१६६

• देवता - सपत्नघ्नं
• ऋषिः - ऋषभो वैराजः शाक्वरो वा
• छन्दः - अनुष्टुप्

ऋषभ᳓म् मा समाना᳓नां
सप᳓त्नानां विषासहि᳓म्
हन्ता᳓रं श᳓त्रूणां कृधि
विरा᳓जं गो᳓पतिं ग᳓वाम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)

Morph
mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

r̥ṣabhám ← r̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

samānā́nām ← samāná- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

sapátnānām ← sapátna- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

viṣāsahím ← viṣāsahí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hantā́ram ← hantár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥dhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

śátrūṇām ← śátru- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

gávām ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

gópatim ← gópati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

virā́jam ← virā́j- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ऋ॒ष॒भम् । मा॒ । स॒मा॒नाना॑म् । स॒ऽपत्ना॑नाम् । वि॒ऽस॒स॒हिम् ।
ह॒न्तार॑म् । शत्रू॑णाम् । कृ॒धि॒ । वि॒ऽराज॑म् । गोऽप॑तिम् । गवा॑म् ॥

• ṛṣabham ← ṛṣabha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “best; leader; bull; Ṛṣabha; ṛṣabha; ṛṣabha; Ṛṣabha; ṛṣabha [word]; hero; bull.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• samānānāṃ ← samānānām ← samāna
• [noun], genitive, plural, masculine
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• sapatnānāṃ ← sapatnānām ← sapatna
• [noun], genitive, plural, masculine
• “rival; enemy; foe.”

• viṣāsahim ← viṣāsahi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “victorious.”

• hantāraṃ ← hantāram ← hantṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “killer; curative; killing; removing; destroyer.”

• śatrūṇāṃ ← śatrūṇām ← śatru
• [noun], genitive, plural, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• virājaṃ ← virājam ← virāj
• [noun], accusative, singular, masculine
• “regnant; chief(a).”

• gopatiṃ ← go
• [noun], masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• gopatiṃ ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• gavām ← go
• [noun], genitive, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

हे सपत्ननाशनाभिमानिन्निन्द्र मा मां समानानां सदृशानामस्मत्कुलीनानां मध्ये ऋषभम् ऋषभवत्प्रशस्तं कृधि कुरु। तथा स पत्नानां शत्रूणां विषासहिं विशेषेणाभिभवितारं कुरु। येऽस्मत्कुल एव जाता अस्माकमेवानिष्टमाचरन्ति ते सपत्नाः । अपि च शत्रूणाम् अन्येषामपि शातयितॄणां वैरिणां हन्तारं हिंसितारं कृधि कुरु । तथा विराजं विशेषेण राजमानं गोपतिं गोस्वामिनं च मां कुरु । न केवलमेकस्या एव गोः पतिम् अपि तु सर्वासामित्याह गवाम् इति ॥

English translation:

“Make me, Indra, (renowned like) a bull among my equals, victor over my rivals, the slayer of my”

Make me bull over my equals, widely victorious over my rivals,
smiter of my rivals, wide-ruling cattle-lord of cattle.

MAKE me a bull among my peers, make me my rivals, conqueror:
Make me the slayer of my foes, a sovran ruler, lord of kine

Mach mich zum Bullen unter meines Gleichen, zum Bezwinger der Nebenbuhler, zum Töter der Feinde, zum Gebieter, zum Besitzer von Kühen!

Mach unter gleichen mich zum Stier, der seine Nebenbuhler schlägt, Zum Feindestödter mache mich, zum König und zum Rinderherrn.

Быком среди подобных (мне),
Угнетателем соперников,
Убийцей врагов сделай меня,
Повелителем, хозяином коров!

