१७१

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - इटो भार्गवः
• छन्दः - गायत्री

तुवं᳓ त्य᳓म् इट᳓तो र᳓थम्
इ᳓न्द्र प्रा᳓वः सुता᳓वतः
अ᳓शृणोः सोमि᳓नो ह᳓वम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
iṭátas ← iṭátas (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

tyám ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́vaḥ ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

sutā́vataḥ ← sutā́vant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áśr̥ṇoḥ ← √śru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

somínaḥ ← somín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

त्वम् । त्यम् । इ॒टतः॑ । रथ॑म् । इन्द्र॑ । प्र । आ॒वः॒ । सु॒तऽव॑तः ।
अशृ॑णोः । सो॒मिन॑ । हव॑म् ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• tyam ← tya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “that.”

• iṭato ← iṭataḥ ← iṭa
• [noun], ablative, singular, masculine
• “Iṭa.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• prāvaḥ ← prāv ← √av
• [verb], singular, Imperfect
• “help; promote.”

• sutāvataḥ ← sutāvat
• [noun], genitive, singular, masculine

• aśṛṇoḥ ← śru
• [verb], singular, Imperfect
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• somino ← sominaḥ ← somin
• [noun], genitive, singular, masculine

• havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

हे इन्द्र सुतावतः सुतेनाभिषुतेन सोमेन युक्तस्य इटतः इटस्य । ‘सुपां सुलुक्’ इति ङसस्तस् । एतत्संज्ञस्यर्षेः त्यं तं प्रसिद्धं रथं प्रावः प्रारक्षः । सोमिनः सोमयुक्तस्य मम हवम् आह्वानम् अशृणोः शृणु ॥

English translation:

“You have protected, Indra, this chariot of Iḷā, who offered libations; hear the invocation of thepresenter of the Soma.”

You, Indra—you furthered this chariot of Iṭat the presser.
You heard the call of the one who has soma.

FOR Ita’s sake who pressed the juice, thou, Indra, didst protect his car,
And hear the Soma-giver’s call.

Du Indra halfst jenem Wagen des Itat vorwärts, der Soma ausgepreßt hatte; du erhörtest den Ruf des Somaspenders.

Vom saftbegabten Schilfteich her o Indra, kamst gefahren du, Vernahmst des Somapressers Ruf.

Ты, о Индра, помог (промчаться) вперед той самой
Колеснице Итата, выжимавшего сому,
Ты услышал призыв жертвователя сомы.

• इन्द्र:
• इटो भार्गवः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

इस सूक्त में परमात्मा श्रेष्ठकर्मध्वंसक की मूर्धा को नीचे करता है, उपासक की कामना पूरी करता, उसके हृदय में साक्षात् होता है, इत्यादि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र त्वम्) हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन् ! तू (इटतः) तेरे प्रति गति करते हुए (सुतावतः) उपासनारसवाले उपासना करते हुए के (त्यं रथं प्र-आवः) उस मनोरथ की भलीभाँति रक्षा करता है तथा (सोमिनः) उस सोमरस सम्पादन करनेवाले के (हवम्) प्रार्थनावचन को (अशृणोः) तू सुनता है-पूरा करता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा के प्रति जानेवाले और उसकी उपासना करनेवाले के मनोरथ की परमात्मा रक्षा करता है, उसके प्रार्थनावचनों को सुनता है, कामना पूरी करता है ॥१॥

सूक्तेऽत्र परमात्मा श्रेष्ठकर्मणो ध्वंसकस्य जनस्य मूर्धा नीचैः करोति, स्वोपासकस्य कामनां पूरयति हृदये साक्षात् भवति, इत्यादि विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र त्वम्) हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन् ! त्वम् (इटतः) त्वां प्रतिगच्छतः “इट गतौ” [भ्वादि०] ततः शतृप्रत्ययः (सुतावतः) उपासनारसवतः-उपासनां कुर्वतः (त्यं रथं प्र-आवः) तं मनोरथं प्रकृष्टं रक्ष-रक्षसि, तथा (सोमिनः-हवम्-अशृणोः) तस्योपासनारससम्पादकस्य प्रार्थनावचनं शृणोषि-पूरयसि ॥१॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - इटो भार्गवः
• छन्दः - गायत्री

