१७५

• देवता - ग्रावाणः
• ऋषिः - ऊर्ध्वग्रावार्बुदिः
• छन्दः - गायत्री

प्र᳓ वो ग्रावाणः सविता᳓
देवः᳓ सुवतु ध᳓र्मणा
धूर्षु᳓ युज्यध्वं सुनुत᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
popular;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
popular;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
grāvāṇaḥ ← grā́van- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhármaṇā ← dhárman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

suvatu ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dhūrṣú ← dhúr- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

sunutá ← √su- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yujyadhvam ← √yuj- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

प्र । वः॒ । ग्रा॒वा॒णः॒ । स॒वि॒ता । दे॒वः । सु॒व॒तु॒ । धर्म॑णा ।
धूः॒ऽसु । यु॒ज्य॒ध्व॒म् । सु॒नु॒त ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• grāvāṇaḥ ← grāvan
• [noun], vocative, plural, masculine
• “stone; millstone; grindstone; mountain.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• suvatu ← sū
• [verb], singular, Present imperative
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• dharmaṇā ← dharman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “regulation; Dharma; law; property.”

• dhūrṣu ← dhur
• [noun], locative, plural
• “yoke; dhur [word].”

• yujyadhvaṃ ← yujyadhvam ← yuj
• [verb], plural, Imperativ Pr￤s. Passiv
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• sunuta ← su
• [verb], plural, Present imperative
• “press out; su.”

हे ग्रावाणः सोमाभिषवार्थाः पाषाणाः वः युष्मान् सविता प्रेरकः देवः धर्मणा आत्मीयेन धारणेन कर्मणा प्र सुवतु अभिषवार्थं प्रेरयतु । ’ षू प्रेरणे’ । तौदादिकः । यूयं च धूर्षु अभिषवस्थानेषु प्राच्यादिमहादिक्षु युज्यध्वं युक्ता भवत । अनन्तरं सुनुत अभिषुणुत सोमम् ॥

English translation:

“May the divine Savitā urge you, stones, by his sustaining (action), be yoked to the chariot-poles,express (the Soma).”

Let god Savitar propel you forth according to his ordinance, o pressing stones.
Yoke yourselves to the chariot-poles. Press!

प्र वो॑ ग्रावाणः सवि॒ता दे॒वः सु॑वतु॒ धर्म॑णा ।
धू॒र्षु यु॑ज्यध्वं सुनु॒त ॥

Euch, Steine, soll Gott Savitri nach der Bestimmung in Bewegung setzen. Schirret euch an die Joche, presset aus!

Bewegen soll Gott Savitar, o Steine, euch der Reihe nach; Schirrt an die Deichseln euch und presst.

Вас, давильные камни, пусть бог
Савитар приведет в движение по (своему) закону!
Впрягайтесь в дышла, выжимайте!

• ग्रावाणः
• ऊर्ध्वग्रावार्बुदः
• गायत्री
• षड्जः

इस सूक्त में राजा राष्ट्रहितार्थ विद्वानों को यथायोग्य नियुक्त करे, प्रजाहित के लिए स्वयं अधिकारी कर्त्तव्यपरायण रहें, विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (ग्रावाणः) हे विद्वानों ! (वः) तुम्हें (सविता देवः) प्रेरक विजय का इच्छुक राजा (धर्मणा) धारण गुण से (प्र सुवतु) प्रेरित करे (धूर्षु) कार्य धुराओं में धारणीय विभागों में (युज्यध्वम्) नियुक्त होवो-लगो तथा (सुनुत) राष्ट्र को एश्वर्ययुक्त करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - राजा के आदेशानुसारप्रत्येकविषय के या प्रत्येक क्षेत्र के विद्वान् अपने विभागों में ठीक-ठीक लगें और राष्ट्र को ऐश्वर्यशाली बनावें ॥१॥

अत्र सूक्ते राजा राष्ट्रस्याधिकारपदेषु विदुषो यथायोग्यं नियोजयेत प्रजाहिताय स्वयं तथाऽधिकारिणश्च कर्तव्यपरायणाः स्युः।

