१८५

• देवता - आदित्यः(स्वस्त्ययनं)
• ऋषिः - सत्यधृतिर्वारुणिः
• छन्दः - गायत्री

म꣡हि त्रीणा꣡म् अ꣡वो अस्तु
द्युक्ष꣡म् मित्र꣡स्य अर्यम्णः꣡
दुराध꣡र्षं व꣡रुणस्य

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ávaḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

trīṇā́m ← trí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

aryamṇáḥ ← áryaman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dyukṣám ← dyukṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mitrásya ← mitrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

durādhárṣam ← durādhárṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

महि॑ । त्री॒णाम् । अवः॑ । अ॒स्तु॒ । द्यु॒क्षम् । मि॒त्रस्य॑ । अ॒र्य॒म्णः ।
दुः॒ऽआ॒धर्ष॑म् । वरु॑णस्य ॥

• mahi
• [noun], nominative, singular, neuter
• “great; firm.”

• trīṇām ← tri
• [noun], genitive, plural, masculine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• avo ← avaḥ ← avas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• ‘stu ← astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• dyukṣam ← dyukṣa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “celestial; divine; divine; brilliant.”

• mitrasyāryamṇaḥ ← mitrasya ← mitra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• mitrasyāryamṇaḥ ← aryamṇaḥ ← aryaman
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• durādharṣaṃ ← durādharṣam ← durādharṣa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “invincible; dangerous.”

• varuṇasya ← varuṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

त्रीणां त्रयाणां मित्रस्य अर्यम्णः वरुणस्य च द्युक्षं दीप्तमत एव दुराधर्षम् अन्यैर्धर्षितुं बाधितुमशक्यं महि महत् अवः रक्षणमस्माकम् अस्तु ।’ त्रीणामित्यपि छन्दसि दृश्यते (का. ७. १. ५३. १ ) इति वचनात् त्रयादेशाभावः। ‘नामन्यतरस्याम् ’ इति नाम उदात्तत्वम्॥

English translation:

“May the great, brilliant, unassailable protection of the three (deities), Mitra, Aryaman, and Varuṇa, be(granted to me).”

Great be the heavenly help of the three—of Mitra, of Aryaman,
of Varuṇa—help difficult to assail.

GREAT, unassailable must he the heavenly favour of’ Three Gods,
Varuna, Mitra, Aryaman.

Groß soll der Schutz der drei Götter sein, der himmlische des Mitra und Aryaman, unangreifbar der des Varuna.

Der grosse Himmelsschutz der drei, Arjaman’s, Mitra’s, Varuna’s Sei unantastbar unser Theil.

Мощной пусть будет поддержка троих (богов):
Пребывающая на небе (поддержка) Митры, Арьямана,
Трудноодолимая – Варуны!

• अदितिः (स्वस्तययनम्)
• सत्यधृतिर्वारुणिः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

इस सूक्त में श्वासप्रश्वास प्राण जीवनज्योति देते हैं, अध्यापक उपदेशक आचार्य ज्ञानज्योति देते हैं, इत्यादि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रीणाम्) तीन का (महि) महान्(द्युक्षम्) दीप्तियुक्त (दुराधर्षम्) दुर्निवार्य (अवः) रक्षण (अस्तु) होवे,किन तीन का कि (मित्रस्य) प्रेरक-प्राण-श्वास-अध्यापक का (वरुणस्य) वरनेवाले अपान-प्रश्वास-उपदेशक का तथा (अर्यम्णः)हृदयस्थ प्राण या विद्यासूर्य विद्वान् का रक्षण लेना चाहिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - प्रेरक, प्राण, श्वास; अध्यापक, वरनेवाले अपान, प्रश्वास, उपदेशक और हृदयस्थ प्राण, विद्यासूर्य विद्वान् इन तीनों का रक्षण मिले, तो मनुष्य स्वस्थ दीर्घजीवी और ऊँचा विद्वान् बन सकता है ॥१॥

