सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्
‘ तुभ्येदम्’ इति चतुर्ऋचं षोडशं सूक्तं विश्वामित्रजमदग्न्योरार्षं जागतमैन्द्रम्। ‘सोमस्य राज्ञः’ इत्येषा तृतीया वरुणविधात्रनुमतिधातृसोमबृहस्पतीतिलिङ्गोक्तदेवताका। तथा चानुक्रान्तं ‘ तुभ्येदं चतुष्कं विश्वामित्रजमदग्नी जागतं तृतीया लिङ्गोक्तदेवता वा’ इति । पक्षे इन्द्र एव देवता अन्ये तु निपातभाज इति वाशब्दस्यार्थः । गतो विनियोगः ॥
Jamison Brereton
167 (993)
Indra (1–2, 4), Assorted Divinities (3)
Viśvāmitra and Jamadagni
4 verses: jagatī
A fairly conventional invitation to the soma sacrifice. One of Indra’s great deeds, the conquering of the sun, is alluded to (vss. 1–2), and already in verse 1 he is asked for wealth. The final verse is spoken by Indra himself, who accepts both the soma and the praise while recognizing that he is entitled to these offerings only if he provides good things in return. One noteworthy feature is the poet-priest’s claim to have himself consumed copious amounts of soma (vs. 4).
Geldner
Jamadagni und Visvamitra:
01 तुभ्येदमिन्द्र परि - जगती
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
तुभ्ये॒दमि॑न्द्र॒ परि॑ षिच्यते॒ मधु॒ त्वं सु॒तस्य॑ क॒लश॑स्य राजसि ।
त्वं र॒यिं पु॑रु॒वीरा॑मु नस्कृधि॒ त्वं तपः॑ परि॒तप्या॑जयः॒ स्वः॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
तुभ्ये॒दमि॑न्द्र॒ परि॑ षिच्यते॒ मधु॒ त्वं सु॒तस्य॑ क॒लश॑स्य राजसि ।
त्वं र॒यिं पु॑रु॒वीरा॑मु नस्कृधि॒ त्वं तपः॑ परि॒तप्या॑जयः॒ स्वः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - विश्वामित्रजमदग्नी
- छन्दः - जगती
Thomson & Solcum
तु꣡भ्येद꣡म् इन्द्र प꣡रि षिच्यते म꣡धु
तुवं꣡ सुत꣡स्य कल꣡शस्य राजसि
तुवं꣡ रयि꣡म् पुरुवी꣡राम् उ नस् कृधि
तुवं꣡ त꣡पः परित꣡प्याजयः सु꣡वः
Vedaweb annotation
Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
Pāda-label
popular
popular
popular
popular
Morph
idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
pári ← pári (invariable)
{}
sicyate ← √sic- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}
túbhya ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}
kaláśasya ← kaláśa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}
rājasi ← √rāj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}
sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}
tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}
kr̥dhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
puruvī́rām ← puruvī́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}
rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}
tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}
u ← u (invariable)
{}
ajayaḥ ← √ji- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}
paritápya ← √tap- (root)
{non-finite:CVB}
svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}
tápaḥ ← tápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}
पद-पाठः
तुभ्य॑ । इ॒दम् । इ॒न्द्र॒ । परि॑ । सि॒च्य॒ते॒ । मधु॑ । त्वम् । सु॒तस्य॑ । क॒लश॑स्य । रा॒ज॒सि॒ ।
त्वम् । र॒यिम् । पु॒रु॒ऽवीरा॑म् । ऊं॒ इति॑ । नः॒ । कृ॒धि॒ । त्वम् । तपः॑ । प॒रि॒ऽतप्य॑ । अ॒ज॒यः॒ । स्व१॒॑रिति॑ स्वः॑ ॥
Hellwig Grammar
- tubhyedam ← tubhya ← tvad
- [noun], dative, singular
- “you.”
- tubhyedam ← idam
- [noun], nominative, singular, neuter
- “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
- indra
- [noun], vocative, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- pari
- [adverb]
- “from; about; around.”
- ṣicyate ← sic
- [verb], singular, Indikativ Pr¦s. Passiv
- “submerge; sprinkle; pour; wet; decant; impregnate.”
- madhu
- [noun], nominative, singular, neuter
- “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”
- tvaṃ ← tvam ← tvad
- [noun], nominative, singular
- “you.”
- sutasya ← su
- [verb noun], genitive, singular
- “press out; su.”
- kalaśasya ← kalaśa
- [noun], genitive, singular, masculine
- “jar.”
- rājasi ← rāj
- [verb], singular, Present indikative
- “govern; shine; glitter; direct.”
- tvaṃ ← tvam ← tvad
- [noun], nominative, singular
- “you.”
- rayim ← rayi
- [noun], accusative, singular, feminine
- “wealth; property.”
