ऋग्वेदे विश्वासटिप्पन्यः

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

सायण-भाष्यम्

‘त्यमू षु’ इति तृचं सप्तविंशं सूक्तं तार्क्ष्यपुत्रस्यारिष्टनेमेरार्षं त्रैष्टुभं तार्क्ष्यदेवताकम् । तथा चानुक्रान्तं - त्यमू ष्वरिष्टनेमिस्तार्क्ष्यस्तार्क्ष्यम्’ इति । अहर्गणेषु द्वितीयादिष्वहःसु निष्केवल्यसूक्तानां पुरस्तादिदं सूक्तं शंसनीयम् । सूत्रितं च – त्यमू षु वाजिनं देवजूतमिति तार्क्ष्यमग्रे निष्केवल्यसूक्तानाम् ’ ( आश्व. श्रौ. ७.१.१३ ) इति । विषुवति तु निष्केवल्यसूक्तानामन्त एव तत्सूक्तम् । सूत्र्यते हि - त्यमू ष्वितीह तार्क्ष्यमन्ततः’ (आश्व. श्रौ. ८.६.१४) इति । महाव्रतेऽपि निष्केवल्य एतत् । तथैव पञ्चमारण्यके सूत्र्यते (ऐ. आ. ५. ३. १)॥

Jamison Brereton

178 (1004)
Tārksyạ
Ariṣṭanemi Tārkṣya
3 verses: triṣṭubh
A being named Tārkṣya is found in a few other places in Vedic literature, with varying identities. Here it seems to be the name of a prodigious and mythical racehorse, much like Dadhikrā(van) (see IV.38–40); indeed verse 3 here is a vari ant of the Dadhikrā verse IV.38.10. Both horses are associated with Trasadasyu, leader of the Pūrus: his association with Dadhikrā is announced directly in the first Dadhikrā verse (IV.38.1), whereas his association with Tārkṣya is mediated through the horse’s name, which is a vr̥ddhi derivative of Tr̥kṣi, himself a descendant of Trasadasyu (see VIII.22.7, see also VI.46.8).

01 त्यमू षु - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्य᳓मू+++(=तं)+++ षु᳓ वाजि᳓नं+++(=अन्नवन्तं बलवन्तं वा)+++ देव᳓जूतं +++(प्रेरितम् प्रीतं वा [सोमाहरणाय])+++
सहा᳓वानं+++(=सहस्वन्तं)+++ तरुता᳓रं+++(=तारकम्)+++ र᳓थानाम् ।
अ᳓रिष्ट-नेमिं+++(=परिरेखाम्)+++ पृतना᳓+++(=[पर]सेना)++++ऽजमाशुं᳓+++(←अज गति-क्षेपणयोः)+++
स्वस्त᳓ये ता᳓र्क्ष्यम्+++(=तृक्षजम्)+++ इहा᳓ हुवेम ॥

मूलम् ...{Loading}...

त्यमू॒ षु वा॒जिनं॑ दे॒वजू॑तं स॒हावा॑नं तरु॒तारं॒ रथा॑नाम् ।
अरि॑ष्टनेमिं पृत॒नाज॑मा॒शुं स्व॒स्तये॒ तार्क्ष्य॑मि॒हा हु॑वेम ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - तार्क्ष्यः
ऋषिः - अरिष्थनेमिस्तार्क्ष्यः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

तिय᳓म् ऊ षु᳓ वाजि᳓नं देव᳓जूतं
सहा᳓वानं तरुता᳓रं र᳓थानाम्
अ᳓रिष्टनेमिम् पृतना᳓जम् आशुं᳓
सुअस्त᳓ये ता᳓र्क्ष्यम् इहा᳓ हुवेम

Vedaweb annotation

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devájūtam ← devájūta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sú ← sú (invariable)

tyám ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ráthānām ← rátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

sahā́vānam ← sahā́van- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tarutā́ram ← tarutár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áriṣṭanemim ← áriṣṭanemi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āśúm ← āśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pr̥tanā́jam ← pr̥tanā́j- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

huvema ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

ihá ← ihá (invariable)

svastáye ← svastí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tā́rkṣyam ← tā́rkṣya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

