१६८

• देवता - वायुः
• ऋषिः - अनिलो वातायनः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वा᳓तस्य नु᳓ महिमा᳓नं र᳓थस्य
रुज᳓न्न् एति स्तन᳓यन्न् अस्य घो᳓षः
दिविस्पृ᳓ग् याति अरुणा᳓नि कृण्व᳓न्न्
उतो᳓ एति पृथिव्या᳓ रेणु᳓म् अ᳓स्यन्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
mahimā́nam ← mahimán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

ráthasya ← rátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vā́tasya ← vā́ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ghóṣaḥ ← ghóṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ruján ← √ruj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

stanáyan ← √stanⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

aruṇā́ni ← aruṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

divispŕ̥k ← divispŕ̥ś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kr̥ṇván ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yāti ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ásyan ← √as- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pr̥thivyā́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

reṇúm ← reṇú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

utá ← utá (invariable)

वात॑स्य । नु । म॒हि॒मान॑म् । रथ॑स्य । रु॒जन् । ए॒ति॒ । स्त॒नय॑न् । अ॒स्य॒ । घोषः॑ ।
दि॒वि॒ऽस्पृक् । या॒ति॒ । अ॒रु॒णानि॑ । कृ॒ण्वन् । उ॒तो इति॑ । ए॒ति॒ । पृ॒थि॒व्या । रे॒णुम् । अस्य॑न् ॥

• vātasya ← vāta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• mahimānaṃ ← mahimānam ← mahiman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “greatness; power; mahiman.”

• rathasya ← ratha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• rujann ← rujan ← ruj
• [verb noun], nominative, singular
• “break; bend.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• stanayann ← stanayan ← stanay ← √stan
• [verb noun], nominative, singular
• “thunder; thunder.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ghoṣaḥ ← ghoṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sound; noise; cry; voice; ghoṣa [word]; station; Ghoṣa; post; twang.”

• divispṛg ← divispṛś
• [noun], nominative, singular, masculine
• “heavenward.”

• yāty ← yāti ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• aruṇāni ← aruṇa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “red; tawny; dusty; gray.”

• kṛṇvann ← kṛṇvan ← kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• uto ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• uto ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• pṛthivyā ← pṛthivī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• reṇum ← reṇu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dust; pollen; powder.”

• asyan ← as
• [verb noun], nominative, singular
• “shoot; remove.”

वातस्य वायोः रथस्य रंहणशीलस्य महिमानं माहात्म्यं नु क्षिप्रं प्रब्रवीमि । अस्य वायोः घोषः शब्दः स्तनयन् गिरिगह्वरादिषु विविधं शब्दमुत्पादयन् रुजन् सर्वं स्थावरजङ्गमजातं भञ्जन् एति गच्छति । स च वायुः दिविस्पृक् दिवमाकाशं स्पृशन् व्याप्नुवन् अरुणानि अरूणवर्णानि विकृतरूपाणि दिगन्तराणि कृण्वन् कुर्वन् याति प्राप्नोति । उतो अपि च पृथिव्या भूमेः रेणुं पांसुम् अस्यन् गृहीत्वा सर्वत्र विक्षिपन् एति गच्छति । अत एव अरुणानि कृण्वन् इत्युक्तम् ॥

English translation:

“(I proclaim) the greatness of the impetuous Vāyu, his voice spread thundering around; he movesalong sweeping the sky, tinting purple (the quarters of the horizon), he advances, raising the dust of the earth.”

Now (I shall proclaim) the greatness of Wind and of his
chariot: shattering as he goes; thundering is his sound.
Touching heaven as he drives, turning things red, and tossing up dust from the earth as he goes.

O THE Wind’s chariot, O its power and glory! Crashing it goes and hath a voice of thunder.
It makes the regions red and touches heaven, and as it moves the dust of earth is scattered.

Of Vāta’s car I now will praise the greatness: Rending it speeds along; its noise is thunder. Touching the sky it flies, creating lightnings; Scattering dust it traverses earth’s ridges.

Die Macht von Vata´s Wagen will ich jetzo preisen: Zerbrechend geht er, donnernd ist sein Getöse. Zum Himmel reichend fährt er und macht die roten Farben und geht auf der Erde Staub aufwerfend.

Des Windes grossen Wagen will ich preisen; zerbrechend eilt er, donnernd ist sein Rasseln; Am Himmel streicht er hin, die Röthen schaffend, und Staub aufwirbelnd geht er auf der Erde.

