck itself, joy itself, for our heart.
He will lengthen our lifetimes.

FILLING our hearts with health and joy, may Vata breathe his balm on us
May he prolong our days of life.

Der Wind soll uns Arzenei zuwehen, wohltuende, unserem Herzen zusagende. Er soll unsere Lebenstage verlängern.

Пусть ветер навевает лекарство,
Приносящее счастье, приносящее радость нашему сердцу!
Пусть он продлит сроки наших жизней

• वायु:
• उलो वातायनः
• गायत्री
• षड्जः

इस सूक्त में वायु के प्रभाव दिखाए हैं, वायु जीवन देता है, रोग का शमन करता है, सच्चा साथी है मित्र के समान, इत्यादि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (वातः) वायु (नः) हमारे (हृदे) हृदय के लिए (शम्भु) रोग का शमन करनेवाला (मयोभु) सुख का भावक(भेषजम्) ओषध को (आ वातु) प्राप्त करावे (नः) हमारी (आयूंषि) आयु के प्रक्रमों को (तारिषत्) बढ़ाता रहे ॥१॥

भावार्थभाषाः - वायु मनुष्य के हृदय के लिए शान्तिदायक है, रोग का शमन करनेवाला कल्याणकारक महौषध है, ठीक रीति से वायु का सेवन करने पर वह आयु को बढ़ाता है ॥१॥

अत्र सूक्ते वायुप्रभावाः प्रदर्श्यन्ते, वायुर्जीवनं ददाति रोगान् शमयति स च प्रमुखः सहायको मित्रवदस्ति, इत्यादयो विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (वातः) वायुः (नः-हृदे) अस्माकं हृदयाय “पद्दन्नो मास्हृद्…” [अष्टा० ६।१।६१] इति हृदयस्य हृद्-आदेशः (शम्भु मयोभु भेषजम्) रोगस्य शामकं सुखस्य भावकमौषधम् (आ वातु) प्रापयतु (नः-आयूंषि तारिषत्) अस्माकमायूंषि-आयुष्प्रक्रमान् प्रवर्धयतु ॥१॥

• देवता - वायुः
• ऋषिः - उलो वातायनः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ वात पिता᳓सि न
उत᳓ भ्रा᳓तोत᳓ नः स᳓खा
स᳓ नो जीवा᳓तवे कृधि

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular

Morph
asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vāta ← vā́ta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhrā́tā ← bhrā́tar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

utá ← utá (invariable)

jīvā́tave ← jīvā́tu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

kr̥dhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

उ॒त । वा॒त॒ । पि॒ता । अ॒सि॒ । नः॒ । उ॒त । भ्राता॑ । उ॒त । नः॒ । सखा॑ ।
सः । नः॒ । जी॒वात॑वे । कृ॒धि॒ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vāta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• pitāsi ← pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• pitāsi ← asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• bhrātota ← bhrātā ← bhrātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “brother; bhrātṛ; relative.”

• bhrātota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular
• “friend; companion; sakhi [word].”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• jīvātave ← jīvātu
• [noun], dative, singular, feminine
• “life.”

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

उत अपि च हे वात त्वं नः अस्माकं पिता असि उत्पादको भवसि । उत अपि च भ्राता भवसि । उत अपि च नः अस्माकं सखा समानख्यानो मित्रभूतश्च भवसि । सः त्वं नः अस्मान् जीवातवे जीवनहेतवे यागाय कृधि कुरु ॥ करोतेश्छान्दसो विकरणस्य लुक् । ‘ श्रुशृणुपॄकृवृभ्यः” इति हेर्धिः ॥

English translation:

“You, Vāta, are both our father and our brother and our friend; cause us to live.”

O Wind, you are father to us, and brother, and comrade to us.
Make us live.

Thou art our Father, Vata, yea, thou art a Brother and a friend,
So give us strength that we may live.

Du, Wind, bist unser Vater und Bruder und unser Freund. Laß du uns leben!

О ветер, ты и отец наш,
И брат, и друг наш.
Сделай, чтобы мы жили!