- puruvīrām ← puru
- [noun]
- “many; much(a); very.”
- puruvīrām ← vīrām ← vīra
- [noun], accusative, singular, feminine
- “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”
- u
- [adverb]
- “ukāra; besides; now; indeed; u.”
- nas ← naḥ ← mad
- [noun], dative, plural
- “I; mine.”
- kṛdhi ← kṛ
- [verb], singular, Aorist imperative
- “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”
- tvaṃ ← tvam ← tvad
- [noun], nominative, singular
- “you.”
- tapaḥ ← tapas
- [noun], accusative, singular, neuter
- “penance; heat; Tapoloka; tapas [word]; ardor; austerity; summer; heat.”
- paritapyājayaḥ ← paritapya ← paritap ← √tap
- [verb noun]
- “suffer; heat; trouble; burn; suffer.”
- paritapyājayaḥ ← ajayaḥ ← ji
- [verb], singular, Imperfect
- “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”
- svaḥ ← svar
- [adverb]
- “sun; sky; sunlight.”
सायण-भाष्यम्
हे इन्द्र इदं मधु सोमलक्षणं तुभ्यं त्वदर्थं परि षिच्यते आहवनीये प्रक्षिप्यते । त्वम् एव सुतस्य अभिषुतस्य कलशस्य द्रोणकलशावस्थितस्य सोमस्य राजसि ईशिषे । राजतिरैश्वर्यकर्मा । सः त्वं नः अस्माकं पुरुवीरां बहुपुत्रं रयिं धनं कृधि कुरु । उशब्दः पूरकः । यद्वा अवधारणे । बहुपुत्रोपेतमेव धनं कुरु न केवलमित्यर्थः। तथा त्वं तपः शतसंख्याश्वमेधलक्षणं परितप्य अनुष्ठाय स्वः स्वर्गम् अजयः जितवानसि ॥
Wilson
English translation:
“For you, Indra, is this Soma poured forth, you rule over the effused (Soma of) the jar; do you bestowupon us riches with numerous sons, you did win heaven, performing arduous penance.”
Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Penance: i.e., by theperformance of a hundred aśvamedhas
Jamison Brereton
This honey is poured around for you, Indra: you rule over the tub of pressed soma.
Make for us wealth consisting of many heroes. Having heated up your heat all around, you conquered the sun.
Griffith
THIS pleasant meath, O Indra, is effused for thee: thou art the ruling Lord of beaker and of juice.
Bestow upon us wealth with many hero sons: thou, having glowed with Fervour, wortnest heavenly light.
Geldner
Dir, Indra, wird dieser Süßtrank eingeschenkt, du bist der Herr des ausgepreßten Bechers. Schaffe du uns einen Schatz von vielen Söhnen, du hast nach heißem Bemühen die Sonne ersiegt.
Grassmann
Dir, Indra, wird der süsse Trank ergossen nun, du bist der Herr des Bechers und des Somatrunks; Verschaffe du uns vieler Helden reiche Schar; die Glut anschürend hast den Himmel du erstürmt.
Elizarenkova
Для тебя, о Индра, течет кругом этот мед.
Ты повелеваешь кувшином с выжатым (соком).
Ты создай нам богатство, состоящее из многих сыновей!
Ты завоевал солнце, воспламенив жар.
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- विश्वामित्रजमदग्नी
- स्वराडार्चीजगती
- निषादः
ब्रह्ममुनि - विषयः
इस सूक्त में राजा सर्वश्रेष्ठ गुणयुक्त होना चाहिए तथा प्रजाजनों के गणों वर्णों का भेदभाव के बिना पालक और उन्हें अधिकार प्रदान करना बिना भेद के होना चाहिए, इत्यादि विषय हैं।
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे राजन् ! (तुभ्य) तेरे लिए (इदं मधु) यह मधुर द्रव द्रव्य (परिषिच्यते) सब प्रकार से साधा जाता है-सिद्ध किया जाता है, (त्वम्) तू (सुतस्य कलशस्य) निष्पादित तथा कलाओं से पूर्ण राष्ट्र का (राजसि) स्वामित्व करता है (त्वं पुरुवीराम्) तू बहुत वीरवाले (रयिम्-उ) पोषण को ही (नः कृधि) हमारे लिए कर (त्वं-तपः परितप्यः) तू श्रम सबओर से करके (स्वः-अजयः) हमारे सुख को प्राप्त कराता है ॥१॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - राजा को राजसूययज्ञ में मधुर पानक पिलाना चाहिये, पुनः वह सारी कलाओं से पूर्ण राष्ट्र का स्वामी बनता है और बहुत वीरोंवाले पोषण को प्रजा के लिए प्रदान करता है और भारी परिश्रम कर राष्ट्र का उत्तम सुख भी प्रजा के लिये प्राप्त कराता है ॥१॥
