१७६

• देवता - ऋभवः
• ऋषिः - सूनुरार्भवः
• छन्दः - अनुष्टुप्

प्र᳓ सून᳓व ऋभूणा᳐᳓म्
बृह᳓न् नवन्त वृज᳓ना
क्षा᳓मा ये᳓ विश्व᳓धायसो
अ᳓श्नन् धेनुं᳓ न᳓ मात᳓रम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
prá ← prá (invariable)

r̥bhūṇā́m ← r̥bhú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

sūnávaḥ ← sūnú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

navanta ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:IPRF, voice:MED}

vr̥jánā ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

kṣā́ma ← kṣā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

viśvádhāyasaḥ ← viśvádhāyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

áśnan ← √aśⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

dhenúm ← dhenú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mātáram ← mātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

प्र । सू॒नवः॑ । ऋ॒भू॒णाम् । बृ॒हत् । न॒व॒न्त॒ । वृ॒जना॑ ।
क्षाम॑ । ये । वि॒श्वऽधा॑यसः । अश्न॑न् । धे॒नुम् । न । मा॒तर॑म् ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• sūnava ← sūnavaḥ ← sūnu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “son; offspring.”

• ṛbhūṇām ← ṛbhu
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Ribhus.”

• bṛhan ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• navanta ← nū
• [verb], plural, Present injunctive
• “praise; shout.”

• vṛjanā ← vṛjana
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “community; settlement.”

• kṣāmā ← kṣāman
• [noun], accusative, singular, neuter

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• viśvadhāyaso ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvadhāyaso ← dhāyasaḥ ← dhāyas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “alimentary; sustaining.”

• ‘śnan ← aśnan ← aś
• [verb], plural, Imperfect
• “eat; consume; chew; feed.”

• dhenuṃ ← dhenum ← dhenu
• [noun], accusative, singular, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• mātaram ← mātṛ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

सूनवः एतत्संज्ञाः ऋभूणाम् । ऋभुर्विभ्वा वाज इति त्रयाणामपि प्रथमेन व्यपदेशः । तेषां पुत्राः बृहत् प्रभूतं वृजना । संग्रामनामैतत् । वृजनं संग्रामं प्र नवन्त । नवतिर्गतिकर्मा । प्रगच्छन्ति । प्रकर्षेण गच्छन्ति । प्रकृष्टगमनेन जयो लक्ष्यते । तत्र शत्रूञ्जयन्तीत्यर्थः । सूनुर्नामर्षिरात्मानमेव परोक्षेण निरदिशत् । एकस्मिन्नपि पूजार्थं बहुवचनम्। ये ऋभवः विश्वधायसः विश्वस्य धारकाः क्षाम भूमिम् अश्नन् व्याप्नुवन् । अशू व्याप्तौ । व्यत्ययेन श्ना। धेनुं न । धेनुः प्रीणयित्री गौः । तामिव तेषामृभूणामित्यन्वयः । यद्वा । सूर्यरश्मयोऽप्यृभव उच्यन्ते । य उरु भासमानाः सूर्यरश्मयो विश्वधायसो विश्वं सर्वं रसं धयन्तः पिबन्तः । यद्वा । वृष्ट्यादिप्रदानेन सर्वस्य धारकाः । एवंभूताः सन्तः क्षाम भूमिमश्नन् अभुञ्जत तदीयं सर्वं रसमपिबन् । तत्र दृष्टान्तः । मातरं जननीं धेनुं पयस्विनीं गां यथा वत्सः पिबति तथा । य ऋभवोऽश्नन्ति तेषामृभूणामित्यन्वयः ॥

English translation:

“The Sunus, (the sons) of the Ṛbhus, advance boldly to battle; supporters of all, they have spreadover the earth as (a calf) over the mother cow.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sons of the Ṛbhus: or, the rays of the sun, which, absorbing allmoisture, viśvadhāyasaḥ, feed on the earth as a calf drinks themilk of the cow

The sons of the R̥bhus [=flames], their circles, bellow out loftily— they who, deriving all nourishment, feed upon (heaven and) earth as if on a mother cow.

WITH hymns of praise their sons have told aloud the Rbhus’ mighty deeds.
Who, all-supporting, have enjoyed the earth as, twere a mother cow.

Die Söhne der Ribhu´s brüllten laut mit ihrem Anhang, die an dem Erdboden zehren wie das Kalb an der Mutterkuh, die Allnährenden.

Die Flammensöhne jubeln laut entgegen den Versammelten, Es lecken die allnährenden die Erde, wie das Kalb die Kuh.