अस्मिन् सूक्ते श्वासप्रश्वासौ हृदयस्थप्राणश्च जीवनज्योतिर्ददति, अध्यापकोपदेशकविद्या सूर्यश्च ज्ञानज्योतिः प्रयच्छन्ति, इत्यादयो विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रीणां महि द्युक्षं दुराधर्षम्-अवः-अस्तु) त्रयाणां महद् दीप्तं दुर्निवार्यं रक्षणं भवतु, ‘केषां त्रयाणामित्युच्यते’ (मित्रस्य वरुणस्य-अर्यम्णः) प्रेरकस्य प्राणस्य श्वासस्य, अध्यापकस्य वरुणस्य वरयितुः-अपानस्य प्रश्वासस्य-उपदेशकस्य तथा-अर्यम्णः-हृदयस्थप्राणस्य विद्यासूर्यस्य च ॥१॥

• देवता - आदित्यः(स्वस्त्ययनं)
• ऋषिः - सत्यधृतिर्वारुणिः
• छन्दः - गायत्री

नहि꣡ ते꣡षाम् अमा꣡ चन꣡
न꣡ अ꣡ध्वसु वारणे꣡षु
ई꣡शे रिपु꣡र् अघ꣡शंसः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
amā́ ← amā́ (invariable)
{}

caná ← caná (invariable)
{}

nahí ← nahí (invariable)
{}

téṣām ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ádhvasu ← ádhvan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

vāraṇéṣu ← vāraṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

agháśaṁsaḥ ← agháśaṁsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ī́śe ← √īś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ripúḥ ← ripú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

न॒हि । तेषा॑म् । अ॒मा । च॒न । न । अध्व॑ऽसु । वा॒र॒णेषु॑ ।
ईशे॑ । रि॒पुः । अ॒घऽशं॑सः ॥

• nahi
• [adverb]

• teṣām ← tad
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• amā
• [adverb]
• “at home.”

• cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

• nādhvasu ← nā ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nādhvasu ← adhvasu ← adhvan
• [noun], locative, plural, masculine
• “way; journey; adhvan [word]; time; path; method; road; time; distance.”

• vāraṇeṣu ← vāraṇa
• [noun], locative, plural, masculine
• “removing; desert.”

• īśe ← īś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• ripur ← ripuḥ ← ripu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “enemy; arivarga; Ripu; foe.”

• aghaśaṃsaḥ ← agha
• [noun], neuter
• “sin; evil; impurity; agha [word].”

• aghaśaṃsaḥ ← śaṃsaḥ ← śaṃsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “speaking.”

अमेति गृहनाम। अमा चन गृहेष्वपि तेषां वरुणमित्रार्यम्णां तदनुगृहीतानां स्तोतॄणां वा अघशंसः अघमनर्थमाशंसमानः रिपुः शत्रुः नहि ईशे न खलु हिंसितुमीष्टे ॥ ‘लोपस्त आत्मनेपदेषु’ इति तलोपः । अनुदात्तेत्त्वाल्लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः शिष्यते ॥ तथा अध्वसु मार्गेषु वारणेषु यत्र पुरुषा निवार्यन्ते तेषु च स्थानेषु शत्रुर्निवारयितुं न ईष्टे ॥

English translation:

“Let not their malignant enemy have power over dwellings, or roads, or enclosures.”

For neither at home nor on wild ways
does an evil-speaking cheater hold sway over them—

O’er these, neither at home nor yet abroad or pathways that are Strange,
The evil-minded foe hath power

Denn über sie hat der Schelm, der böse Reden führt, keine Gewalt, weder daheim noch auf unbekannten Wegen,

Denn nimmer hat ein böser Feind daheim noch auch auf rauhem Pfad Macht über einen solchen Mann,

Ведь над ними не имеет власти
Злоречивый обманщик
Ни дома, ни на опасных дорогах.

• अदितिः (स्वस्तययनम्)
• सत्यधृतिर्वारुणिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (तेषाम्) उन प्राणादियों के (अमा चन) घर में या सम्पर्क में (नहि) तथा नहि (अध्वसु) मार्गों में (वारणेषु) रोकस्थानों में (अघशंसः) पापेच्छुक-अहितचिन्तक (रिपुः) शत्रु (ईशे) हमें अधिकार में लेने में समर्थ नहीं होता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - प्राण, अपान, मुख्यप्राण, अध्यापक, उपदेशक, विद्यासूर्य विद्वान् के घर का सम्पर्क में रहने से अहितचिन्तक रोग या शत्रु मनुष्य पर प्रभावकारी नहीं हो सकता ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तेषाम्-अमा चन नहि) तेषां मित्रादीनां गृहे “अमा गृहनाम” [निघ० ३।४] तेषां सम्पर्के वा नहि (अध्वसु वारणेषु न) मार्गेषु-वारणेषु वारितप्रदेशेषु न (अघशंसः-रिपुः-ईशे) पापशंसकः-अहितचिन्तकः शत्रुरस्मान्-ईशितुं समर्थो भवितुमर्हति ॥२॥