ब्रह्ममुनि - विषयः
अस्मिन् सूक्ते सर्वश्रेष्ठो राजा राज्याधिकारी भवति, प्रजाजनानां गणेभ्यो वर्णेभ्यश्च भेदभावमन्तरेण पालनं तेभ्योऽधिकारप्रदानं च कार्यम्, इत्यादयो विषयाः सन्ति।
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे राजन् ! (तुभ्य) तुभ्यम् ‘मकारलोपश्छान्दसः’ (इदं मधु) इदं मधुरं द्रवं द्रव्यम् (परिषिच्यते) परितः साध्यते “सिच्यते साध्यते” [यजु० १९।१५ दयानन्दः](त्वं सुतस्य कलशस्य राजसि) त्वं निष्पादितस्य कलाभिः पूर्णस्य राष्ट्रस्य स्वामित्वं करोषि (त्वं पुरुवीरां रयिम् उ नः कृधि) त्वं बहुवीरवन्तं पोषमेव अस्मभ्यं कुरु (त्वं तपः परितप्य स्वः अजयः) त्वं श्रमं परितो विधायास्मदर्थं सुखं जयसि प्रापयसि ॥१॥
02 स्वर्जितं महि - जगती
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स्व॒र्जितं॒ महि॑ मन्दा॒नमन्ध॑सो॒ हवा॑महे॒ परि॑ श॒क्रं सु॒ताँ उप॑ ।
इ॒मं नो॑ य॒ज्ञमि॒ह बो॒ध्या ग॑हि॒ स्पृधो॒ जय॑न्तं म॒घवा॑नमीमहे ॥
मूलम् ...{Loading}...
स्व॒र्जितं॒ महि॑ मन्दा॒नमन्ध॑सो॒ हवा॑महे॒ परि॑ श॒क्रं सु॒ताँ उप॑ ।
इ॒मं नो॑ य॒ज्ञमि॒ह बो॒ध्या ग॑हि॒ स्पृधो॒ जय॑न्तं म॒घवा॑नमीमहे ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - विश्वामित्रजमदग्नी
- छन्दः - जगती
Thomson & Solcum
सुअर्जि꣡तम् म꣡हि मन्दान꣡म् अ꣡न्धसो
ह꣡वामहे प꣡रि शक्रं꣡ सुताँ꣡ उ꣡प
इमं꣡ नो यज्ञ꣡म् इह꣡ बोधि आ꣡ गहि
स्पृ꣡धो ज꣡यन्तम् मघ꣡वानम् ईमहे
Vedaweb annotation
Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
Pāda-label
popular
popular
popular
popular
Morph
ándhasaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}
máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
mandānám ← √mand- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}
svarjítam ← svarjít- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
hávāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}
pári ← pári (invariable)
{}
śakrám ← śakrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
sutā́n ← √su- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}
úpa ← úpa (invariable)
{}
ā́ ← ā́ (invariable)
{}
bodhi ← √budh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}
gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}
ihá ← ihá (invariable)
{}
imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}
jáyantam ← √ji- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}
maghávānam ← maghávan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
spŕ̥dhaḥ ← spŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}
पद-पाठः
स्वः॒ऽजित॑म् । महि॑ । म॒न्दा॒नम् । अन्ध॑सः । हवा॑महे । परि॑ । श॒क्रम् । सु॒तान् । उप॑ ।
इ॒मम् । नः॒ । य॒ज्ञम् । इ॒ह । बो॒धि॒ । आ । ग॒हि॒ । स्पृधः॑ । जय॑न्तम् । म॒घऽवा॑नम् । ई॒म॒हे॒ ॥
Hellwig Grammar
- svarjitam ← svar
- [noun], neuter
- “sun; sky; sunlight.”
- svarjitam ← jitam ← jit
- [noun], accusative, singular, masculine
- “curative; removing; victorious; winning.”
- mahi
- [noun], accusative, singular, neuter
- “great; firm.”
- mandānam ← mad
- [verb noun], accusative, singular
- “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”
- andhaso ← andhasaḥ ← andhas
- [noun], genitive, singular, neuter
- “Soma; drink; amṛta.”
- havāmahe ← hvā
- [verb], plural, Present indikative
- “raise; call on; call; summon.”
- pari
- [adverb]
- “from; about; around.”
- śakraṃ ← śakram ← śakra
- [noun], accusative, singular, masculine
- “Indra; Terminalia arjuna (Roxb.) Wight et Arn.; ivory tree.”
- sutāṃ ← suta
- [noun], accusative, plural, masculine
- “Soma.”
- upa
- [adverb]
- “towards; on; next.”
- imaṃ ← imam ← idam
- [noun], accusative, singular, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
- no ← naḥ ← mad
- [noun], genitive, plural
- “I; mine.”