तुव᳓म् मख᳓स्य दो᳓धतः
शि᳓रो अ᳓व त्वचो᳓ भरः
अ᳓गछः सोमि᳓नो गृह᳓म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dódhataḥ ← dódhat- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

makhásya ← makhá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

áva ← áva (invariable)

bharaḥ ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

śíraḥ ← śíras- ~ śīrṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tvacáḥ ← tvác- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

ágachaḥ ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

gr̥hám ← gr̥há- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

somínaḥ ← somín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

त्वम् । म॒खस्य॑ । दोध॑तः । शिरः॑ । अव॑ । त्व॒चः । भ॒रः॒ ।
अग॑च्छः । सो॒मिनः॑ । गृ॒हम् ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• makhasya ← makha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; Makha; festival.”

• dodhataḥ ← dudh
• [verb noun], genitive, singular
• “ramp.”

• śiro ← śiraḥ ← śiras
• [noun], accusative, singular, neuter
• “head; top; peak; battlefront; śiras [word]; beginning; skull.”

• ‘va ← ava
• [adverb]
• “down.”

• tvaco ← tvacaḥ ← tvac
• [noun], ablative, singular, feminine
• “skin; bark; peel; hide; complexion; hide; Rasa; rind.”

• bharaḥ ← bhṛ
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• agacchaḥ ← gam
• [verb], singular, Imperfect
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• somino ← sominaḥ ← somin
• [noun], genitive, singular, masculine

• gṛham ← gṛha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

हे इन्द्र त्वं मखस्य यज्ञस्य दोधतः कम्पमानस्य देवेभ्यः पलायमानस्य शिरः प्रवर्ग्यरूपं त्वचः त्वगुपलक्षिताच्छरीरात् अव भरः । अवयुत्य पृथक्कृत्य हृतवानसि । देवेभ्यो निष्क्रान्तस्य पुरुषाकारस्य धन्विनो यज्ञस्य शिर इन्द्रो वम्रिरूपेण ज्याघातनद्वारा पुरा चिच्छेद । तदभिप्रायेणेदमुक्तम् । श्रूयते हि - तस्येन्द्रो वम्रिरूपेण धनुर्ज्यामच्छिनद्रुद्रस्य त्वेव धनुरार्त्निः शिर उत्पिपेष स प्रवर्ग्योऽभवत्’ (तै. आ. १. ५. २) इति । स त्वं सोमिनः सोमवतो मम गृहम् अगच्छः आगच्छ

English translation:

“You have carried off the head of the trmbling sacrifice from his skin; come to the dwelling of thepresenter of the Soma.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Legend: Sacrifice attempted to escape from the gods. Sacrifice assumed a human form,that of a warrior. Indra took the form of an ant and gnawed at the bowstring and then cut of the head of Sacrifice.The head of the Sacrifice is the pravargya or preliminary ceremony of pouring fresh milk into boiling ghī

You pulled the head of the raging Battler off from his skin.
You went to the house of the one who has soma.

Thou from his skin hast borne the head of the swift-moving combatant,
And sought the Soma-pourer’s home.

Du hast den Kopf des widerspenstigen Makha von der Haut abgetrennt und kamst in des Somaspenders Haus.

Du rissest aus der Haut heraus des wild erregten Kämpfers Kopf, Kamst in des Somapressers Haus.

Голову бурного Макхи
Ты отделил от кожи.
Ты отправился в дом жертвователя сомы.

• इन्द्र:
• इटो भार्गवः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) हे ऐश्वर्यवन् परमेश्वर ! तू (मखस्य दोधतः) यज्ञ जैसे श्रेष्ठ कर्म को कम्पित-विचलित-विनष्ट करनेवाले का (त्वचः-शिरः-अव भरः) त्वचा से-शिर से सर को उतार दे (सोमिनः गृहम्-अगच्छः) उपासनारसवाले उपासक के हृदयघर को प्राप्त हो ॥२॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा यज्ञ जैसे श्रेष्ठ कर्म के ध्वंस करनेवाले की मूर्धा को नीचे गिरा देता है और अपने उपासक के हृदयघर को प्राप्त होता है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) हे ऐश्वर्यवन् परमेश्वर ! (मखस्य दोधतः) यज्ञस्य श्रेष्ठकर्मणो यो कम्पयति विचालयति तस्य कम्पयमानस्य (त्वचः-शिरः-अव भरः) त्वक्तः शरीरतः शिरोऽवहरसि पृथक्करोषि (सोमिनः-गृहम्-अगच्छः) उपासनारसवतः-उपासकस्य हृदयगृहं गच्छसि प्राप्नोषि ॥२॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - इटो भार्गवः
• छन्दः - गायत्री