(Я хочу провозгласить) сейчас величие Ваты, (его) колесницы:
Он движется, сокрушая, гремит его грохот.
Он едет, касаясь неба, создавая алые (тона).
А также движется он по земле, поднимая пыль.

• वायु:
• अनिलो वातायनः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में वात का स्वरूप कहा गया है, वृष्टि से पूर्व प्रचण्ड वायु चलती है, दिग्दिगन्तर लाल रंगवाले हो जाते हैं, उसका दुष्प्रभाव होम से शान्त होता है, इत्यादि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (रथस्य वातस्य) वेग से गतिशील वात के (महिमानं नु) महत्त्व को अवश्य देखते हैं-वर्णन करते हैं (अस्य घोषः) इसका घोष नाद (रुजन्) वृक्षादि को भग्न करता हुआ (स्तनयन्) शब्द करता हुआ-गूँजता हुआ (एति) प्राप्त होता है (दिविस्पृक्) द्युलोक अर्थात्मेघमण्डल को छूता हुआ (उत) और (अरुणानि कृण्वन्) दिग्-दिगन्तरों को अरुण वर्ण करता हुआ चलता है (पृथिव्याः-रेणुम्) पृथिवी-के रेणु-धूल को (अस्यन्) फेंकता हुआ (एति) चलता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - वात अन्धड़ का स्वरूप है, वेग से जानेवाला वृक्षों को भग्न करता हुआ और गूँजता हुआ चलता है, आकाश में जाता हुआ इधर-उधर की दिशाओं को लालवर्ण की बना देता है, पृथिवी की धूल को फेंकता हुआ चलता है ॥१॥

अत्र सूक्ते वातस्य स्वरूपमुच्यते वृष्टितः पूर्व प्रचण्डं वायुश्चलति दिगन्तराणि खल्वरुणवर्णानि जायन्ते तेन सह वृष्टिरप्यागच्छति तद्दुष्प्रभावो हविषा शान्तः करणीयः।

पदार्थान्वयभाषाः - (रथस्य वातस्य महिमानं नु) रंहणशीलस्य-गमनस्वभावस्य वातस्य महिमानं महत्त्वमवश्यं वयं पश्यामो वर्णयामो वेति शेषः (अस्य घोषः-रुजन्-स्तनयन्-एति) अस्य वातस्य घोषो नादो वृक्षादीन् भञ्जन् शब्दयन् प्राप्नोति (दिविस्पृक्) दिवि स्पृशतीति दिविस्पृक् दिवि मेघादिकं स्पृशन् सन् (उत) अपि च (अरुणानि कृण्वन्) दिग्दिगन्तराणि खल्वरुणवर्णानि कुर्वन् गच्छति (पृथिव्याः-रेणुम्-अस्यन्-एति) पृथिव्याः पांसुं धूलिमुदस्यनुत्क्षिपन् गच्छति ॥१॥

• देवता - वायुः
• ऋषिः - अनिलो वातायनः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓म् प्रे᳓रते अ᳓नु वा᳓तस्य विष्ठा᳓
अइ᳓नं गछन्ति स᳓मनं न᳓ यो᳓षाः
ता᳓भिः सयु᳓क् सर᳓थं देव᳓ ईयते
अस्य᳓ वि᳓श्वस्य भु᳓वनस्य रा᳓जा

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ánu ← ánu (invariable)

īrate ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

prá ← prá (invariable)

sám ← sám (invariable)

vā́tasya ← vā́ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

viṣṭhā́ḥ ← viṣṭhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gachanti ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

sámanam ← sámana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yóṣāḥ ← yóṣā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īyate ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sarátham ← sarátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sayúk ← sayúj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tā́bhiḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhúvanasya ← bhúvana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

सम् । प्र । ई॒र॒ते॒ । अनु॑ । वात॑स्य । वि॒ऽस्थाः । आ । ए॒न॒म् । ग॒च्छ॒न्ति॒ । सम॑नम् । न । योषाः॑ ।
ताभिः॑ । स॒ऽयुक् । स॒ऽरथ॑म् । दे॒वः । ई॒य॒ते॒ । अ॒स्य । विश्व॑स्य । भुव॑नस्य । राजा॑ ॥

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• prerate ← prer ← √īr
• [verb], plural, Present indikative
• “travel.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• vātasya ← vāta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• viṣṭhā ← viṣṭhāḥ ← viṣṭhā
• [noun], nominative, plural, feminine

• ainaṃ ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ainaṃ ← enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• gacchanti ← gam
• [verb], plural, Present indikative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• samanaṃ ← samanam ← samana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “marriage; conflict.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yoṣāḥ ← yoṣā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “woman; puppet; daughter.”