पदार्थान्वयभाषाः - (ग्रावाणः) हे विद्वांसः ! “विद्वांसो हि ग्रावाणः” [श० ३।९।३।१४] (वः) युष्मान् (सविता देवः-धर्मणा प्रसुवतु) प्रेरको राजा जिगीषुः-धारणगुणेन प्रेरयतु (धूर्षु युज्यध्वं सुनुत) कार्यधूर्षु धारणीयविभागेषु-नियुक्ता भवत तथा राष्ट्रमैश्वर्ययुक्तं कुरुत ॥१॥

• देवता - ग्रावाणः
• ऋषिः - ऊर्ध्वग्रावार्बुदिः
• छन्दः - गायत्री

ग्रा᳓वाणो अ᳓प दुछु᳓नाम्
अ᳓प सेधत दुर्मति᳓म्
उस्राः᳓ कर्तन भेषज᳓म्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular;; repeated line
popular

Morph
ápa ← ápa (invariable)

duchúnām ← duchúnā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

grā́vāṇaḥ ← grā́van- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ápa ← ápa (invariable)

durmatím ← durmatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sedhata ← √sidh- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

bheṣajám ← bheṣajá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kartana ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

usrā́ḥ ← usrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ग्रावा॑णः । अप॑ । दु॒च्छुना॑म् । अप॑ । से॒ध॒त॒ । दुः॒ऽम॒तिम् ।
उ॒स्राः । क॒र्त॒न॒ । भे॒ष॒जम् ॥

• grāvāṇo ← grāvāṇaḥ ← grāvan
• [noun], vocative, plural, masculine
• “stone; millstone; grindstone; mountain.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• ducchunām ← ducchunā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “calamity; misfortune.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• sedhata ← sidh
• [verb], plural, Present imperative
• “chase away; repel.”

• durmatim ← durmati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hate; envy.”

• usrāḥ ← usrā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “cow; dawn.”

• kartana ← kṛ
• [verb], plural, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• bheṣajam ← bheṣaja
• [noun], accusative, singular, neuter
• “drug; medicine; herb; bheṣaja [word]; remedy; reagent.”

हे ग्रावाणः दुच्छुनां दुःखकारिणीं शत्रुभूतां प्रजाम् अप सेधत अस्मत्तोऽपगमयत । * षिधु गत्याम्’। तथा दुर्मतिं दुष्टाभिसंधिं च अप सेधत । भेषजं सुखमस्माकं यथा भवति तथा उस्राः गाः कर्तन कुरुत ॥ करोतेश्छान्दसो विकरणस्य लुक् ।’ तप्तनप्तनथनाश्च’ इति तनबादेशः ॥

English translation:

“Drive away, stones, the malevolent (folk), drive away evil intention, make our cattle a remedy (againstdistress).”

O pressing stones, ward off misfortune, off ill-will.
Make the ruddy ones [=soma plants] into a remedy.

Stones, drive calamity away, drive ye away malevolence:
Make ye the Cows our medicine.

Ihr Steine, haltet Unheil, haltet Übelwollen ab! Machet die Kühe zu einem Heiltrank!

O Steine, scheucht das Ungemach hinweg und jeden Bösewicht, Und macht die Milch zur Arzenei.

Вы, давильные камни, от(вратите) беду,
Отвратите недоброжелательность!
Сделайте коров целебным средством!