तुवं᳓ त्य᳓म् इन्द्र म᳓र्तियम्
आस्त्रबुध्ना᳓य वेनिय᳓म्
मु᳓हुः श्रथ्ना मनस्य᳓वे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mártyam ← mártya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

tyám ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āstrabudhnā́ya ← āstrabudhná- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

venyám ← venyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

manasyáve ← manasyú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

múhur ← múhur (invariable)

śrathnāḥ ← √śrathⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

त्वम् । त्यम् । इ॒न्द्र॒ । मर्त्य॑म् । आ॒स्त्र॒ऽबु॒ध्नाय॑ । वे॒न्यम् ।
मुहुः॑ । श्र॒थ्नाः॒ । म॒न॒स्यवे॑ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• tyam ← tya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “that.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• martyam ← martya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mortal.”

• āstrabudhnāya ← āstrabudhna
• [noun], dative, singular, masculine

• venyam ← venya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Venya.”

• muhuḥ ← muhur
• [adverb]
• “again; repeatedly; continually.”

• śrathnā ← śrathnāḥ ← śrath
• [verb], singular, Imperfect

• manasyave ← manasyu
• [noun], dative, singular, masculine

हे इन्द्र त्वं त्यं तं मर्त्यं मनुष्यं वेन्यं वेनस्य पुत्रं पृथुम् आस्त्रबुध्नाय । अस्त्रबुध्नो नाम कश्चित् । तस्य पुत्राय मनस्यवे मननीयं स्तोत्रमिच्छते मुहुः शश्वत् श्रथ्नाः अहिंसीः । वशमनय इत्यर्थः ॥ ।

English translation:

“You have often, Indra, let loose the mortal Venya, against Manasyu, the son of Astrabudhna.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Venya:Pṛthu, the son of Vena;

Śnathnaḥ = have harmed

You, Indra—this mortal Venya
you made slack in an instant, for Āstrabudhna, who had it in mind.

Venya, that mortal man, hast thou, for Astrabudhna the devout,
O Indra, many a time set free.

Du, Indra, hast jene sterblichen Venya für den darauf bedachten Astrabudhna im Augenblick losgemacht.

Dem Astrabudhna machtest du, dem andachtsvollen, wieder los Den liebenswerthen Sterblichen.

Ты, о Индра, того самого смертного
Венью в (один) миг освободил
Для задумавшего (это) Астрабудхны.

• इन्द्र:
• इटो भार्गवः
• पादनिचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र त्वम्) हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन् ! तू (आस्त्रबुध्नाय) शरीर के गिरानेवाले कामादि पापों को गिराने में कुशल (मनस्यवे) मनस्वी-मनुष्य के लिए (त्यं वेन्यम्) उस ग्रहण करनेवाले (मर्त्यम्) मनुष्य को (मुहुः श्रथ्नाः) तू बार-बार हिंसित करता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - कामादि पाप को नष्ट करनेवाले मनस्वी जन के बन्धक-बाँधनेवाले को परमात्मा पुनः-पुनः पीड़ित करता है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र त्वम्) हे ऐश्वर्यवन् परमेश्वर ! त्वम् (आस्त्र-बुध्नाय मनस्यवे) बुध्नस्य शरीरस्य “बुध्नं शरीरम्” [ऋ० १।५२।६ दयानन्दः] बुध्नस्य शरीरस्य अस्त्रं क्षेपकं कामादिपापम् “अस्त्रबुध्नम् राजदन्तादिषु परम्” [अष्टा० २।२।३१] इति परनिपातः तन्नाशनकुशलः-आस्त्रबुध्नस्तस्मै मनस्विने (त्यं वेन्यं मर्त्यम्-मुहुः श्रथ्नाः) तं ग्रहीतारं बन्धकम् “वेणृ वेनृ गति…ग्रहणेषु” [भ्वादि०] पुनः पुनः हंसि ॥३॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - इटो भार्गवः
• छन्दः - गायत्री