• tābhiḥ ← tad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sayuk ← sayuj
• [noun], nominative, singular, masculine

• sarathaṃ ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sarathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• deva ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• īyate ← i
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• ‘sya ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanasya ← bhuvana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

विष्ठाः विशेषणावस्थिताः पर्वताद्याः वातस्य वायोरनुगुणं सं प्रेरते संप्रगच्छन्ति । यदभिमुखो वायुर्वर्तते तदभिमुखाः प्रकम्पन्त इत्यर्थः । समनं न संग्राममिव एनं वायुं योषाः अश्वयोषितो वडवाः आ गच्छन्ति । ताभिः वडवाभिः स्वयुक् स्वयमेव युज्यमानं सरथं समानमेकं रथमारुह्य देवः दीप्यमानः वायुः ईयते गच्छति । ’ ईङ् गतौ ’ । अस्य विश्वस्य सर्वस्य भुवनस्य द्वितीयविकारभाजो भूतजातस्य राजा स्वामी भवति । यद्वा । समनं धृष्टं पुरुषं योषाः कामिन्य इव एवं वायुं तरुगुल्मादिरूपाः स्त्रियोऽभिगच्छन्ति । ताभिः सरथं सहरथं देव ईयत इति ॥

English translation:

“Solid masses advance to meet the wind; the mares come to him as to battle; associated with themandin the same car the divinity proceeds, the sovereign of all this world.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mares come to him: or, his wives, the trees,shrubs etc., follow him as timid women obey a resolute man

The dispersed eddies of the Wind press forward together following (him). They go to him, like girls to a festive gathering.
Yoked together with them on the same chariot, the god speeds on as king of this whole world.

Along the traces of the Wind they hurry, they come to him as dames to an assembly.
Borne on his car with these for his attendants, the God speeds forth, the universe’s Monarch.

The hosts of Vāta onward speed together: They haste to him as women to a concourse. The god with them upon the same car mounted, The king of all this universe speeds onward.

Hinterdrein erheben sich alle Arten des Windes; sie kommen zu ihm wie Frauen zur Hochzeit. Mit ihnen zusammen fährt der Gott auf gleichem Wagen, der König dieser ganzen Welt.

Ihm eilen nach des Windes weite Flüge, und gehn zu ihm wie zu dem Fest die Jungfraun, Mit ihnen eilt der Gott auf gleichem Wagen vereint der König dieses ganzen Weltalls.

Вслед за Ватой устремляются (все) виды ветров.
Они мчатся к нему, как женщины на праздничное собрание.
Вместе с ними на одной колеснице едет бог,
Царь всего этого мироздания.

• वायु:
• अनिलो वातायनः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (विष्ठाः) पृथिवी में प्रविष्ट होकर स्थित ओषधि-वनस्पतियाँ (वातस्य-अनु) प्रचण्ड वायु के पीछे-साथ (संप्रेरते) काँपती हैं-झूलती हैं (एनं योषाः-न) इस प्रचण्ड वायु को स्त्रियों की भाँति-स्त्रियों जैसे (समनम्-आ गच्छन्ति) समान मनोभावन स्थान को प्राप्त होती हैं, उसी भाँति वात के पीछे ओषधियाँ गति करती हैं (अस्य विश्वस्य भुवनस्य) इस सारे पृथिवीलोक का (देवः) वातदेव राजा होकर (ताभिः सयुक्) उन प्रजासदृश ओषधियों के साथ समान घोड़ेवाला (सरथम्-ईयते) समानरथ के प्रति गति करता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - पृथिवी में स्थित होकर पृथिवी पर पुष्ट होकर ओषधि-वनस्पतियाँ वायु के साथ गति करती हैं, काँपती हैं, जैसे स्त्रियाँ एक मन होकर किसी आश्रयस्थान को प्राप्त-होती हैं, पृथिवीलोक की सारी वस्तुएँ इसका अनुगमन करती हैं ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विष्ठाः-वातस्य-अनुसम्प्रेरते)पृथिव्यां प्रविश्य स्थिताः-ओषधि-वनस्पतयो वातस्यानुकूलं कम्पन्ते (एनं योषाः-न समनम्-आगच्छन्ति) एतं स्त्रियः इव समानमनोभावस्थानं प्राप्नुवन्ति तद्वत् (अस्य-विश्वस्य भुवनस्य देवः-राजा) अस्य सर्वस्य पृथिवीलोकस्य राजा भूत्वा (ताभिः सयुक् सरथम्-ईयते) ताभिः प्रजाभिः सह समानाश्वः समानरथो गच्छति ॥२॥