• सपत्नघ्नम्
• ऋषभो वैराजः शाक्वरो वा
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

इस सूक्त में राजा सैन्य शरीर मन आत्मबलों से युक्त हो, राष्ट्रद्रोही जनों की वृत्तिपरम्परा से प्राप्त क्षेम का राष्ट्रियकरण हो, विशेष दण्ड देकर भी प्रजा का रक्षण करना चाहिए, इत्यादि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (समानानाम्) समानगुणकर्मवालों के मध्य में (मा-ऋषभम्) मुझेश्रेष्ठ(सपत्नानां विषासहिम्) विरोधयों का अभिभव करनेवाला-दबानेवाला (शत्रूणां हन्तारम्) नाश करनेवालों का मारनेवाला (गवां विराजम्) भूमियों के मध्य विशेष राजमान (गोपतिम्) भूमि का स्वामी (मां कृधि) परमात्मा मुझे कर दे ॥१॥

भावार्थभाषाः - राजा को समान गुण कर्मवालों के मध्यश्रेष्ठहोना चाहिए, विरोधियों का दबानेवाला,शत्रुओं का नाशक, राष्ट्रभूमियों का स्वामी व प्रजाओं का रक्षक होना चाहिये ॥१॥

अत्र सूक्ते राजा सैन्यशरीरमनआत्मबलैर्युक्तः स्यात्, राष्ट्रविद्रोग्धृ-जनानां वृत्तेः परम्परातः क्षेमस्य स्वायत्तीकरणे विशिष्टदण्डप्रदानं च तेभ्यो दातव्यं प्रजारक्षणं च कार्यमित्येवं विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (समानानां मा-ऋषभम्) समानगुणकर्मवतां मध्ये श्रेष्ठम् (सपत्नानां विषासहिम्) विरोधिनामभिभवितारम् (शत्रूणां हन्तारम्) शातयि-तॄणां हन्तारम् (गवां विराजं गोपतिम्) भूमीनां विशेषेण राजमानं भूमिस्वामिनम् (मां कृधि) परमात्मन् मां कुरु ॥१॥

• देवता - सपत्नघ्नं
• ऋषिः - ऋषभो वैराजः शाक्वरो वा
• छन्दः - अनुष्टुप्

अह᳓म् अस्मि सपत्नहा᳓
इ᳓न्द्र ऽवा᳓रिष्टो° अ᳓क्षतः
अधः᳓ सप᳓त्ना मे पदो᳓र्
इमे᳓ स᳓र्वे अभि᳓ष्ठिताः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)

Morph
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

asmi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sapatnahā́ ← sapatnahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ákṣataḥ ← ákṣata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áriṣṭaḥ ← áriṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

adhás ← adhás (invariable)

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

padóḥ ← pád- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

sapátnāḥ ← sapátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

abhíṣṭhitāḥ ← √sthā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sárve ← sárva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

अ॒हम् । अ॒स्मि॒ । स॒प॒त्न॒ऽहा । इन्द्रः॑ऽइव । अरि॑ष्टः । अक्ष॑तः ।
अ॒धः । स॒ऽपत्नाः॑ । मे॒ । प॒दोः । इ॒मे । सर्वे॑ । अ॒भिऽस्थि॑ताः ॥

• aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• asmi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• sapatnahendra ← sapatna
• [noun], masculine
• “rival; enemy; foe.”

• sapatnahendra ← hā ← han
• [noun], nominative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• sapatnahendra ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ivāriṣṭo ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivāriṣṭo ← ariṣṭaḥ ← ariṣṭa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “safe; unharmed.”

• akṣataḥ ← akṣata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “uninjured.”

• adhaḥ ← adhas
• [adverb]
• “below; down; adhas [word].”

• sapatnā ← sapatnāḥ ← sapatna
• [noun], nominative, plural, masculine
• “rival; enemy; foe.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• pador ← padoḥ ← pad
• [noun], locative, dual, masculine
• “foot; pad [word].”

• ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sarve ← sarva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• abhiṣṭhitāḥ ← abhiṣṭhā ← √sthā
• [verb noun], nominative, plural
• “step on.”

अहं सपत्नहा सपत्नानां शत्रूणां हन्ता अस्मि भवामि। इन्द्रइव इन्द्रो यथा केनाप्यहिंसितो भवति तथाहमपि अरिष्टः अहिंसितः अक्षतः अव्रणश्च भवामि । इमे दृश्यमानाः सर्वे सपत्नाः मे मम पदोः पादयोः अधः अधस्तात अभिष्ठिताः आक्रान्ता भवन्तु ॥

English translation:

“I am the destroyer of my enemies, like Indra, unharmed and unwounded; may all these my foes be castdown under my feet.”

I am a smiter of rivals, like Indra, unharmable, invulnerable.
Beneath my feet are my rivals: all these here have been stood upon.