त्यम् । ऊं॒ इति॑ । सु । वा॒जिन॑म् । दे॒वऽजू॑तम् । स॒हऽवा॑नम् । त॒रु॒तार॑म् । रथा॑नाम् ।
अरि॑ष्टऽनेमिम् । पृ॒त॒नाज॑म् । आ॒शुम् । स्व॒स्तये॑ । तार्क्ष्य॑म् । इ॒ह । हु॒वे॒म॒ ॥

Hellwig Grammar

tyam ← tya
[noun], accusative, singular, masculine
“that.”

ū ← u
[adverb]
“ukāra; besides; now; indeed; u.”

ṣu ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

vājinaṃ ← vājinam ← vājin
[noun], accusative, singular, masculine
“horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

devajūtaṃ ← deva
[noun], masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

devajūtaṃ ← jūtam ← jū
[verb noun], accusative, singular
“animate; encourage; impel; inspire.”

sahāvānaṃ ← sahāvānam ← sahāvan
[noun], accusative, singular, masculine
“mighty.”

tarutāraṃ ← tarutāram ← tarutṛ
[noun], accusative, singular, masculine
“tarutṛ [word].”

rathānām ← ratha
[noun], genitive, plural, masculine
“chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

ariṣṭanemim ← ariṣṭa
[noun]
“safe; unharmed.”

ariṣṭanemim ← nemim ← nemi
[noun], accusative, singular, masculine
“rim; felloe.”

pṛtanājam ← pṛtanāj
[noun], accusative, singular, masculine

āśuṃ ← āśum ← āśu
[noun], accusative, singular, masculine
“quick; fast; immediate; agile.”

svastaye ← svasti
[noun], dative, singular, feminine
“prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

tārkṣyam ← tārkṣya
[noun], accusative, singular, masculine
“emerald; Garuda; Shiva.”

ihā ← iha
[adverb]
“here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

huvema ← hvā
[verb], plural, Present optative
“raise; call on; call; summon.”

सायण-भाष्यम्

त्यमु तं प्रसिद्धमेव तार्क्ष्यं तृक्षपुत्रं सुपर्णम् ॥ तृक्षाद्यञ् । गर्गादिः ॥ स्वस्तये क्षेमाय इह अस्मिन् कर्मणि हुवेम भृशमाह्वयेमहि ॥ ’ बहुलं छन्दसि ’ इति ह्वयतेः संप्रसारणम्। लिङ्याशिष्यङ् । यद्वा । प्रार्थनायां लिङि व्यत्ययेन शः ॥ कीदृशम् । वाजिनं बलवन्तमन्नवन्तं वा देवजूतं देवैः सोमाहरणाय प्रेरितम् ॥ जु इति गत्यर्थः सौत्रो धातुः । अस्मात् कर्मणि निष्ठा ।’ तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ यद्वा । देवैः प्रीयमाणं तर्प्यमाणम् । यदाह यास्कः - ‘ जूतिर्गतिः प्रीतिर्वा देवजूतं देवगतं देवप्रीतं वा’ (निरु. १०. २८) इति । सहावानं सहस्वन्तं बलवन्तमभिभवनवन्तं वा अत एव रथानाम् अन्यदीयानां तरुतारं संग्रामे जेतारम् । यद्वा । रंहणशीला इमे लोका रथाः । तान् सोमाहरणसमये शीघ्रं तरीतारम् । श्रूयते हि – एष हीमाल्ँलोकान्सद्यस्तरति ’ ( ऐ.ब्रा. ४, २०) इति ॥ तरतेस्तृचि ‘ग्रसितस्कभित° ’ इत्यादावुडागमो निपात्यते (पा. सू. ७. २. ३४ ) ॥ अरिष्टनेमिम् अहिंसितरथम् । यद्वा । नेमिर्नमनशीलमायुधम् । अहिंसितायुधम् । अथवा । उपचाराज्जनके जन्यशब्दः । अरिष्टनेमेर्मम जनकम् । पृतनाजं पृतनानां शत्रुसेनानां प्राजितारं प्रगमयितारं जेतारं वा ।’ अज गतिक्षेपणयोः’ । अस्मात्क्विप् । ‘बलादावार्धधातुके विकल्प इष्यते’ ( का. २. ४. ५६. २) इति वचनाद्वीभावाभावः । जयतेर्वा डप्रत्ययः । आशुं शीघ्रगामिनम् ॥