- yajñam ← yajña
- [noun], accusative, singular, masculine
- “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”
- iha
- [adverb]
- “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”
- bodhy ← bodhi ← budh
- [verb], singular, Aorist imperative
- “understand; notice; wake up; observe; detect; attend to; awaken; attend.”
- ā
- [adverb]
- “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
- gahi ← gam
- [verb], singular, Aorist imperative
- “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”
- spṛdho ← spṛdhaḥ ← spṛdh
- [noun], accusative, plural, masculine
- “rival; enemy.”
- jayantam ← ji
- [verb noun], accusative, singular
- “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”
- maghavānam ← maghavan
- [noun], accusative, singular, masculine
- “Indra; maghavan [word].”
- īmahe ← ī ← √i
- [verb], plural, Present indikative
- “beg; solicit.”
सायण-भाष्यम्
स्वर्जितम् उक्तप्रकारेण स्वर्गस्य जेतारं महि महान्तम् अन्धसः अन्नस्य सोमस्य पानेन मन्दानं मोदमानं हृष्यन्तं शक्रं सर्वकार्येषु शक्तमिन्द्रं सुतानुप अभिषुतान् सोमान् प्रति परि हवामहे । परित आह्वयामहे । हे इन्द्र इत्थमाहूयमानस्त्वं नः अस्माकम् इमं यज्ञम् इह अस्मिन् देशे बोधि बुध्यस्व । बुद्ध्वा च आ गहि आगच्छ । स्पृधः स्पर्धमानाः शत्रुसेनाः जयन्तम् अभिभवन्तं मघवानं धनवन्तं त्वाम् ईमहे । अपेक्षितानि धनानि याचामहे ॥
Wilson
English translation:
“We summon to the libations the mighty Śukra, the conqueror of heaven, exhilarated by sacrificialfood; take notice of this our sacrifice here and come; we solicit (for wealth) Maghavan, victorious over his foes.”
Jamison Brereton
The conqueror of the sun who finds great exhilaration in the soma-stalk do we call here to the pressings—the all-around able one.
Take notice of this sacrifice of ours here. Come here! We beseech the bounteous one who conquers his opponents.
Griffith
Let us call Sakra to libations here effused, winner of light who joyeth in the potent juice.
Mark well this sacrifice of ours and come to us: we pray to Maghavan the Vanquisher of hosts.
Geldner
Den Sonnenersieger, der sich an dem Tranke baß berauscht, den Mächtigen laden wir zu den gepreßten Tränken ein. Nimm dieses unser Opfer hier wahr, komm! Wir haben ein Anliegen an den Feindebesieger, den Gabenreichen.
Grassmann
Den Himmelsstürmer, der des Soma’s hoch sich freut, den starken rufen zu den Tränken wir herbei; Auf dieses Opfer achte hier und komme her, den mächtigen, den Feindbesieger gehn wir an.
Elizarenkova
Победившего солнце, мощно опьяняющегося растением,
Могучего мы приглашаем к выжатым (сокам).
Заметь эту нашу жертву, приходи!
Мы просим побеждающего врагов, щедрого.
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- विश्वामित्रजमदग्नी
- विराड्जगती
- निषादः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (महि) महान् (स्वर्जितम्) सुख के जेता (मन्दसानम्) आनन्द देनेवाले (शक्रम्) शक्तिमान् राजा को (परि हवामहे) हम सब प्रकार से आमन्त्रित करते हैं (सुतान्-अन्धसः) निष्पादित अन्नभोगों को (उप) उपयुक्त करे (इह) इस अवसर पर (नः) हमारे (इमं यज्ञम्) इस सत्कारयज्ञ को (बोधि) जान-स्वीकार कर (आ गहि) आजा (स्पृधः) संग्रामों को (जयन्तम्) जीतते हुए (मघवानम्) ऐश्वर्यवान् राजा को (ईमहे) चाहते हैं अपनी शरण देने को ॥२॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - राजा गुणों बलों में महान् संग्राम जीतनेवाला प्रजाजनों द्वारा सत्करणीय होता है, प्रजा का महान् शरण है, शरणीय है ॥२॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (महि स्वर्जितं मन्दसानम्) महान्तं सुखस्य जेतारमानन्दयन्तम् (शक्रं परि हवामहे) शक्तं शक्तिमन्तं राजानं सर्वत्र आमन्त्रयामहे (सुतान्-अन्धसः-उप) निष्पादितान्-अन्नादिभोगान् “अन्धः अन्ननाम” [निघ० २।७] अस्मदर्थमुपयुक्तान् कुर्यात् (इह) अस्मिन्नवसरे (नः इमं यज्ञं बोधि आगहि) अस्माकमेतत्सत्कारयज्ञं बुध्यस्व “कर्तरि कर्मप्रत्ययो व्यत्ययेन” आगच्छ (स्पृधः-जयन्तम्-मघवानम् ईमहे) संग्रामान् “स्पृधः संग्रामनाम” [निघ० २।१७] जयन्तमैश्वर्यवन्तं त्वां राजानं याचामहे स्वशरणं दातुम् ॥२॥