• ग्रावाणः
• ऊर्ध्वग्रावार्बुदः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (ग्रावाणः) हे विद्वानों ! तुम लोग (दुच्छुनाम्) दुःखकारी शत्रुसेना को (अप सेधत) दूर भगाओ-पछाड़ो(दुर्मतिम्-अप) उसकी दुर्गति का नाश करो (उस्राः) गौवों के लिए (भेषजम्) सुख (कर्तन) करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - प्रजातथासेना के विद्वान् दुःखदायक शत्रु-सेना को पछाड़ें, उसकी बुरी नीति को नष्ट करें, राष्ट्र की गौवों के लिए सुख देवें ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ग्रावाणः) हे विद्वांसः! यूयम् (दुच्छुनाम्-अप सेधत) दुःखकारिणीं शत्रुसेनाम् “दुच्छुनाभ्यः दुःखकारिणीभ्यः शत्रुसेनाभ्यः” [ऋ० २।३२।२ दयानन्दः] दूरीकुरुत पराङ्मुखं कुरुत (दुर्मतिम्-अप) दुष्टमतिं च तस्याः नाशयत (उस्राः-भेषजं कर्तन) राष्ट्रे गोभ्यः-गाः-‘विभक्तिव्यत्ययः’ “उस्रा गोनाम” [निघ० २।११] सुखम् “भेषजं-सुखनाम” [निघ० ३।६] कुरुत ॥२॥

• देवता - ग्रावाणः
• ऋषिः - ऊर्ध्वग्रावार्बुदिः
• छन्दः - गायत्री

ग्रा᳓वाण उ᳓परेषु आ᳓
महीय᳓न्ते सजो᳓षसः
वृ᳓ष्णे द᳓धतो वृ᳓ष्णियम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

grā́vāṇaḥ ← grā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

úpareṣu ← úpara- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

mahīyánte ← √mahīy- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sajóṣasaḥ ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dádhataḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vŕ̥ṣṇe ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣṇyam ← vŕ̥ṣṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ग्रावा॑णः । उप॑रेषु । आ । म॒ही॒यन्ते॑ । स॒ऽजोष॑सः ।
वृष्णे॑े॒ । दध॑तः । वृष्ण्य॑म् ॥

• grāvāṇa ← grāvāṇaḥ ← grāvan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “stone; millstone; grindstone; mountain.”

• upareṣv ← upareṣu ← upara
• [noun], locative, plural, masculine

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• mahīyante ← mahīy
• [verb], plural, Present indikative
• “rejoice; revel.”

• sajoṣasaḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• vṛṣṇe ← vṛṣan
• [noun], dative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• dadhato ← dadhataḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, plural
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vṛṣṇyam ← vṛṣṇya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “manfulness; virility.”

ग्रावाणः दिक्ष्ववस्थिताः पाषाणाः सजोषसः सह प्रीयमाणाः संगताः सन्तो वा उपरेषु । उपरो नामाभिषवाय चतुर्णां ग्राव्णां मध्ये स्थापितो विस्तृतः पाषाणः । प्रदेशापेक्षं बहुवचनम् । उपरस्य प्रान्तेषु महीयन्ते प्रकाशन्ते । आकारः पूरणः । किं कुर्वन्तः । Vवृष्णे वर्षित्रे सोमाय वृष्ण्यं वीर्यं दधतः प्रयच्छन्तः ॥

English translation:

“The stones consentient with the central pivot are honoured, giving energy to the sprinkling (Soma).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Central pivot: upara = the large stone in the centre of the four stones, which bruise the Soma; or, a reference tothe edges of the stone

The pressing stones joined in fellowship display their greatness on the lower (stones),
providing bullish power to the bull.

Of one accord the upper Stones, giving the Bull his bull-like strength,
Look down with pride on those below.

Die Steine fühlen sich einmütig erhaben über die unteren Preßsteine, da sie dem Bullen Bullenkraft verschaffen.

Die Steine tummeln frohgesellt auf ihrer Unterlage sich, Dem Stiere gebend Stiereskraft.

Давильные камни все вместе
Резвятся на нижних камнях,
Давая быку бычью силу.

• ग्रावाणः
• ऊर्ध्वग्रावार्बुदः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (ग्रावाणः) विद्वान् लोग (सजोषसः) समानप्रीतियुक्त हुए (वृष्णे) सुखवर्षक राजा के लिए (वृष्ण्यम्) बल को (दधतः) धारण कराते हुए प्रदान कराते हुए (उपरेषु)उपरमणीयपदों पर (आ महीयन्ते) भलीभाँति महिमा को प्राप्त होते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - राष्ट्र के विद्वान् परस्पर प्रेम से संगठित होकर राजा को अपना यथायोग्य सहयोग और बल दें, तोऊँचेअधिकारपदों पर सम्मानित होते हैं,उन्हें ऊँचा सम्मान देना चाहिये ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ग्रावाणः) विद्वांसः (सजोषसः) समानप्रीतियुक्ताः सन्तः (वृष्णे वृष्ण्यं दधतः) सुखवर्षकाय राज्ञे बलं धारयन्तः प्रयच्छन्तः (उपरेषु-आ-महीयन्ते) उपरमणीयपदेषु समन्तान्महत्त्वं प्राप्नुवन्ति ॥३॥