Wilson

English translation:

“Let us invoke here for our welfare that Tārkṣya, who is mighty, the commissioned of the gods, thevictorious, the outstripper of chariots, of irresistible car, the overthrower of hosts, the swift.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Tārk.sya: i.e.,suparṇa, the son of Tṛkṣa, commissioned by the gods to bring the Soma from heaven; cf. Nirukta 10.28

Jamison Brereton

This god-sped prizewinner, victorious overtaker of (other) chariots, him whose wheel-felly cannot be damaged, the swift one driving to
battle—Tārkṣya would we summon here for our well-being.

Griffith

THIS very mighty one whom Gods commission, the Conqueror of cars, ever triumphant,
Swift, fleet to battle, with uninjured fellies, even Tarksya for our weal will we call hither.

Geldner

Jenen Preisrenner, den gottgetriebenen, überlegenen, der die Wagen überholt, dessen Radkranz unversehrt bleibt, den wettkämpfenden Renner, den Tarksya, wollen wir hier zum Heile anrufen.

Grassmann

Dies gottgesandte Ross, das kraftbegabte, das vorwärts dringend schnell die Wagen fördert, Zu Schlachten eilt mit unverletztem Radkranz, den Tārkschja wollen wir zum Heil uns rufen.

Elizarenkova

Того самого коня, приносящего награду, поторапливаемого богами,
Могучего победителя колесниц,
С невредимыми ободьями (колес), рвущегося в бой, быстрого
Таркшью здесь хотим мы призывать на счастье.

अधिमन्त्रम् (VC)

तार्क्ष्यः
अरिष्टनेमिस्तार्क्ष्यः
विराट्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - विषयः

इस सूक्त में आकाश में विद्युन्मयवायु मेघों को पृथिवी पर वर्षाता है, विद्युन्मय वायु को आश्रित कर वायुयान उड़ते हैं, वह होम यथाविधि करना चाहिये, इत्यादि विषय वर्णित हैं।

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्यम्-उ सु) उस अवश्य सुन्दर (वाजिनम्) बहुत अन्नवाले-बहुत अन्न के निमित्तभूत जलवाले या बहुत अन्नप्रदशक्तिवाले (देवजूतम्) देवों का गमन जिसके आश्रय पर है, उस ऐसे (सहावानम्) साहसवाले-बलवान् (रथानां तरुतारम्) मेघदलों के तरानेवाले-नीचे प्रेरितकर्त्ता(अरिष्टनेमिम्) अहिंसित वज्रवाले-अप्रतिबद्ध प्रहारवाले (पृतनाजम्) संग्राम जीतनेवाले (आशुम्) व्यापनशील (तार्क्ष्यम्) विद्युद्युक्त वायु को (इह) इस अवसर पर (स्वस्तये हुवेम) अपने कल्याण के लिए सुसम्पन्न करते हैं ॥१॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - विद्युत् से युक्त वायु अन्न के निमित्त जल भरे मेघों को ताड़ित करके नीचे गिरा देता है, उसे सुखदायक बनाने के लिए होम द्वारा सुसम्पन्न करना चाहिये, जिससे वृष्टि-जल गुणवाला बरसे ॥१॥

ब्रह्ममुनि - विषयः

अत्र सूक्ते आकाशे विद्युन्मयो वायुर्वर्तते स मेघान् नीचै वर्षति तथा विद्युन्मयं वायुमाश्रित्य वायुयानानि खलूड्डीयन्ते स होमो सुसंस्कृतः कार्य इत्यादयो विषयाः सन्ति।