03 सोमस्य राज्ञो - जगती
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
सोम॑स्य॒ राज्ञो॒ वरु॑णस्य॒ धर्म॑णि॒ बृह॒स्पते॒रनु॑मत्या उ॒ शर्म॑णि ।
तवा॒हम॒द्य म॑घव॒न्नुप॑स्तुतौ॒ धात॒र्विधा॑तः क॒लशाँ॑ अभक्षयम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
सोम॑स्य॒ राज्ञो॒ वरु॑णस्य॒ धर्म॑णि॒ बृह॒स्पते॒रनु॑मत्या उ॒ शर्म॑णि ।
तवा॒हम॒द्य म॑घव॒न्नुप॑स्तुतौ॒ धात॒र्विधा॑तः क॒लशाँ॑ अभक्षयम् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - लिङ्गोक्तदेवताः
- ऋषिः - विश्वामित्रजमदग्नी
- छन्दः - जगती
Thomson & Solcum
सो꣡मस्य रा꣡ज्ञो व꣡रुणस्य ध꣡र्मणि
बृ꣡हस्प꣡तेर् अ꣡नुमत्या उ श꣡र्मणि
त꣡वाह꣡म् अद्य꣡ मघवन्न् उ꣡पस्तुतौ
धा꣡तर् वि꣡धातः कल꣡शाँ अभक्षयम्
Vedaweb annotation
Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
Pāda-label
popular
popular
popular
popular
Morph
dhármaṇi ← dhárman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}
rā́jñaḥ ← rā́jan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}
sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}
váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}
ánumatyāḥ ← ánumati- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}
bŕ̥haspáteḥ ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}
śármaṇi ← śárman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}
u ← u (invariable)
{}
adyá ← adyá (invariable)
{}
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}
maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}
úpastutau ← úpastuti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}
abhakṣayam ← √bhakṣay- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}
dhā́tar ← dhātár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
kaláśān ← kaláśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}
vídhātar ← vidhātár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
पद-पाठः
सोम॑स्य । राज्ञः॑ । वरु॑णस्य । धर्म॑णि । बृह॒स्पतेः॑ । अनु॑ऽमत्याः । ऊं॒ इति॑ । शर्म॑णि ।
तव॑ । अ॒हम् । अ॒द्य । म॒घ॒ऽव॒न् । उप॑ऽस्तुतौ । धातः॑ । विधा॑त॒रिति॒ विऽधा॑तः । क॒लशा॑न् । अ॒भ॒क्ष॒य॒म् ॥
Hellwig Grammar
- somasya ← soma
- [noun], genitive, singular, masculine
- “Soma; moon; soma [word]; Candra.”
- rājño ← rājñaḥ ← rājan
- [noun], genitive, singular, masculine
- “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”
- varuṇasya ← varuṇa
- [noun], genitive, singular, masculine
- “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”
- dharmaṇi ← dharman
- [noun], locative, singular, neuter
- “regulation; Dharma; law; property.”
- bṛhaspater ← bṛhaspateḥ ← bṛhaspati
- [noun], genitive, singular, masculine
- “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”
- anumatyā ← anumatyāḥ ← anumati
- [noun], genitive, singular, feminine
- “Anumati; approbation.”
- u
- [adverb]
- “ukāra; besides; now; indeed; u.”
- śarmaṇi ← śarman
- [noun], locative, singular, neuter
- “protection; protective covering; refuge; joy.”
- tavāham ← tava ← tvad
- [noun], genitive, singular
- “you.”
- tavāham ← aham ← mad
- [noun], nominative, singular
- “I; mine.”
- adya
- [adverb]
- “now; today; then; nowadays; adya [word].”
- maghavann ← maghavan
- [noun], vocative, singular, masculine
- “Indra; maghavan [word].”
- upastutau ← upastuti
- [noun], locative, singular, feminine
- “praise; applause.”
- dhātar ← dhātṛ
- [noun], vocative, singular, masculine
- “Brahma; Dhātṛ; creator; Dhātṛ.”
- vidhātaḥ ← vidhātar ← vidhātṛ
- [noun], vocative, singular, masculine
- “Brahma; organizer; creator.”
- kalaśāṃ ← kalaśa
- [noun], accusative, plural, masculine
- “jar.”
- abhakṣayam ← bhakṣay ← √bhakṣ
- [verb], singular, Imperfect
- “eat; feed; administer; partake; feed; drink.”