तुवं᳓ त्य᳓म् इन्द्र सू᳓रियम्
पश्चा᳓ स᳓न्तम् पुर᳓स् कृधि
देवा᳓नां चित् तिरो᳓ व᳓शम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

tyám ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥dhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

paścā́ ← paścā́ (invariable)

purás ← purás (invariable)

sántam ← √as- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

tirás ← tirás (invariable)

váśam ← váśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

त्वम् । त्यम् । इ॒न्द्र॒ । सूर्य॑म् । प॒श्चा । सन्त॑म् । पु॒रः । कृ॒धि॒ ।
दे॒वाना॑म् । चि॒त् । ति॒रः । वश॑म् ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• tyam ← tya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “that.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• paścā
• [adverb]
• “west; behind; paścā [word]; on all fours; subsequently.”

• santam ← as
• [verb noun], accusative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• puras
• [adverb]
• “ahead; puras [word]; easterly; eastward; east; earlier.”

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• tiro ← tiras
• [adverb]
• “tiras [word]; away; secretly.”

• vaśam ← vaśa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “control; dominion; influence; power; Vaśa; vaśa [word]; will; authority; control; wish; supervision.”

हे इन्द्र त्वं त्यं सूर्यं सायंसमये पश्चा पश्चात् सन्तं भवन्तं पुरः परेद्युः प्रातःकाले पुरस्तात् कृधि करोषि। लकारव्यत्ययः । कीदृशम् । देवानां चित् देवानामपि तिरः तिरोहितं तैरपि क्व गत इति दुर्विज्ञातं वशं कान्तम् ॥ ॥ २९ ॥

Bring, indra, the sun to the front that is lingering behind,
hidden against the wishes of the deva-s.

Bring, indra, the sun to the front that is lingering behind, hidden against the wishes of the deva-s.

English translation:

“Bring forward that Sūrya, Indra, who is lingering behind, the beloved of the gods, (awhile) concealedfrom them.”

You, Indra—set this sun in front, though it is behind,
even athwart the will of the gods.

Bring, Indra, to the east again that Sun who now is in the west,
Even against the will of Gods.

Bring du; Indra, diese Sonne, die hinten ist, nach vorn, selbst wider der Götter willen!

Die Sonne, die im Westen ist, schaff’, Indra, du nach Osten hin, Auch wenn’s nicht Wunsch der Götter ist.

Ты, о Индра, того самого Сурью,
Находящегося позади, поставь впереди
Даже вопреки воле богов!

• इन्द्र:
• इटो भार्गवः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र त्वम्) हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन् ! तू (पश्चा सन्तम्) पश्चिम दिशा में अस्त हुए सूर्य को (त्यं सूर्यं पुरः-कृधि) उस सूर्य को पुनः प्राप्त पूर्व दिशा में उदित करता है पृथिवी को घुमा करके (देवानां चित्) अग्न्यादि विद्वानों का भी (वशं तिरः) कमनीय तिरोगत छिपे हुए विद्यासूर्य को पुनः आगे करता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा सूर्य को पश्चिम में अस्त करता है सायंकाल के समय और प्रातःकाल पृथिवी को घुमाकर पूर्व दिशा में उदित करता है, इसी प्रकार विद्वानों के कमनीय विद्यासूर्य को ज्ञान प्रदान कराने के लिए जन्म देता है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र त्वम्) हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन् ! त्वम् (पश्चा सन्तं त्यं सूर्यं पुरः-कृधि) पश्चिमदिशि खल्वस्तंगतं सूर्यं पुनः प्रातः पूर्वस्यां दिशि करोषि पृथिवीं भ्रामयित्वा (देवानां चित्-वशं तिरः) अग्न्यादीनां विदुषां जनानामपि कमनीयं तिरोगतम् विद्यासूर्यं कदाचित् स्थितं पुनः पुरःसरं करोषि ॥४॥