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्यम्-उ सु वाजिनम्) तमवश्यं सुसमीचीनं भृशमन्नवन्तम् “वाजिनं भृशमन्नवन्तम्” [निरु० १०।२८] बह्वन्नस्य निमित्तमुदकवन्तं बह्वन्नप्रदशक्तिमन्तं वा (देवजूतम्) देवानां जूतं गमनं यस्मिन् तथाविधम् (सहावानम्) सहस्वन्तं बलवन्तं “सहावानं सहस्वन्तम्” [निरु० १०।२८] (रथानां तरुतारम्) देवरथानां मेघदलानां तारयितारं गमयितारं नीचैः प्रेरयितारम् (अरिष्टनेमिम्) अहिंसितवज्रम् “नेभिः-वज्रनाम” [निघ० २।२०] अप्रतिबद्धप्रहारम् (पृतनाजम्) सङ्ग्रामजितमिव (आशुम्) व्यापनशीलम् (तार्क्ष्यम्) विशिष्टवायुम्-विद्युन्मिश्रितवायुम् “वायुर्वै तार्क्ष्यः” [सां० ब्रा० ३०।५] (इह स्वस्तये हुवेम) अस्मिन्नवसरे स्वकल्याणाय ह्वयेम सुखसम्पन्नं कुर्मः ॥१॥

02 इन्द्रस्येव रातिमाजोहुवानाः - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्रस्येव राति᳓म् आजो᳓हुवानाः
सुअस्त᳓ये ना᳓वम् इवा᳓ रुहेम
उ᳓र्वी न᳓ पृ᳓थ्वी ब᳓हुले ग᳓भीरे
मा᳓ वाम् ए᳓तौ मा᳓ प᳓रेतौ रिषाम

मूलम् ...{Loading}...

इन्द्र॑स्येव रा॒तिमा॒जोहु॑वानाः स्व॒स्तये॒ नाव॑मि॒वा रु॑हेम ।
उर्वी॒ न पृथ्वी॒ बहु॑ले॒ गभी॑रे॒ मा वा॒मेतौ॒ मा परे॑तौ रिषाम ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - तार्क्ष्यः
ऋषिः - अरिष्थनेमिस्तार्क्ष्यः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ājóhuvānāḥ ← √hū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

rātím ← rātí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

iva ← iva (invariable)

nā́vam ← naú- ~ nā́v- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ruhema ← √ruh- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

svastáye ← svastí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

báhule ← bahulá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:DU}

gábhīre ← gabhīrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:DU}

ná ← ná (invariable)

pŕ̥thvī ← pr̥thú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:DU}

úrvī ← urú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:DU}

étau ← éti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

páretau ← páreti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

riṣāma ← √riṣ- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

पद-पाठः

इन्द्र॑स्यऽइव । रा॒तिम् । आ॒ऽजोहु॑वानाः । स्व॒स्तये॑ । नाव॑म्ऽइव । आ । रु॒हे॒म॒ ।
उर्वी॒ इति॑ । न । पृथ्वी॒ इति॑ । बहु॑ले॒ इति॑ । गभी॑रे॒ इति॑ । मा । वा॒म् । आऽइ॑तौ । मा । परा॑ऽइतौ । रि॒षा॒म॒ ॥

Hellwig Grammar

indrasyeva ← indrasya ← indra
[noun], genitive, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

indrasyeva ← iva
[adverb]
“like; as it were; somehow; just so.”

rātim ← rāti
[noun], accusative, singular, feminine
“gift; bounty; favor.”