• देवता - ग्रावाणः
• ऋषिः - ऊर्ध्वग्रावार्बुदिः
• छन्दः - गायत्री

ग्रा᳓वाणः सविता᳓ नु᳓ वो
देवः᳓ सुवतु ध᳓र्मणा
य᳓जमानाय सुन्वते᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular;; repeated line
popular;; repeated line

Morph
grā́vāṇaḥ ← grā́van- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

nú ← nú (invariable)

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhármaṇā ← dhárman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

suvatu ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sunvaté ← √su- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yájamānāya ← √yaj- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ग्रावा॑णः । स॒वि॒ता । नु । वः॒ । दे॒वः । सु॒व॒तु॒ । धर्म॑णा ।
यज॑मानाय । सु॒न्व॒ते ॥

• grāvāṇaḥ ← grāvan
• [noun], vocative, plural, masculine
• “stone; millstone; grindstone; mountain.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• suvatu ← sū
• [verb], singular, Present imperative
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• dharmaṇā ← dharman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “regulation; Dharma; law; property.”

• yajamānāya ← yajamāna
• [noun], dative, singular, masculine
• “Yajamāna.”

• sunvate ← su
• [verb noun], dative, singular
• “press out; su.”

देवः दानादिगुणयुक्तः सविता हे ग्रावाणः Vवः युष्मान् धर्मणा आत्मीयेन धारणेन ‘नु क्षिप्रं सुवतु अभिषवे प्रेरयतु । किमर्थम् । सुन्वते सोमाभिषवं कुर्वते यजमानाय यजमानार्थम् । तस्य यागनिष्पत्तय इत्यर्थः ॥ ॥ ३३ ॥

English translation:

“May the divine Savitā quickly urge you, stones, by his sustaining (action) for the sake of theworshipper, who makes the libation.”

O pressing stones, let god Savitar now propel you according to ordinance for the sacrificer who presses (soma).

May Savitar the God, O Stones, stir you as Law commands for him
Who sacrifices, pouring juice.

Savitri, der Gott, soll euch, Steine, nach der Bestimmung in Bewegung setzen, zu Gunsten des somapressenden Opferers!

Bewegen soll, o Steine, euch Gott Savitar der Reihe nach, dem Opferer, der Soma braut.

Вас, давильные камни, пусть сейчас бог
Савитар приведет в движение по (своему) закону
Для жертвователя, выжимающего сому.

• ग्रावाणः
• ऊर्ध्वग्रावार्बुदः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (ग्रावाणः) हे विद्वानों ! (वः) तुम्हें (सविता देवः-नु) प्रेरक विजयेच्छुक राजा शीघ्र (धर्मणा-सुवतु) कर्त्तव्य कर्म के द्वारा प्रेरित करता है (सुन्वते यजमानाय) राष्ट्र को बढ़ानेवाले प्रजाजन के लिए ॥४॥

भावार्थभाषाः - राजा राष्ट्र को बढ़ानेवाले प्रजाजन के लिए स्वयं कर्तव्यपरायण रहे और राष्ट्र के अधिकारी विद्वानों को भी कर्तव्यपरायण रहने का आदेश दे ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ग्रावाणः) हे विद्वांसः ! (वः) युष्मान् (सविता देवः-नु) प्रेरयिता देवः-शीघ्रम् (धर्मणा सुवतु) कर्त्तव्यकर्मणा प्रेरयतु प्रेरयति (सुन्वते यजमानाय) राष्ट्रं वर्धयते प्रजाजनाय ॥४॥