सायण-भाष्यम्
राज्ञः राजमानस्य सोमस्य वरुणस्य च संबन्धिनि धर्मणि धारके यज्ञे वर्तमानस्तथा बृहस्पतेरनुमत्याः संबन्धिनि शर्मणि शरणे यज्ञगृहे वर्तमानः अहं हे मघवन् इन्द्र तव उप स्तुतौ स्तोत्रे अद्य इदानीं प्रवृत्तोऽस्मि । हे धातः हे एतत्संज्ञक देव हे विधातः एतत्संज्ञक देव युवाभ्यामनुज्ञातः कलशान् कलशस्थान् हुतशिष्टान् सोमान् अभक्षयं भक्षितवानस्मि ॥
Wilson
English translation:
“(Engaged) in the worship of the royal Soma and of Varuṇa, (present) in the protecting (dwelling) ofBṛhaspati and Anumati, (I am assiduous) in your praise, Maghavan; Dhātā and Vidhātā, I have fed on thepitcher.”
Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Pitcher: i.e., I have drunk the Soma left in the jar from that which had been offered
Jamison Brereton
Under the ordinance of King Soma and King Varuṇa and under the protection of Br̥haspati and Anumati,
today at our praise invocation of you, bounteous one, I consumed tubs (of soma), you establisher and regulator.
Griffith
By royal Soma’s and by Varuna’s decree, under Brhaspati’s and Anumati’s guard,
This day by thine authority, O Maghavan, Maker, Disposer thou! have I enjoyed the jars.
Geldner
Nach der Bestimmung des Königs Soma und Varuna, unter der Hut des Brihaspati und der Anumati, bei deinem Lobpreis, du Gabenreicher, du Schöpfer und Lenker, habe ich heute aus den Bechern getrunken.
Grassmann
Nach Brauch des Königs Soma und des Varuna, mit Zustimmung und unter Schutz Brihaspati’s Hab’ heute ich, o mächtiger, bei deinem Preis vertheilt die Becher, Schöpfer und Erhalter, dir.
Elizarenkova
По установлению царя Сомы (и) Варуны,
Под защитой Брихаспати (и) Анумати,
При твоем восхвалении сегодня, о щедрый,
О Устроитель (и) распределитель, пил я из кувшинов.
Индра:
अधिमन्त्रम् (VC)
- लिङ्गोक्ताः
- विश्वामित्रजमदग्नी
- जगती
- निषादः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (मघवन्) हे ऐश्वर्यवन् राजन् ! (धातः) राष्ट्र के धारण करनेवाले ! (विधातः) राष्ट्र के चलानेवाले ! (अहम्-अद्य) मैं सम्प्रति (तव सोमस्य राज्ञः) तुझ सोम गुणवाले राजा की (उपस्तुतौ) राजसूययज्ञ में प्रशंसा पद पर (वरुणस्य) तुझ वरनेवाले जनगण के (धर्मणि) धारण-निर्धारण-निर्वाचन में (बृहस्पतेः) घोषित करनेवाले पुरोहित के तथा (अनुमत्याः) अनुमोदन करनेवाली सभा के (उ शर्मणि) सदन में-सभाभवन में (कलशान्-अभक्षयम्) कलाविभागों, गणविभागों या वर्णविभागों को भेदरहितता से-भोगों का भागी बनाता हूँ ॥३॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - युवराज जब राजसूययज्ञ द्वारा अभिषिक्त किया जावे और राष्ट्र का धारण करनेवाला चलानेवाला बने, तो उसके इस प्रशंसापद पर जनप्रतिनिधिगण द्वारा निर्वाचन तथा राजसभा द्वारा अनुमोदन हो जाने के पश्चात् प्रजा के गणों या वर्णों को भेदभाव के बिना राष्ट्र के सुखभोगों का समान अधिकार होना चाहिये ॥३॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (मघवन्) हे ऐश्वर्यवन् राजन् ! (धातः) राष्ट्रस्य धारयितः ! (विधातः) राष्ट्रस्य चालयितः (अहम्-अद्य) अहं सम्प्रति (तव सोमस्य राज्ञः) तव सोम्यस्य-सोमगुणवतो राज्ञः (उपस्तुतौ) प्रशंसापदे राजसूये (वरुणस्य) त्वां वरयितुर्जनगणस्य (धर्मणि) धारणे (बृहस्पतेः) अनुमत्याः ( उ शर्मणि) घोषयितुः पुरोहितस्य तथानुमतिदात्र्याः सभायाः खलु सदने (कलशान्-अभक्षयम्) कलाविभागाः समस्तप्रजाजनानां विभागाः-खल्वभेदेन येषु सन्ति तथाभूतान् भोगान् भोजयामि प्रयच्छामि राजसूये ब्रह्मा वदति ॥३॥
04 प्रसूतो भक्षमकरम् - जगती
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
प्रसू॑तो भ॒क्षम॑करं च॒रावपि॒ स्तोमं॑ चे॒मं प्र॑थ॒मः सू॒रिरुन्मृ॑जे ।
सु॒ते सा॒तेन॒ यद्याग॑मं वां॒ प्रति॑ विश्वामित्रजमदग्नी॒ दमे॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
प्रसू॑तो भ॒क्षम॑करं च॒रावपि॒ स्तोमं॑ चे॒मं प्र॑थ॒मः सू॒रिरुन्मृ॑जे ।