ājohuvānāḥ ← ājohav ← √hvā
[verb noun], nominative, plural

svastaye ← svasti
[noun], dative, singular, feminine
“prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

nāvam ← nau
[noun], accusative, singular
“ship; boat; nau [word].”

ivā ← iva
[adverb]
“like; as it were; somehow; just so.”

ruhema ← ruh
[verb], plural, Aorist optative
“heal; grow; cicatrize; climb; board; ascend; grow.”

urvī ← uru
[noun], nominative, dual, feminine
“wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

pṛthvī ← pṛthu
[noun], nominative, dual, feminine
“broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

bahule ← bahula
[noun], vocative, dual, feminine
“frequent; endowed; much(a); many; abounding in(p); abundant; bahula [word]; accompanied; prevailing.”

gabhīre ← gabhīra
[noun], vocative, singular, feminine
“deep; profound; immeasurable; unfathomable; unfathomable; mysterious; deep; countless.”

mā
[adverb]
“not.”

vām ← tvad
[noun], genitive, dual
“you.”

etau ← eti
[noun], locative, singular, feminine
“i; arrival.”

mā
[adverb]
“not.”

paretau ← pareti
[noun], locative, singular, feminine
“departure.”

riṣāma ← riṣ
[verb], plural, Aorist conj./subj.
“suffer; harm.”

सायण-भाष्यम्

इन्द्रस्येव तार्क्ष्यस्य रातिं दानम् आजोहुवानाः पुनःपुनराह्वयन्तो वयं स्वस्तये अविनाशाय नावमिव नौर्यथा दुरवगाहं समुद्रं तारयति तथा दुःखस्य तारयित्रीं ताम् आ रुहेम आरूढा भूयास्म ॥ रुहेराशीर्लिंङि लिङयाशिष्यङ् ॥ हे उर्वी उर्व्यौ विस्तीर्णे हे पृथ्वी पृथिवी प्रथिते विख्याते हे बहुले अनन्ते गभीरे गाम्भीर्योपेते ईदृश्यौ हे द्यावापृथिव्यौ। नशब्दः संप्रत्यर्थे । संप्रति वां युवयोः संबन्धिनि एतौ तार्क्ष्यस्यागमे परेतौ परागमने च वयं मा रिषाम हिंसिता मा भूम ॥ आङ्पराभ्यामुत्तरस्येणो भावे क्तिन् ।’ तादौ च निति’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥

Wilson

English translation:

“Repeatedly invoking the liberality (of Tārkṣya), as (we do that) of Indra, let us mount upon it for ourwelfare as upon a ship; O heaven and earth, vast, expanded, manifold, profound, may we not suffer harm nowfrom (Tārkṣya’s) coming to or departing from you.”

Jamison Brereton

Summoning his generosity again and again, like that of Indra, we would board him like a boat for our well-being.
O you two who are broad like the two wide (worlds), voluminous and deep—let us not suffer harm of you in our coming nor in our going.

Griffith

As though we offered up our gifts to Indra, may we ascend. him as a ship. for safety.
Like the two wide worlds, broad, deep far-extended, may we be safe both when he comes and leaves you.

Geldner

Seine Gunst wie die des Indra erflehend, wollen wir gleichsam ein Schiff zum Heile besteigen. Ihr, die ihr so breit wie weit seid, ihr umfänglichen, tiefen, Himmel und Erde höret: Wir möchten durch euch im Kommen und Gehen keinen Schaden erleiden.

Grassmann

Herbei ihn lockend wie des Indra Gabe, Lasst uns zum Heil ihn wie ein Schiff besteigen, Wie beide weiten, hohen, tiefen Welten; nichts schäd’ge uns bei eurem Gehn und Kommen.

Elizarenkova

Моля, словно о даре Индры,
Мы хотим взойти как будто на ладью – на счастье.
О вы – двое, широкие, как и далекие, просторные, глубокие,
Да не потерпим мы вреда от вас ни при приходе, ни при уходе!