I am my rivals’ slayer, like Indra unwounded and unhurt,
And all these enemies of mine are vanquished and beneath my feet.

Ich bin der Nebenbuhlertöter, gleich Indra unversehrt, unverwundet. Unter meine Füße habe ich alle diese Nebenbuhler getreten.

Ich bin’s, der Nebenbuhler schlägt, wie Indra sicher, unverletzt, Die Nebenbuhler alle sind hier unter meinen Fuss gelegt.

Я – убийца соперников,
Как Индра, невредимый, нераненый.
Все эти соперники
Раздавлены у меня под ногами.

• सपत्नघ्नम्
• ऋषभो वैराजः शाक्वरो वा
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (अहं सपत्नहा)मैं शत्रुओं का हननकर्ता (इन्द्रः-इव) राजा (अरिष्टः) अहिंसित तथा (अक्षतः) क्षयरहित (अस्मि) मैं हूँ (इमे सर्वे) ये सब (अभिष्ठिताः) सम्मुख स्थित (सपत्नाः) विरोधी शत्रुजन (मे पदोः-अधः) मेरे पैरों केनीचे होवें ॥२॥

भावार्थभाषाः - राजा शत्रुओं का नाशक, अहिंसित और क्षयरहित हुआ सब शत्रुओं को अपने अधीन करनेवाला होना चाहिये ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अहं सपत्नहा) अहं शत्रुहन्ता (इन्द्रः-इव) राजेव (अरिष्टः-अक्षतः) अहिंसितः क्षतरहितश्च (अस्मि) भवेयम् ‘लिङर्थे लेट्’ (इमे सर्वे-अभिष्ठिताः सपत्नाः) एते सर्वे सम्मुखं स्थिता विरोधिनः (मे पदोः-अधः) मम पादयोः “पद्दन्नो…” [अष्टा० ६।१।६१] इति पादस्य पदादेशः” नीचैर्भवेयुः ॥२॥

• देवता - सपत्नघ्नं
• ऋषिः - ऋषभो वैराजः शाक्वरो वा
• छन्दः - अनुष्टुप्

अ᳓त्रैव᳓ वो᳓ ऽपि नह्यामि
उभे᳓ आ᳓र्त्नी इव ज्य᳓या
वा᳓चस् पते नि᳓ षेधेमा᳓न्
य᳓था म᳓द् अ᳓धरं व᳓दान्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)

Morph
ápi ← ápi (invariable)

átra ← átra (invariable)

evá ← evá (invariable)

nahyāmi ← √nah- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ā́rtnī ← ā́rtnī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

iva ← iva (invariable)

jyáyā ← jyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

imā́n ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ní ← ní (invariable)

pate ← páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sedha ← √sidh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vā́caḥ ← vā́c- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ádharam ← ádhara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

vádān ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yáthā ← yáthā (invariable)

अत्र॑ । ए॒व । वः॒ । अपि॑ । न॒ह्या॒मि॒ । उ॒भे इति॑ । आर्त्नी॑ इ॒वेत्यार्त्नी॑ऽइव । ज्यया॑ ।
वाचः॑ । प॒ते॒ । नि । से॒ध॒ । इ॒मान् । यथा॑ । मत् । अध॑रम् । वदा॑न् ॥

• atraiva ← atrā ← atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• atraiva ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• ‘pi ← api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

• nahyāmy ← nahyāmi ← nah
• [verb], singular, Present indikative
• “tie; envelop; tie.”

• ubhe ← ubh
• [noun], accusative, dual, feminine
• “both(a).”

• ārtnī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “bow tip.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• jyayā ← jyā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “bowstring.”

• vācaspate ← vācaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Vācaspati; Jupiter.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣedhemān ← ṣedha ← sidh
• [verb], singular, Present imperative
• “chase away; repel.”

• ṣedhemān ← imān ← idam
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• mad ← mat ← mad
• [noun], ablative, singular
• “I; mine.”

• adharaṃ ← adharam ← adhara
• [noun], accusative, singular, neuter
• “lower; adhara [word]; worse.”