सु॒ते सा॒तेन॒ यद्याग॑मं वां॒ प्रति॑ विश्वामित्रजमदग्नी॒ दमे॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - विश्वामित्रजमदग्नी
- छन्दः - जगती
Thomson & Solcum
प्र꣡सूतो भक्ष꣡म् अकरं चरा꣡व् अ꣡पि
स्तो꣡मं चेम꣡म् प्रथमः꣡ सूरि꣡र् उ꣡न् मृजे
सुते꣡ साते꣡न य꣡दि आ꣡गमं वा᳐म्
प्र꣡ति विश्वामित्रजमदग्नी द꣡मे
Vedaweb annotation
Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
Pāda-label
popular
popular
popular
popular
Morph
akaram ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}
ápi ← ápi (invariable)
{}
bhakṣám ← bhakṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
caraú ← carú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}
prásūtaḥ ← √sū- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}
ca ← ca (invariable)
{}
imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
mr̥je ← √mr̥j- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}
prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
sūríḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
út ← út (invariable)
{}
ā́ ← ā́ (invariable)
{}
agamam ← √gam- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}
sāténa ← √sanⁱ- (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}
suté ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}
vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}
yádi ← yádi (invariable)
{}
dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}
práti ← práti (invariable)
{}
viśvāmitrajamadagnī ← viśvāmitrajamadagni- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}
पद-पाठः
प्रऽसू॑तः । भ॒क्षम् । अ॒क॒र॒म् । च॒रौ । अपि॑ । स्तोम॑म् । च॒ । इ॒मम् । प्र॒थ॒मः । सू॒रिः । उत् । मृ॒जे॒ ।
सु॒ते । सा॒तेन॑ । यदि॑ । आ । अग॑मम् । वा॒म् । प्रति॑ । वि॒श्वा॒मि॒त्र॒ज॒म॒द॒ग्नी॒ इति॑ । दमे॑ ॥
Hellwig Grammar
- prasūto ← prasūtaḥ ← prasū ← √sū
- [verb noun], nominative, singular
- “give birth; be born; originate; impel; propel; grow.”
- bhakṣam ← bhakṣa
- [noun], accusative, singular, masculine
- “food; eating; drink; beverage.”
- akaraṃ ← akaram ← kṛ
- [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
- “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”
- carāv ← carau ← caru
- [noun], locative, singular, masculine
- “caru; pot; Caru.”
- api
- [adverb]
- “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”
- stomaṃ ← stomam ← stoma
- [noun], accusative, singular, masculine
- “hymn; Stoma; stoma [word].”
- cemam ← ca
- [adverb]
- “and; besides; then; now; even.”
- cemam ← imam ← idam
- [noun], accusative, singular, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
- prathamaḥ ← prathama
- [noun], nominative, singular, masculine
- “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”
- sūrir ← sūriḥ ← sūri
- [noun], nominative, singular, masculine
- “patron.”
- un ← ud
- [adverb]
- “up.”
- mṛje ← mṛj
- [verb], singular, Present indikative
- “purify; polish; rub; remove.”
- sute ← su
- [verb noun], locative, singular
- “press out; su.”
- sātena ← sāta
- [noun], instrumental, singular, neuter
- “wealth.”
- yady ← yadī ← yadi
- [adverb]
- “if; in case.”
- āgamaṃ ← āgamam ← āgam ← √gam
- [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
- “come; arrive; return; enter (a state); approach; travel; enter; inherit; hand down; achieve; reach; appear; happen.”
- vām ← tvad
- [noun], genitive, dual
- “you.”
- prati
- [adverb]
- “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”
- viśvāmitrajamadagnī ← viśvāmitra
- [noun], masculine
- “Viśvāmitra; coconut.”
- viśvāmitrajamadagnī ← jamadagnī ← jamadagni
- [noun], vocative, dual, masculine
- “Jamadagni.”
- dame ← dama
- [noun], locative, singular, masculine
- “dwelling; home.”