अधिमन्त्रम् (VC)

तार्क्ष्यः
अरिष्टनेमिस्तार्क्ष्यः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रस्य-इव) विद्युन्मय वायु का (रातिम्) दान अर्थात् जलदान को (आजोहुवानाः) भलीभाँति ग्रहण करते हुए (स्वस्तये) कल्याण के लिए (नावम्-इव) नौका पर जैसे (आ रुहेम) चढ़ें, वैसे सुख का अनुभव करें (उर्वी पृथ्वी) महान् प्रथित (बहुले गभीरे) विशाल गहन आकाशभूमि (वाम्) तुम उन दोनों के ऊपर (आ-इतौ परा-इतौ) वायु को आश्रित करके आने में और जाने में (मा रिषाम) हम हिंसित न हों ॥२॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - विद्युन्मय वायु की प्रेरणा से मेघ का जल मिलता है-पृथ्वी पर गिरता है वह कल्याण देने के लिए, जैसे नौका पर चढ़कर सुखका अनुभव करते हैं, ऐसे ही विद्युन्मय वायु को आश्रित करके भूमि से आकाश को और आकाश से भूमि पर विमान द्वारा आने-जाने में पीड़ित नहीं होते हैं, इस प्रकार से विमानयात्रा करनी चाहिये ॥२॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रस्य-इव रातिम्) तस्य विद्युन्मयस्य वायोः “यः-इन्द्रः स वायुः” [शत० ४।१।३।१९] “इवोऽपि दृश्यते” [निरु० १।१०] ‘पदपूरणः’ रातिं दानं जलम् (आजोहुवानाः) समन्तादाददानाः (स्वस्तये नावम्-इव आ रुहेम) कल्याणाय नौकामारुहेमेति यथा तथा सुखमनुभवेम अथ च (उर्वी पृथ्वी बहुले गभीरे) महत्यौ प्रथिते विशाले गहने द्यावापृथिव्यौ-आकाशभूमी (वाम्) युवयोस्तयोरुपरि (आ-इतौ परा-इतौ मा रिषाम) वायुमाश्रित्या-गमने परागमने न हिंसिता भवेम ॥२॥

03 सद्यश्चिद्यः शवसा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सद्य᳓श् चिद् यः᳓ श᳓वसा प᳓ञ्च कृष्टीः᳓
सू᳓र्य इव ज्यो᳓तिषाप᳓स् तता᳓न
सहस्रसाः᳓ शतसा᳓ अस्य रं᳓हिर्
न᳓ स्मा वरन्ते युवतिं᳓ न᳓ श᳓र्याम्

मूलम् ...{Loading}...

स॒द्यश्चि॒द्यः शव॑सा॒ पञ्च॑ कृ॒ष्टीः सूर्य॑ इव॒ ज्योति॑षा॒पस्त॒तान॑ ।
स॒ह॒स्र॒साः श॑त॒सा अ॑स्य॒ रंहि॒र्न स्मा॑ वरन्ते युव॒तिं न शर्या॑म् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - तार्क्ष्यः
ऋषिः - अरिष्थनेमिस्तार्क्ष्यः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

kr̥ṣṭī́ḥ ← kr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

páñca ← páñca- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sadyás ← sadyás (invariable)

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

jyótiṣā ← jyótis- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tatā́na ← √tan- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ráṁhiḥ ← ráṁhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sahasrasā́ḥ ← sahasrasā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śatasā́ḥ ← śatasā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

śáryām ← śáryā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sma ← sma (invariable)

varante ← √vr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yuvatím ← yuvatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

स॒द्यः । चि॒त् । यः । शव॑सा । पञ्च॑ । कृ॒ष्टीः । सूर्यः॑ऽइव । ज्योति॑षा । अ॒पः । त॒तान॑ ।
स॒ह॒स्र॒ऽसाः । श॒त॒ऽसाः । अ॒स्य॒ । रंहिः॑ । न । स्म॒ । व॒र॒न्ते॒ । यु॒व॒तिम् । न । शर्या॑म् ॥

Hellwig Grammar

sadyaś ← sadyas
[adverb]
“immediately; just; daily; sadyas [word].”

cid ← cit
[adverb]
“even; indeed.”

yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

śavasā ← śavas
[noun], instrumental, singular, neuter
“strength; power; superiority.”

pañca ← pañcan
[noun], accusative, plural, feminine
“five; fifth; pañcan [word].”

kṛṣṭīḥ ← kṛṣṭi
[noun], accusative, plural, feminine
“people; citizenry.”