Сыновья Рибху громко
Зашумели, (а также их) общины,
(Те,) питающие всех (сыновья), что землю
Пожирают, словно (теленок) дойную корову – мать.

• ऋभवः
• सूनुरार्भवः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

इस सूक्त में विद्वान् परमेश्वर की वेदवाणी से उसकी स्तुति करके मोक्ष प्राप्त करते हैं, विज्ञानरीति द्वारा सूर्य से ज्ञान प्राप्त करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋभूणाम्) बहुत भासमान रश्मियाँ चमकनेवाली किरणों या मेधावी विद्वान् (सूनवः) उत्पादन धर्मवाले या ज्ञान के प्रेरक (बृहत्-वृजना) महान्बलों को (प्र नवन्त) प्रचलित करते हैं, बढ़ाते हैं (विश्वधायसः) विश्व जगत् को धारण करनेवाले (क्षाम)पृथिवीको (धेनुं न मातरम्) जैसे दूध देनेवाली गोमाता को प्राप्त करते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - किरणें संसार में उत्पत्तिशक्ति देनेवाली जगत् को धारण करती हैं, वेपृथिवीको प्राप्त होती हैं, जैसे दूध देनेवाली गौ को बछड़े प्राप्त करते हैं एवं मेधावी विद्वान् ज्ञानको उत्पन्न करनेवाले ज्ञानबल का प्रचार करते हैं, पृथ्वी की जनता को ज्ञान देने के लिए प्राप्त होते हैं ॥१॥

अस्मिन् सूक्ते विद्वांसः परमेश्वरस्य वेदवाचा तस्य स्तुतिं कृत्वा मोक्षानन्दं प्राप्नुवन्ति तथा विज्ञानप्रक्रियया सूर्याद् बहुज्ञानं गृह्णन्तीति विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋभूणां) ऋभवः ‘विभक्तिव्यत्ययेन प्रथमास्थाने षष्ठी’ बहुभासमाना रश्मयः “ऋभवः-किरणाः” [ऋ० १।११०।६ दयानन्दः] मेधाविनो वा “ऋभु मेधाविनाम” [निघ० ३।१५] (सूनवः) उत्पादनधर्मिणः ज्ञानस्य सोतारः प्रेरकाः (बृहत्-वृजना प्र नवन्त) बृहन्ति महान्ति बलानि “वृजनं बलनाम” [निघ० २।६] प्रचरन्ति “नवते-गतिकर्मा” [निघ० २।१४] (विश्वधायसः) विश्वस्य जगतो धारकाः (ये) ये खलु (क्षाम) पृथिवीम् “क्षाम पृथिवीनाम” [नि० १।१] (धेनुं न मातरम्-अश्नन्) यथा दुग्धदात्रीं मातरं गां च तथा प्राप्नुवन्ति ॥१॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सूनुरार्भवः
• छन्दः - गायत्री

प्र᳓ देवं᳓ देविया᳓ धिया᳓
भ᳓रता जात᳓वेदसम्
हव्या᳓ नो वक्षद् आनुष᳓क्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devyā́ ← devī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

bhárata ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

jātávedasam ← jātávedas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ānuṣák ← ānuṣák (invariable)

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vakṣat ← √vah- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

प्र । दे॒वम् । दे॒व्या । धि॒या । भर॑त । जा॒तऽवे॑दसम् ।
ह॒व्या । नः॒ । व॒क्ष॒त् । आ॒नु॒षक् ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devyā ← deva
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “divine.”

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• bharatā ← bhṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• jātavedasam ← jātavedas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vakṣad ← vakṣat ← vah
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• ānuṣak
• [adverb]
• “correctly; in sequence; punctually.”

हे ऋत्विग्यजमानाः देवं दानादिगुणयुक्तं जातवेदसं जातानां वेदितारं जातप्रज्ञं जातधनं वा इममग्निं प्र भरत प्रकर्षेण हरत । यद्वा । प्राञ्चं नयत । केन साधनेनेति तदाह । देव्या दीप्तया धिया प्रज्ञया कर्मणा वा । यद्वा । एषा सहयोगे तृतीया । देव्या धिया युक्तम् । किं प्रयोजनमिति चेत् । नः अस्माकं हव्या हव्थानि हवींषि आनुषक् आनुपूर्व्यादनुक्रमेण वक्षत् । अयमग्निर्वहेत् । देवान् प्रापयेत् ॥ वहेर्लेटि • सिब्बहुलम्” इति सिप् ॥ अयमु य अ देवयुहता यज्ञार्य नीयते ।

English translation:

“Bring forward the divine Jātavedas by means of divine wisdom; may he bear our oblations (to thegods) in succession.”