सायण-भाष्यम्
हे इन्द्र प्रसूतः त्वया प्रेरितोऽहं चरौ चरणीये चरुणा वा युक्ते यज्ञे भक्षम् अपि भक्षणीयं चर्वादि हविश्च अकरं त्वदर्थमकार्षम् । प्रथमः मुख्यः सूरिः स्तोताहम् इमं स्तोमं स्तोत्रं च त्वदर्थम् उन्मृजे उन्मार्ज्मि संस्करोमि । उच्चारयामीत्यर्थः । इदानीमिन्द्रः अन्तरात्मरूपः सन् सूक्तस्य द्रष्टारावृषी संबोध्य बूते । हे विश्वामित्रजमदग्नी वां युवां प्रति दमे यज्ञगृहे सुते अभिषुते सोमे सति सातेन संभक्तव्येन धनेन सार्धं यदि यदा यस्मिन् कालेऽहम् आगमम् आगच्छामि तदा युवां स्तोत्रं कुरुतमित्यर्थः ॥ ॥ २५ ॥
Wilson
English translation:
“Enjoined by you, I have prepared the food at the (sacrifice) about to be performed, and as chiefworshipper I complete this hymn of praise. (Indra speaks): The Soma being poured out in your respectivedwellings, O Viśvāmitra and Jamadagni, (offer praise) when I come with (the wealth) which I am going todistribute.”
Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Indra speaks: Indra, in the form of conscience, speaks to them
Jamison Brereton
[Indra:] Urged on, I have done my own consuming at the vat, and as the foremost patron, I sweep up this praise song,
if at the pressing I have come back to you two, Viśvāmitra and
Jamadagni, in your house with the winnings.
Griffith
1, too, urged on, have had my portion, in the bowl, and as first Prince I drew forth this my hymn of praise,
When with the prize I came unto the flowing juice, O Visvamitra, Jamadagni, to your home.
Geldner
Aufgefordert habe ich einen Trunk bei vorgesetzter Grütze getan, und als erster Suri bedinge ich mir diesen Lobpreis aus, wenn ich mit Gewinn in euer Haus, o Visvamitra und Jamadagni, zum Soma zurückgekehrt bin.
Grassmann
»Begeistert hab’ den Trank ich in das Napf gefüllt, und zieh an mich dies Lied als erster Opferherr, Weil ich beim Trank mit Gaben in dem Hause hier, o Viçvamitra, Dschamadagni zu euch kam.«
Elizarenkova
Побужденный (к этому), я выпил (сомы) наряду с кашей.
И как первый господин я оставляю за собой эту хвалу,
Когда я пришел с добычей в ваш дом,
О Вишвамитра и Джамадагни, к выжатому (соме).
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- विश्वामित्रजमदग्नी
- विराड्जगती
- निषादः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वामित्रजमदग्नी) हे सर्वमित्र ब्रह्मा तथा प्रज्वालिताग्निवाले पुरोहित ! (वां प्रति) तुम दोनों के सम्मुख (सातेन) जनगण द्वारा दिये राज्याधिकार से (सुते) राजसूययज्ञ निष्पन्न हो जाने पर (आगमम्) मैं राजपद पर आ विराजा हूँ (प्रसूतः) तुम दोनों से प्रेरित हुआ (भक्षम्-अकरम्) राष्ट्र का भोग करता हूँ (यदि चरौ) यदि आचरणीय सेवनीय (अपि च-इमं स्तोमम्) और भी इस-स्तोतव्य राष्ट्र को (प्रथमः सूरिः) प्रमुख विद्वान् ब्रह्मात्मा, परमात्मा (उत्-मृजे) शोधन करे-अनुमोदन करे ॥४॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - राजसूययज्ञ को ब्रह्मा और पुरोहित संपन्न करें, इनके सम्मुख प्रजा द्वारा दिया गया राज्याधिकार राजा स्वीकार करे और परमविद्वान् परम ब्रह्मा परमात्मा के आदेशानुसार उससे बल माँगता हुआ उसे चलाये, उसकी स्तुति करे ॥४॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वामित्रजमदग्नी) हे सर्वमित्र ब्रह्मन् ! तथा प्रज्वलिताग्निमन् पुरोहित ! (वां प्रति) युवां प्रति युवयोः सम्मुखम् (सातेन सुते-आगमम्) दत्तेन राज्याधिकारदानेन राजसूययज्ञे निष्पन्ने सति अहमागच्छामि (प्रसूतः) युवाभ्यां प्रेरितः (भक्षम्-अकरम्) भोगमहं करोमि (यदि चरौ-अपि च-इमं स्तोमं प्रथमः सूरिः-उन्मृजे) यदि आचरणीयेऽपि चेमं स्तोतव्यं राष्ट्रं प्रमुखो विद्वान् ब्रह्मात्मा शोधयेदनुमोदयेत्, तस्य ब्रह्मात्मनः परमात्मनः स्तुतिरवश्यं कार्या ॥४॥