• देवता - वायुः
• ऋषिः - अनिलो वातायनः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अन्त᳓रिक्षे पथि᳓भिर् ई᳓यमानो
न᳓ नि᳓ विशते कतम᳓च् चना᳓हः
अपां᳓ स᳓खा प्रथमजा᳓ ऋता᳓वा
कु᳓व स्विज् जातः᳓ कु᳓त आ᳓ बभूव

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
antárikṣe ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ī́yamānaḥ ← √i- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

pathíbhiḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

áhar ~ áhaḥ ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

caná ← caná (invariable)

katamát ← katamá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

ní ← ní (invariable)

viśate ← √viś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

prathamajā́ḥ ← prathamajā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥tā́vā ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

babhūva ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

kútas ← kútas (invariable)

kvà ← kvà (invariable)

svit ← svit (invariable)

अ॒न्तरि॑क्षे । प॒थिऽभिः॑ । ईय॑मानः । न । नि । वि॒श॒ते॒ । क॒त॒मत् । च॒न । अह॒रिति॑ ।
अ॒पाम् । सखा॑ । प्र॒थ॒म॒ऽजाः । ऋ॒तऽवा॑ । क्व॑ । स्वि॒त् । जा॒तः । कुतः॑ । आ । ब॒भू॒व॒ ॥

• antarikṣe ← antarikṣa
• [noun], locative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• pathibhir ← pathibhiḥ ← pathin
• [noun], instrumental, plural
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• īyamāno ← īyamānaḥ ← i
• [verb noun], nominative, singular
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• viśate ← viś
• [verb], singular, Present indikative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

• katamac ← katamat ← katama
• [noun], accusative, singular, neuter
• “katama [word]; who.”

• canāhaḥ ← cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

• canāhaḥ ← ahar
• [noun], accusative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, neuter
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular
• “friend; companion; sakhi [word].”

• prathamajā ← prathama
• [noun]
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• prathamajā ← jāḥ ← jā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “born.”

• ṛtāvā ← ṛtāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• kva
• [adverb]
• “wherein; how; kva [word].”

• svij ← svid
• [adverb]
• “svid [word].”

• jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• kuta ← kutas
• [adverb]
• “how; whence; why.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• babhūva ← bhū
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

अन्तरिक्षे नभसि विद्यमानैः पथिभिः मार्गैः ईयमानः गच्छन् वायुः कतमच्चनाहः एकमपि दिनं न नि विशते नोपविशति । किंतु सर्वदैव गच्छति । ’ नेर्विशः ’ ( पा. सू. १. ३. १७) इत्यात्मनेपदम् । अपि च अपाम् उदकानां सखा । ’ वायुर्वै वृष्ट्या ईशे ’ ( तै. सं. २ .४. ९. १) इति श्रुतेः । प्रथमजाः सर्वेभ्यः प्राणिभ्यः पूर्वोत्पन्न एव ऋतावा सत्यवान् यज्ञवान् वा एवंभूतो वायुः क्व स्वित् कुत्र खलु देशे जातः उत्पन्नः कुतः कस्माच्च देशान्निष्क्रम्य आ बभूव इदं सर्वं जगद्व्याप्नोत् । सर्वदा सर्वत्र वर्तमानत्वादस्योत्पत्तिर्व्याप्तिप्रकारश्च न केनापि ज्ञातुं शक्यत इत्यर्थः ॥

English translation:

“Traversing the firmament by its paths, (Vāyu) rests not for a single day; the friend of the waters, thefirst-born, the utterer of truth– where has he been genitive rated, whence was he manifested?”

Speeding along the paths in the midspace, he does not settle down on any single day.
Comrade of the waters, the first-born abiding by truth—where was he born? from where has he arisen?