sūrya ← sūryaḥ ← sūrya
[noun], nominative, singular, masculine
“sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

iva
[adverb]
“like; as it were; somehow; just so.”

jyotiṣāpas ← jyotiṣā ← jyotis
[noun], instrumental, singular, neuter
“light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

jyotiṣāpas ← apaḥ ← ap
[noun], accusative, plural, masculine
“water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

tatāna ← tan
[verb], singular, Perfect indicative
“expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

sahasrasāḥ ← sahasra
[noun], neuter
“thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

sahasrasāḥ ← sāḥ ← sā
[noun], nominative, singular, feminine
“winning.”

śatasā ← śata
[noun], neuter
“hundred; one-hundredth; śata [word].”

śatasā ← sāḥ ← sā
[noun], nominative, singular, feminine
“winning.”

asya ← idam
[noun], genitive, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

raṃhir ← raṃhiḥ ← raṃhi
[noun], nominative, singular, feminine
“speed.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

smā ← sma
[adverb]

varante ← vṛ
[verb], plural, Present indikative
“surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

yuvatiṃ ← yuvatim ← yuvati
[noun], accusative, singular, feminine
“girl; woman.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

śaryām ← śaryā
[noun], accusative, singular, feminine
“arrow.”

सायण-भाष्यम्

यः चित् योऽपि तार्क्ष्यः सद्यः शीघ्रं शवसा आत्मीयेन बलेन अपः उदकानि अमृतलक्षणानि ततान विस्तारितवान् सूर्यइव यथा सूर्यः सर्वस्य प्रेरक आदित्यः ज्योतिषा आत्मीयेन तेजसा वर्षर्तौ अपो विस्तारयति तद्वत् । कृष्टयो मनुष्याः । पञ्च कृष्टीः पञ्चविधान् कृष्टीन् मनुष्यान् प्रति । निषादपञ्चमांश्चतुरो वर्णनित्यर्थः । अस्य तार्क्ष्यस्य रंहिः गतिः सहस्रसाः सहस्रसंख्यस्य धनस्य दात्री संभक्त्री वा भवति । तथा शतसाः शतस्य च दात्री संभक्त्री वा भवति ॥ सनतेः सनोतेर्वा ‘जनसनखन’ इति विट् । ‘विड्वनोरनुनासिकस्यात्’ इत्यात्वम् । न स्म न खल्वीदृशीं तार्क्ष्यस्य ते गतिं वरन्ते के चन वारयन्ति । तत्र दृष्टान्तः । शर्यां शरकाण्डमयीमिषुं धनुषो मुक्तां युवतिं न लक्ष्येण मिश्रीभवन्तीमिव । सा यथा दुर्निवारा तथैषा कैश्चिदपि वारयितुमशक्येत्यर्थः। अत्र निरुक्तं - सद्योऽपि यः शवसा बलेन तनोत्यपः सूर्यइव ज्योतिषा पञ्च मनुष्यजातानि सहस्रसानिनी शतसानिन्यस्य सा गतिर्न स्मैनां वारयन्ति प्रयुवतीमिव शरमयीमिषुम्’ (निरु. १० २९ ) इति ॥ ॥ ३६ ॥

Wilson

English translation:

“He who has by his strength rapidly spread out the waters for the five castes like the sun by his light–thousand-yielding, hundred-bestowing is his course, like an unfailing arrow, none can stop it.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Arrow: Nirukta10.29: yuvatim śaryām = paryuvatīm śaramayam iṣum = a diving reed-made arrow

Jamison Brereton

Who just in a single day stretches across the five peoples with his vast power, like the sun across the waters with his light,
his is the charge that wins thousands, that wins hundreds. They do not block him, anymore than a youthful arrow.

Griffith

He who with might the Five Lands hath pervaded, like Surya with his lustre, and the waters-
His strength wins hundreds, thousands none avert it, as- the young maid repelleth not her lover.