Bring forward the god Jātavedas with a godly insight.
He will convey our oblations in their proper order.

Bring forth the God with song divine, being Jatavedas hitherward,
To bear our gifts at once to heaven.

Führet den Gott Jatavedas unter göttlicher Dichtung vor; er soll unsere Opfer richtig befördern!

Mit göttlichem Gebete führt den Gott, den Wesenkenner vor; Die Tränke fahr er fort und fort.

Несите вперед бога Джатаведаса
С помощью божественной силой прозрения!
Пусть отвозит он наши жертвы по порядку (обряда)!

• अग्निः
• सूनुरार्भवः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदसं देवम्) जात-उत्पन्नमात्र वस्तुएँ जानी जाती हैं जिसके द्वारा, ज्ञानदाता उस परमेश्वरदेव को या प्रकाशदाता सूर्यदेव को (देव्या धिया) उसी देव की वाणी से या उसी देव की प्रकाशक्रिया से (प्र भरत) हे विद्वानों ! अपने को ज्ञान से भरो या प्रकाश से भरो (नः) हमारे लिए (हव्या) लेने योग्य वस्तुओं को (आनुषक्) अनुकूलता से (वक्षत्) प्राप्त कराओ ॥२॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् जन वेदवाणी द्वारा परमात्मा की स्तुति प्रार्थना करें और विद्वान् लोग सूर्य का ज्ञान-विज्ञान प्रक्रिया से करें और साधारण जनों के लिए आवश्यक ज्ञानविषयों तथा वस्तुओं का आविष्कार करसकते हैं ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदसं देवं देव्या धिया प्र भरत) हे विद्वांसः ! यूयं जातानि-उत्पन्नानि वस्तूनि वेद्यन्ते ज्ञायन्ते येन तं परमेश्वरं सूर्यं वा तं देवं ज्ञानदातारं प्रकाशदातारं वा देव्या धिया तदीयया वाचा “वाग्वै धीः” [का० श० ४।१।४।१३] धीरसीति “ध्यायते हि वाचेत्थं चेत्थं च” [काठ० १४।३] यद्वा तदीयप्रकाशकर्मणा “धीः कर्मनाम” [निघ० २।१] प्रकृष्टं-धारयत प्रार्थयध्वम् यद्वा सेवध्वम् (नः-हव्या-आनुषक्-वक्षत्) अस्मभ्यमादातव्यानि वस्तूनि खल्वानुकूल्येन प्रापयेत् ॥२॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सूनुरार्भवः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अय᳓म् उ ष्य᳓ प्र᳓ देवयु᳓र्
हो᳓ता यज्ञा᳓य नीयते
र᳓थो न᳓ यो᳓र् अभी᳓वृतो
घृ᳓णीवाञ् चेतति त्म᳓ना

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devayúḥ ← devayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

syá ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nīyate ← √nī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

yajñā́ya ← yajñá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

abhī́vr̥taḥ ← √vr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ná ← ná (invariable)

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yóḥ ← yú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cetati ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ghŕ̥ṇīvān ← ghŕ̥ṇīvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

अ॒यम् । ऊं॒ इति॑ । स्यः । प्र । दे॒व॒ऽयुः । होता॑ । य॒ज्ञाय॑ । नी॒य॒ते॒ ।
रथः॑ । न । योः । अ॒भिऽवृ॑तः । घृणि॑ऽवान् । चे॒त॒ति॒ । त्मना॑ ॥

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣya ← tya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “that.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• devayur ← devayuḥ ← devayu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “devout; devoted.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• yajñāya ← yajña
• [noun], dative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• nīyate ← nī
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yor ← yoḥ ← yos
• [noun], accusative, singular
• “fortune.”

• abhīvṛto ← abhīvṛtaḥ ← abhīvṛta
• [noun], nominative, singular, masculine

• ghṛṇīvāñ ← ghṛṇīvān ← ghṛṇīvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “aglow(p).”

• cetati ← cit
• [verb], singular, Present indikative
• “notice; observe; attend to; intend.”

• tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

अयमु अयमेव स्यः सोऽग्निः देवयुः देवान् यष्टुमिच्छन् भवति ॥ देव शब्दात्क्यचि ‘न च्छन्दस्यपुत्रस्य इतीत्वदीर्घयोः प्रतिषेधः ॥ अयमेव होता देवानामाह्वाता । अयमेव यज्ञाय यागार्थं प्र णीयते आहवनीयदेशं प्रति प्रकर्षेण नीयते । अपि च रथः रंहणशीलः सूर्यो रथवान् वा ॥ छान्दसो मत्वर्थीयस्थ लोपः ॥ स यथा घृणीवान् दीप्तिमान् तद्वद्दीप्तः योः मिश्रयिता हविषां देवैः संगमयिता । यौतेः ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ’ इति विच् ॥ अभीवृतः ऋत्विग्यजमानैरावेष्टितः ॥ वृणोतेः कर्मणि ‘अन्येषामपि ’ इति पूर्वपदस्य दीर्घः । ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । एवंभूतोऽग्निः त्मना आमना स्वयमेव चेतति सम्यग्देवान् यष्टुं जानाति ॥ ‘ मन्त्रेष्वाङ्यादेरात्मनः’ इत्याकारलोपः ॥

English translation:

“This ministrant priest devoted to the gods is brought (here) for the sacrifice; radiant as theswift-moving sun, uniting (the oblation and the gods) surrounded (by the priests, Agni) knows of himself (how toworship the gods).”

This Hotar right here, seeking the gods, is led forth to sacrifice.
Decked out like the chariot of a traveler, he comes into view, glowing with heat, in his own person.

He here, a God-devoted Priest, led forward comes to sacrifice.
Like a car covered for the road, he, glowing, knows, himself, the way.

Dieser gottergebene Hotri wird da zum Opfer hingetragen. Wie der Wagen eines Fahrenden bedeckt, macht sich der Glutreiche von selbst bemerkbar.

Der Priester hier, den Göttern hold, wird zu dem Opfer vorgeführt; Wie ein beladner Wagen zeigt sich auf der Fahrt der glühende.

Вот ведут его самого
Преданного богам хотара для жертвоприношения.
Накрытый, как колесница едущего ( в поход),
Пылающий, он сам себя проявляет.

• अग्निः
• सूनुरार्भवः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्-उ स्यः) यही वह (देवयुः-होता) हमारे लिए दिव्य भोगों की कामना करनेवाला-सबको देनेवाला परमात्मा या दिव्य रश्मियों को मिलानेवाला या प्राप्त करनेवाला सूर्य (यज्ञाय प्र-नीयते) समागम के लिए हृदय में धारा जाता है या यथासमय सेवन किया जाता है (रथः-न) जैसे रमणीय आश्रय करने योग्य गुरु (योः-अभीवृतः) जो मिश्रण चाहता है, वह शिष्यों के द्वारा आवृत होता है, ऐसे (घृणिवान्) दीप्तिमान् परमात्मा (त्मना चेतति) स्वरूप से सेवन करते हुए को चेताता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा मनुष्य के लिए दिव्य भोगों की कामना करता है, वह हृदय में साक्षात् होता है, अपने तेजस्वी स्वरूप से चेताता भी है, ऐसे ही सूर्य अपनी किरणों से संगत करता है और प्रकाश प्रदान करके चेताता है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्-उ स्यः-देवयुः-होता) अयमेव स योऽस्मदर्थं दिव्यान् भोगान् कामयते ‘छन्दसि परेच्छायां क्यच्’ “देवयवः-ये देवान् दिव्यान् भोगान् कामयन्ते ते” [ऋ० १।१५४।५ दयानन्दः] परमात्मा यद्वा “देवान् रश्मीन् यौति मिश्रयति प्रापयति” सूर्यः-होताऽसि (यज्ञाय प्र-नीयते) सङ्गमनाय हृदये प्रकृष्टं नीयते धार्यते यथासमयं सेव्यते (रथः-न योः-अभीवृतः) यथा रमणीय आश्रयणीयो गुरुः यौति-मिश्रणमिच्छति स शिष्यैरभिवृतोऽभितः पार्श्वत आवृतो भवति तथाभूतः सः (घृणिवान्-त्मना चेतति) दीप्तिमान् सन् “घृणिः ज्वलतोनाम” [निघ० १।१७] स्वरूपेण सेवमानं चेतयति ॥३॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सूनुरार्भवः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अय᳓म् अग्नि᳓र् उरुष्यति
अमृ᳓ताद् इव ज᳓न्मनः
स᳓हसश् चिद् स᳓हीयान्
देवो᳓ जीवा᳓तवे कृतः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

uruṣyati ← √uruṣy- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

amŕ̥tāt ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

iva ← iva (invariable)

jánmanaḥ ← jánman- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)

sáhasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

sáhīyān ← sáhīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jīvā́tave ← jīvā́tu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

kr̥táḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

अ॒यम् । अ॒ग्निः । उ॒रु॒ष्य॒ति॒ । अ॒मृता॑त्ऽइव । जन्म॑नः ।
सह॑सः । चि॒त् । सही॑यान् । दे॒वः । जी॒वात॑वे । कृ॒तः ॥

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• uruṣyaty ← uruṣyati ← uruṣy
• [verb], singular, Present indikative
• “protect; help.”