• देवता - आदित्यः(स्वस्त्ययनं)
• ऋषिः - सत्यधृतिर्वारुणिः
• छन्दः - गायत्री

य꣡स्मै पुत्रा꣡सो अ꣡दितेः
प्र꣡ जीव꣡से म꣡र्तियाय
ज्यो꣡तिर् य꣡छन्ति अ꣡जस्रम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
áditeḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

putrā́saḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yásmai ← yá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

jīváse ← √jīv- (root)
{case:DAT, number:SG}

mártyāya ← mártya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

ájasram ← ájasra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáchanti ← √yam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

यस्मै॑ । पु॒त्रासः॑ । अदि॑तेः । प्र । जी॒वसे॑ । मर्त्या॑य ।
ज्योतिः॑ । यच्छ॑न्ति । अज॑स्रम् ॥

• yasmai ← yad
• [noun], dative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• putrāso ← putrāsaḥ ← putra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• aditeḥ ← aditi
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• jīvase ← jīv
• [verb noun]
• “survive; be; exist; live on; dwell.”

• martyāya ← martya
• [noun], dative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• yacchanty ← yacchanti ← yam
• [verb], plural, Present indikative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• ajasram ← ajasra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ceaseless; ageless; incessant.”

अदितेः अदीनाया देवमातुः पुत्रासः पुत्रा मित्रादयः यस्मै मर्यार्य मनुष्याय स्तोत्रे अजस्रम् अविच्छिन्नं ज्योतिः तेजः जीवसे जीवितुं प्र यच्छन्ति तस्य शत्रुर्नेश्वर इत्यर्थः ॥ ॥४३॥

English translation:

“(Nor the enemy of) the mortal upon whom the sons of Aditi bestow the eternal light (of life) that he maylive.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 3.31-33)

For whom the sons of Aditi hold forth inexhaustible light,
for the mortal to live.

Nor over him,. the man on whom the Sons of Aditi bestow Eternal light that he may live.

Welchem Sterblichen der Aditi Söhne zum Leben ihr ewiges Licht gewähren.

Dem, Söhne ihr der Aditi, das Licht, das unauslöschliche, Darreicht, damit er lebend sei.

Какому смертному сыновья
Адити даруют немеркнущий
Свет для жизни:

• अदितिः (स्वस्तययनम्)
• सत्यधृतिर्वारुणिः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अदितेः पुत्रासः) अविनश्वर परमात्मा के पुत्र अर्थात् मनुष्य को दुःख से त्राणकर्ता-पूर्वोक्त श्वासप्रश्वास हृदयस्थ प्राण और अध्यापक उपदेशक विद्यासूर्य आचार्य (यस्मै जीवसे) जिस जीवन धारण करनेवाले (मर्त्याय) मनुष्य के लिए (अजस्रं ज्योतिः) निरन्तर जीवनज्योति और ज्ञानज्योति देते रहते हैं, उस पर रोग या शत्रु अधिकार नहीं कर सकता ॥३॥

भावार्थभाषाः - प्राणों के द्वारा जीवनज्योति और विद्वान् द्वारा ज्ञानज्योति मनुष्य को मिलती रहे, तो रोग या अज्ञान शत्रु उस पर प्रभावकारी नहीं हो सकता है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अदितेः पुत्रासः) अविनश्वरस्य परमात्मनः-नरकाद् दुःखात् त्रातारः (यस्मै जीवसे मर्त्याय) यस्मै जीवनधारकाय मनुष्याय, (अजस्रं ज्योतिः प्रयच्छन्ति) स्थिरं जीवनज्योतिः-ज्ञानज्योतिः प्रयच्छन्ति प्रदानं कुर्वन्ति, न तस्य शत्रुः स्वामित्वं कर्त्तुं समर्थः ॥३॥