• वायु:
• उलो वातायनः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (वात) हे वायु ! (नः) तू हमारा (उत पिता-असि) पालक है (उत भ्राता) बन्धु की भाँति भरणकर्त्ताहै (उत नः सखा) और हमारा सहायकारी सर्वदुःखविनाशक है (सः) वह तू (नः) हमें (जीवातवे) जीवन के लिए (कृधि) सम्पन्न कर ॥२॥

भावार्थभाषाः - वायु पालक है, रक्षक है, पोषण कर्ता है, जीवन का साथी है, जीवन के लिए समर्थ बनाता है, उसका उचित रीति से सेवन करना चाहिये ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वात) हे वायो ! (नः) अस्माकम् (उत पिता-असि) अपि पालकोऽसि “पिता पालकः” [यजु० ३६।३ दयानन्दः] (उत भ्राता) अपि बन्धुवद् भरणकर्त्ता “भ्राता बन्धुवद्वर्त्तमानः” [ऋ० १।१६४।१ दयानन्दः] (उत-नः सखा) अपि चास्माकं सहायकारी “सुखा सर्वदुःखविनाशनेन सहायकारी” [ऋ० १।३१।१] (सः-नः-जीवातवे कृधि) स त्वमस्मान् जीवितुं समर्थान् कुरु “जीवातवे छान्दसं दीर्घत्वम्” ॥२॥

• देवता - वायुः
• ऋषिः - उलो वातायनः
• छन्दः - गायत्री

य᳓द् अदो᳓ वात ते गृहे᳓
अमृ᳓तस्य निधि᳓र् हितः᳓
त᳓तो नो देहि जीव᳓से

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular

Morph
adáḥ ~ adó ← asaú (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gr̥hé ← gr̥há- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vāta ← vā́ta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

amŕ̥tasya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

hitáḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

nidhíḥ ← nidhí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dehi ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

jīváse ← √jīv- (root)
{case:DAT, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tátas ← tátas (invariable)

यत् । अ॒दः । वा॒त॒ । ते॒ । गृ॒हे । अ॒मृत॑स्य । नि॒ऽधिः । हि॒तः ।
ततः॑ । नः॒ । दे॒हि॒ । जी॒वसे॑ ॥

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• ado ← adaḥ ← adas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “that; John Doe; yonder; from here.”

• vāta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• gṛhe ← gṛha
• [noun], locative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

• ‘mṛtasya ← amṛtasya ← amṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• nidhir ← nidhiḥ ← nidhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hoard; receptacle; treasure; ocean; instrument.”

• hitaḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• tato ← tatas
• [adverb]
• “then; therefore; now; then; from there; subsequently; consequently; then; there; from that; for that reason; alternatively; consequently; furthermore.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• dehi ← dā
• [verb], singular, Present imperative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• jīvase ← jīv
• [verb noun]
• “survive; be; exist; live on; dwell.”

हे वात वायो ते तव गृहे स्थाने यददः योऽसौ अमृतस्य अमरणस्य निधिः निक्षेपः हितः स्थापितो वर्तते ततः तस्मान्निधेराहृत्यामृतत्वं जीवसे नः अस्माकं जीवनाय देहि प्रयच्छ ॥ ॥ ४४ । ।

English translation:

“The store of ambrosia, Vāta, which is plural ced in your house, give us of it that we may live.”

What deposit of immortality has been deposited yonder in your house, o Wind,
give us of that for us to live.

The store of Amrta laid away yonder, O Vata, in thine home,-
Give us thereof that we may live.

Was dort in deinem Hause, o Wind, als Schatz von Lebensbalsam aufbewahrt wird, davon gib uns zum Leben!

Что там в доме у тебя, о ветер,
Сложено как сокровище бессмертия,
Дай нам от него, чтобы мы жили!

• वायु:
• उलो वातायनः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (वात) हे वायो ! (ते गृहे) तेरे ग्रहण अपने अन्दर प्रतिष्ठा करने पर (यत्) जो (अदः) वह (अमृतस्य निधिः) अमरण-जीवनकी निधि कोष (हितः) निहित है (ततः) उसमें से (नः) हमारे (जीवसे) जीने को (देहि) धारण करा-दे, प्रदान कर ॥३॥

भावार्थभाषाः - वायु के अन्दर जीवन देनेवाला बड़ा भारी कोष है, उस कोष का थोड़ा भी भाग ठीक से ढंग से अन्दर धारण किया जाय, तो स्वस्थ और दीर्घजीवन मिल सकता है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वात) हे वायो ! (ते गृहे) तव ग्रहणे प्रतिष्ठाने “गृहा वै प्रतिष्ठा” [श० १।१।१९] (यत्-अदः-अमृतस्य निधिः-हितः) यदसौ ‘लिङ्गव्यत्ययः’ अमृतस्य-अमरणस्य जीवनस्य निधिर्निक्षेपः कोषो निहितोऽस्ति (ततः-नः-जीवसे देहि) तस्मादस्माकं जीवनाय देहीत्यर्थः ॥३॥