Travelling on the paths of air’s midregion, no single day doth he take rest or slumber.
Holy and earliest-born, Friend of fhe waters, where did he spring and from what region came he?

In air, along his pathways speeding onward, Never on any day he tarries resting. The first-born order-loving friend of waters: Where was he born, and whence has he arisen?

Auf Wegen durch die Luft fahrend rastet er auch nicht einen Tag. Der Gewässer Freund, der Erstgeborene, Regelmäßige, wo mag er geboren sein, von wannen ist er gekommen?

Wenn er dahin eilt auf der Lüfte Pfaden, so kehrt er nimmer ein an keinem Tage, Der erstgeborne, heil’ge Freund der Fluten, wo ist geboren er? von woher kam er?

Он ездит взад-вперед по путям воздушного пространства,
Не успокаивается ни в какой день.
Друг вод, перворожденный, преданный закону.
Где он родился, откуда возник?

• वायु:
• अनिलो वातायनः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अन्तरिक्षे) आकाश में वर्त्तमान (पथिभिः) मार्गों से (ईयानः) गति करता हुआ (कतमत्-चनः-अहः) किसी दिन भी (न निविशते) नहीं ठहरता है (अपां सखा) आकाशीय सूक्ष्म जलों का साथी (प्रथमजाः) प्रथम प्रसिद्ध (ऋतावा) जलमय-जलगर्भित (क्व स्वित्-जातः) कहीं भी दूर स्थान मेंप्रसिद्धहुआ (कुतः-आबभूव) किसी भी देश से फैला हुआ आता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - वात-प्रचण्ड वायु या अन्धड़ आकाश में गतिमार्गों से गति करता हुआ कभी नहीं ठहरता है, चलता रहता है, उसके साथ जलवर्षा होती है, यह कहीं से उठता है और कहीं-कहीं होकर घूमता है, यह वर्षा के लिए हितकर है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अन्तरिक्षे) आकाशे वर्तमानः (पथिभिः) मार्गैः (ईयानः) गच्छन् (कतमत्-चन-अहः) कतमद्दिनमपि (न निविशते) न तिष्ठति (अपां सखा आकाशीयसूक्ष्मजलानां सखा (प्रथमजाः-ऋतावा) प्रथमः प्रसिद्धो जलमयो जलगर्भितः “ऋतमुदकनाम” [निघ० १।१२] (क्व स्वित्-जातः) कुत्रापि दूरस्थाने प्रसिद्धो भवसि (कुतः-आबभूव) कुतोऽपि प्रसृतो भवति ॥३॥

• देवता - वायुः
• ऋषिः - अनिलो वातायनः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आत्मा᳓ देवा᳓नाम् भु᳓वनस्य ग᳓र्भो
यथावशं᳓ चरति देव᳓ एषः᳓
घो᳓षा इ᳓द् अस्य शृण्विरे न᳓ रूपं᳓
त᳓स्मै वा᳓ताय हवि᳓षा विधेम

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ātmā́ ← ātmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhúvanasya ← bhúvana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

gárbhaḥ ← gárbha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

carati ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eṣáḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yathāvaśám ← yathāvaśám (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ghóṣāḥ ← ghóṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ít ← ít (invariable)

ná ← ná (invariable)

rūpám ← rūpá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śr̥ṇvire ← √śru- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

havíṣā ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vā́tāya ← vā́ta- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vidhema ← √vidh- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

आ॒त्मा । दे॒वाना॑म् । भुव॑नस्य । गर्भः॑ । य॒था॒ऽव॒शम् । च॒र॒ति॒ । दे॒वः । ए॒षः ।
घोषाः॑ । इत् । अ॒स्य॒ । शृ॒ण्वि॒रे॒ । न । रू॒पम् । तस्मै॑ । वाता॑य । ह॒विषा॑ । वि॒धे॒म॒ ॥

• ātmā ← ātman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “self; nature; Ātman; mind; soul; self; body; character; ātman [word]; person; life; peculiarity.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• bhuvanasya ← bhuvana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• garbho ← garbhaḥ ← garbha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• yathāvaśaṃ ← yathāvaśam
• [adverb]

• carati ← car
• [verb], singular, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• deva ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• eṣaḥ ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• ghoṣā ← ghoṣāḥ ← ghoṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sound; noise; cry; voice; ghoṣa [word]; station; Ghoṣa; post; twang.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śṛṇvire ← śru
• [verb], plural, Present indikative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rūpaṃ ← rūpam ← rūpa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vātāya ← vāta
• [noun], dative, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• haviṣā ← havis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• vidhema ← vidh
• [verb], plural, Present optative
• “worship; offer.”