• amṛtād ← amṛtāt ← amṛta
• [noun], ablative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• janmanaḥ ← janman
• [noun], ablative, singular, neuter
• “birth; reincarnation; lineage; origin; race; metempsychosis; parentage; descent; appearance; age; birthplace; beginning; being.”

• sahasaś ← sahasaḥ ← sahas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• sahīyān ← sahīyas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• jīvātave ← jīvātu
• [noun], dative, singular, feminine
• “life.”

• kṛtaḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

अयमग्निः अमृतात् अमरणाद्देवाद्देवनिमित्ताद्भयादिव जन्मनः जायमानात् मनुष्यात् मनुष्यनिमित्ताद्भयादपि उरुष्यति तस्माद्रक्षति ॥ ‘ उरुष्यती रक्षाकर्मा ’ ( निरु. ५. २३) इति यास्कः । भाववाचिनोऽमृतशब्दस्य नञा बहुव्रीहौ ‘नञो जरमरमित्रमृताः’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । ‘ भीत्रार्थानाम् (पा. सू. १. ४, २५) इत्यपादानसंज्ञा ॥ अपि चायं देवः सहसश्चित् ॥ सह इति बलनाम । तस्मादुत्तरस्य मत्वर्थीयस्य ‘ बहुलं छन्दसि’ इति लुक् ॥ चिच्छब्दोऽप्यर्थे । सहस्वतो बलवतोऽपि सहीयान् बलवत्तरः ॥ सहस्विशब्दादीयसुनि • विन्मतोः’ इति विनो लुक् । टेः ’ इति टिलोपः ॥ एवंभूतो देवः जीवातवे जीवनहेतवे यागाय कृतः ब्रह्मणा सृष्टः ॥ ॥ ३४ ॥

English translation:

“This Agni saves from peril caused by man as (well as) from peril caused by the immortals, a godstronger than strength, created for life-producing (sacrifice).”

This Agni delivers himself from his immortal birth, as it were.
Stronger even than strength, the god was created for living.

This Agni rescues from distress, as ’twere from the Immortal Race,
A God yet mightier than strength, a God who hath been made for life.

Dieser Agni sucht das Weite vor der Geburt, wie vor dem Unsterblichen. Der Gott, der gewaltiger als selbst der Gewaltige, ist zum Leben geschaffen.

Der Agni hier hilft aus der Noth selbst vor dem göttlichen Geschlecht; Der stärker ist als Stärke selbst, der Gott zum Leben recht gemacht.

Этот Агни стремится на простор
С (самого) рождения, как будто (бежит) от бессмертия.
Сильнее даже сильного,
(Этот) бог создан для жизни.

• अग्निः
• सूनुरार्भवः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्-अग्निः) यह अग्रणेता परमेश्वर या सूर्य (अमृतात्-इव जन्मनः) अमृतजन्म मोक्ष से-मोक्ष प्रदान करके (उरुष्यति) हमारी रक्षा करता है (सहसः-चित्) बल का भी (सहीयान् देवः) अतिशय बलवान् देव परमेश्वर या सूर्य (जीवातवे कृतः) स्वकीय अमर जीवन पाने के लिए हमारे द्वारा स्वीकृत किया-आक्षित या उपासित या सेवित किया गया ॥४॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा मोक्ष प्रदान करके आत्मा को अमर बनाता है, वह सब बलवानों का बलवान् है, उससे अमर जीवन पाने के लिए उसकी उपासना करनी चाहिए तथा सूर्य भी बड़ा बलवान् है, उसका सेवन भी दीर्घ जीवन प्रदान करता है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्-अग्निः) एषोऽग्रणेता परमेश्वरः सूर्यो वा (अमृतात्-इव जन्मनः) न मृतं मरणं भवति तस्माज्जन्मतः-अमरजन्मतः-अमरजन्म मोक्षं प्रदाय “ल्यब्लोपे पञ्चम्युपसंख्यानम्” (उरुष्यति) अस्मान् रक्षति “सूर्यद्वारेण ते विरजाः प्रयान्ति” [मुण्डको० १।२।११] (सहसः-चित् सहीयान् देवः) बलवतोऽपि खल्वतिशयेन बलवान् देवः परमेश्वरः सूर्यो वा (जीवातवे कृतः) स्वकीयामरजीवनायास्माभिरङ्गीकृतः-आश्रित उपासितः सेवितो वा ॥४॥