Geldner

Der sofort durch seine Macht sich über die fünf Völker ausgedehnt hat wie die Sonne mit ihrem Lichte über die Gewässer. Tausend gewinnend, Hundert gewinnend ist sein Lauf; wie einen jugendlichen Pfeil hielten sie ihn nicht auf.

Grassmann

Der schnell mit Kraft durchdringt die fünf Geschlechter, so wie die Sonne durch ihr Licht die Nebel; Sein Lauf gibt hundert-tausendfachen Segen, nichts hält ihn auf, dem frischentsandten Pfeil gleich.

Elizarenkova

Кто сразу же благодаря своей силе протянулся
Над пятью народами, как солнце (своим) светом над водами, –
Бег его завоевывает тысячи, завоевывает сотни.
Его не удержать, как юную стрелу!

अधिमन्त्रम् (VC)

तार्क्ष्यः
अरिष्टनेमिस्तार्क्ष्यः
त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो विद्युन्मय वायु (सद्यः-चित्) शीघ्र ही यथावसर तत्काल ही (शवसा) वेग से (अपः-ततान) जलों को तानता है, (सूर्यः-इव) सूर्य जैसे (ज्योतिषा) निजज्योति के द्वारा पृथिवीस्थ जलाशयों से जल खींच कर अन्तरिक्ष मेंतानता है, ऐसे ही विद्युन्मय वायु तानता है (पञ्चकृष्टीः) अन्तरिक्ष से पाँचों मनुष्यों-ब्राह्मण,क्षत्रिय,वैश्य,शूद्र और वनवासी के प्रति वृष्टिजलों को पृथिवीपर फैलाता है (अस्य रंहिः) इस विद्युन्मय वायु की गति (शतसाः सहस्रसाः) शत-सौ स्थानों को सहस्रस्थानों को प्राप्त होनेवाली या शत घोड़ों तथा सहस्र घोड़ों की शक्ति जैसी है (न वरन्ते स्म) इसे कोई रोक नहीं सकते (युवतिं शर्यां न) जैसे धनुष में नियुक्त बलवाली शरयुक्ता बाण को कोई रोक नहीं सकता, जब तक वह लक्ष्य को नहीं बींध लेती ॥३॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - विद्युद्युक्त वायु मेघों को पृथिवी पर बिखेर देता है, जो सभी मनुष्यों के लिए हितकर है, उसकी गतिशक्ति सभी स्थानों पर काम करती है या सैकड़ों सहस्रों घोड़ों जितनी बलवाली है, वह होम से पुष्ट होकर अच्छी हितकारी वर्षा करता है ॥३॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) यस्तार्क्ष्यो विद्युन्मयो वायुविशेषः (सद्यः-चित्) शीघ्रमपि यथावसरं तत्कालमेव (शवसा) बलेन वेगेन “शवः बलनाम” [निघ० १।१२] (अपः-ततान) जलानि तनोति (सूर्यः-इव ज्योतिषा) यथा सूर्यो निजज्योतिषा पृथिवीस्थजलाशयेभ्यो जलान्याकृष्यान्तरिक्षे तनोति तथा स तार्क्ष्यो विद्युन्मयो वायुविशेषः (पञ्चकृष्टीः) अन्तरिक्षात् पञ्च मनुष्यजातानि प्रति “कृष्टयो मनुष्याः” [निघ० २।३] चत्वारो वर्णा निषादः पञ्चमः” [निरु० ३।८] वृष्टिजलानि पृथिव्यां प्रसारयति (अस्य रंहिः) अस्य वायोर्गतिः (शतसाः सहस्रसाः) शतसानिनी सहस्रसानिनी शतस्थानानि सहस्रस्थानानि सम्भजमाना यद्वा शताश्वैः-सम्भजनीया सहस्राश्वैः सम्भजनीया-असंख्याताश्वगतितुल्यास्ति ताम् (न वरन्ते स्म) न वारयन्ति नावरोद्धुं शक्नुवन्ति केचनापि (युवतिं शर्यां न ) धनुषि नियुक्तां बलवतीं शरमयीमिषुमिव यावल्लक्ष्यवेधनं न स्यात् ॥३॥