अयं वायुः देवानाम् इन्द्रादीनामपि आत्मा जीवरूपेण तेष्ववस्थानात् भुवनस्य अपि भूतजातस्य गर्भः गर्भवत्प्राणरूपेणान्तर्वर्तमानः एषः ईदृशः देवः यथावशं यथाकामं यथेच्छं चरति वर्तते । अनिवारितगतिः सन् क्वचिच्छीघ्रं गच्छति क्वचिच्छनैर्गच्छति कुतश्चिच्छरीरान्निष्क्रामति अन्यच्च शरीरं प्रविशतीत्येवं यथेच्छं वर्तत इत्यर्थः । अस्य वायोरागच्छतः घोषा इत् शब्दा एव शृण्विरे श्रूयन्ते । रूपं स्वरूपं तु न दृश्यते नीरूपत्वात् । अदृग्विषयत्वेन शब्देनैवानुमीयत इत्यर्थः । तस्मै वाताय वायवे हविषा चरुपुरोडाशादिलक्षणेन विधेम परिचरेम ॥ ॥ २६ ॥

English translation:

“The soul of the gods, the germ of the world, this divinity moves according to his plural asure; his voicesare heard, his form is not (seen); let us worship that Vāta with oblations. nutritious life-sustaining (waters); Rudra, have compassion upon the food which has feet.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

I.e., the cow

The breath of the gods, the embryo of the world, this god wanders as he wishes.
Only his sounds are heard, not his form. To him, to the Wind, we would do honor with our oblation.

Germ of the world, the Deities’ vital spirit, this God moves ever as his will inclines him.
His voice is heard, his shape is ever viewless. Let us adore this Wind with our oblation.

Of gods the breath, and of the world the offspring, This god according to his liking wanders. His sound is heard, his form is never looked on: That Vāta let us worship with oblation.

Die Seele der Götter, das Kind der Welt, wandelt dieser Gott, wo er will. Sein Getöse hört man - nicht seine Gestalt. Diesem Sturmwind lasset uns mit Opfer dienen.

Der Götter Seele und des Weltalls Sprössling, bewegt der Gott sich, wie es ihn gelüstet, Sein Rauschen nur vernimmt man, nicht sein Aussehn, lasst diesem Winde uns mit Opfer dienen.

Дыхание богов, зародыш мироздания,
По (своей) воле странствует этот бог.
Слышат только его грохот, (а) облика не (видят).
Этого Вату мы хотим почтить жертвенным возлиянием.

• वायु:
• अनिलो वातायनः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवानाम्-आत्मा) पृथिवी, जल, अग्नि, वायु का मिश्रण-स्वरूप (भुवनस्य गर्भः) जल का गर्भ जन्मदाता (एषः-देवः) यह वात देव (यथावशं चरति) आश्रय के अनुसार चलता है (अस्य घोषाः-इत्-शृण्विरे) इसके घोष नाद ही सुनाई पड़ते हैं (न रूपम्) रूप दिखलाई नहीं देता है (तस्मै वाताय) उस प्रचण्ड वायु के लिए (हविषा विधेम) होम से अनुकूल आचरण करें ॥४॥

भावार्थभाषाः - प्रचण्ड वात के अन्दर पृथिवी, जल, अग्नि, वायु के कण होते हैं, वह जलों का जन्म देनेवाला और आश्रय के अनुसार गति करनेवाला होता है, इस चलते हुए के शब्द सुनाई पड़ते हैं, रूप नहीं दिखाई देता है, इसे हवन के द्वारा अनुकूल बनाना चाहिये ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवानाम्-आत्मा) पृथिवीजलाग्निवायूनां मिश्रणस्वरूपः (भुवनस्य गर्भः) जलस्य गर्भः-जन्मदाता “भुवनम्-उदकनाम” [निघ० १।१२] (एषः-देवः-यथावशं चरति) अयं देवो वातो यथाश्रयं चलति (अस्य घोषाः-इत्-शृण्विरे) अस्य नादाः खल्वेव श्रूयन्ते (न रूपम्) न रूपं दृश्यते (तस्मै वाताय हविषा विधेम) तस्मै वाताय होमेनाकूल्यमाचरेम ॥४॥