• vadān ← vad
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

हे सपत्ना यत्र देशे यूयं निवसथ अत्रैव अस्मिन्नेव देशे वः युष्मान् अपि नह्यामि अपिनद्धान् पाशैर्बद्धान् करोमि ज्यया मौर्व्या उभे आर्त्नीइव । यथा द्वे धनुषः कोटी दृढं बध्येते तथेत्यर्थः । हे वाचस्पते वाचः शब्दस्य पालयितर्देव इमान् सपत्नान् नि षेध प्रतिषेध। यथा येन प्रकारेण मत् मत्तः अधरं निकृष्टतरं वदान् वदन्ति तथा निरुद्धवाचः कुर्वित्यर्थः ॥

English translation:

“I bind you here, like the two extremities of the bow the bowstring; restrain them, lord of speech, thatthey may speak humbly to me.”

Right here I bind you, like the two ends of a bow with a bowstring. O Lord of Speech, drive these down, so that they will speak lower
than me.

Here, verily, I bind you fast, as the two bow-ends with the string.
Press down these men, O Lord of Speech, that they may humbly speak to me.

Hier binde ich euch fest wie die beiden Bogenenden mit der Sehne. Herr der Rede! Halte diese nieder, daß sie mir im Wortstreit unterliegen!

Hier bind’ ich euch, wie mit der Schnur die beiden Bogenenden fest; Wirf diese nieder, Herr des Worts, dass mir sie unterwürfig flehn.

Вот так я связываю вас,
Как два конца лука – тетивой.
О Повелитель речи, удержи их,
Чтобы они были ниже меня в споре!

• सपत्नघ्नम्
• ऋषभो वैराजः शाक्वरो वा
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (वः) हे शत्रुओं! तुम्हें (अत्र-एव) बन्धनगृह में (अपि नह्यामि) हस्त पाद बन्धनों से बाँधता हूँ (उभे-आर्त्नी-इव ज्यया) दोनों धनुष्कोटियों को जैसे डोरी से बाँधते हैं (वाचस्पते) वे वेदवाणी के स्वामी-परमात्मन् ! (इमान्) इन शत्रुओं को (निषेध) रोक (यथा) जैसे(मत्-अधरम्)मेरे सेनीचे (वदान्) मेरे अनुकूल बोलें ॥३॥

भावार्थभाषाः - शत्रु जब पकड़ लिये जावें, तो उन्हें बन्दीघर में हाथ पैरों से बाँधकर रखा जावे और फिर उन्हें अपने अनुकूल बनाया जावे ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वः) हे सपत्नाः ! युष्मान् (अत्र-एव) अस्मिन् कोष्ठे हि (अपि नह्यामि) अपि बध्नामि हस्तपादबन्धनाभ्याम् (उभे आर्त्नी-इव ज्यया) यथा चापस्य कोटी कोणौ प्रत्यञ्चया बध्येते (वाचस्पते) हे वाचस्पते परमात्मन् ! (इमान् निषेध) इमान् सपत्नान्-अवरोधय (यथा मत्-अधरं वदान्) यथा मत्तौ नीचैर्ममानुकूलं वचनं वदेयुः “लेट्-प्रयोगः” ॥३॥

• देवता - सपत्नघ्नं
• ऋषिः - ऋषभो वैराजः शाक्वरो वा
• छन्दः - अनुष्टुप्

अभिभू᳓र् अह᳓म् आ᳓गमं
विश्व᳓कर्मेण धा᳓मना
आ᳓ वश् चित्त᳓म् आ᳓ वो व्रत᳓म्
आ᳓ वो ऽहं᳓ स᳓मितिं ददे

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

abhibhū́ḥ ← abhibhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agamam ← √gam- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

dhā́mnā ← dhā́man- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

viśvákarmeṇa ← viśvákarma- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

cittám ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vratám ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

dade ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

sámitim ← sámiti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

अ॒भि॒ऽभूः । अ॒हम् । आ । अ॒ग॒म॒म् । वि॒श्वऽक॑र्मेण । धाम्ना॑ ।
आ । वः॒ । चि॒त्तम् । आ । वः॒ । व्र॒तम् । आ । वः॒ । अ॒हम् । सम्ऽइ॑तिम् । द॒दे॒ ॥

• abhibhūr ← abhibhūḥ ← abhibhū
• [noun], nominative, singular, masculine

• aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• āgamaṃ ← āgamam ← āgam ← √gam
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “come; arrive; return; enter (a state); approach; travel; enter; inherit; hand down; achieve; reach; appear; happen.”

• viśvakarmeṇa ← viśvakarma
• [noun], instrumental, singular, neuter

• dhāmnā ← dhāman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vaś ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• cittam ← citta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; attention; idea; thinking; fondness; purpose.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• vratam ← vrata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• ‘haṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• samitiṃ ← samitim ← samiti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “battle; council; assembly; meeting.”

• dade ← dā
• [verb], singular, Present indikative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

हे सपत्नाः अभिभूः अभिभविता अहं विश्वकर्मेण सर्वकर्मक्षमेण धाम्ना धारकेण तेजसा बलेन वा सार्धम् आगमम् आगतवानस्मि । अतः वः युष्माकं चित्तं मनः आ ददे गृह्णामि । मनोगतं धैर्यं हरामीत्यर्थः। वः युष्माकं व्रतं कर्म चाहम् आ ददे। वः युष्मदीयः यः समितिः संग्रामः तं च अहम् आ ददे अपहरामि ॥

English translation:

“I have come triumphant with power, equal to any exploit; I seize upon minds, your pious observances,your prowess in war.”

I have come here on top, with Viśvakarman as my foundation.
I take for myself your cognition, your commandment, and your
assembled company.

Hither I came as conqueror with mighty all-effecting power,
And I have mastered all your thought, your synod, and your holy work.

Als Überlegener bin ich hergekommen, mit der Erscheinung des Allschöpfers. Euer Denken, euren Dienst, eure Beratung nehme ich für mich in Anspruch.

Als Ueberwinder kam ich her mit allbezwingender Gewalt; Ich nehm’ eur Denken, euer Werk und euren Bund in meinen Dienst.

Я пришел как победитель
Со способностью все творить.
Ваше понимание, ваше служение,
Ваш совет – я забираю (их) себе!

• सपत्नघ्नम्
• ऋषभो वैराजः शाक्वरो वा
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (अहम्) मैं (अभिभूः) शत्रुओं का दबानेवाला (विश्वकर्मेण) सब कर्म जिससे किये जाते हैं, वैसे (धाम्ना) अङ्ग से-अङ्गबल से (आगमम्) आक्रमण करता हूँ (वः) तुम्हारे (चित्तम्) चित्तको (अहम्) मैं (आददे) स्वाधीन करता हूँ (वः-व्रतम्-आ) तुम्हारे कर्म को स्वाधीन करता हूँ (वः-समितिम्-आ०) तुम्हारी सभा या संग्राम को स्वाधीन करता हूँ ॥४॥

भावार्थभाषाः - राजा के अन्दरशत्रुओं को दबाने का आत्मबल और युद्ध करने को अङ्गों का बल होना चाहिये तथा शत्रुओं के मनों को स्वाधीन करने का मनोबल और उनके कर्म को और समिति को स्वाधीन करने के लिए शस्त्रबल होना चाहिए ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अहम्-अभिभूः विश्वकर्मेण धाम्ना-आगमम्) अहं शत्रूणामभिभविता-ऽस्मि विश्वानि कर्माणि येन क्रियन्ते तथाभूतेन-अङ्गेनाङ्गबलेन “अङ्गानि वै धामानि” [का० श० ४।३।४।११] आक्रमामि (वः) युष्माकम् (चित्तम्-अहम्-आददे) अहं चित्तं स्वाधीनीकरोमि (वः व्रतम्-आ०) युष्माकं कर्म स्वाधीनीकरोमि (वः समितिम्-आ०) युष्माकं सभां सग्रामं-वा स्वाधीनीकरोमि ॥४॥

• देवता - सपत्नघ्नं
• ऋषिः - ऋषभो वैराजः शाक्वरो वा
• छन्दः - महापङ्क्तिः

योगक्षेमं᳓ व आदा᳓य
अह᳓म् भूयासम् उत्तम᳓
आ᳓ वो मूर्धा᳓नम् अक्रमीम्
अधस्पदा᳓न् म उ᳓द् वदत
मण्डू᳓का इव उदका᳓न्
मण्डू᳓का उदका᳓द् इव

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)
popular;; epic anuṣṭubh (525)

Morph
ādā́ya ← √dā- 1 (root)
{non-finite:CVB}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yogakṣemám ← yogakṣemá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

bhūyāsam ← √bhū- (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

uttamáḥ ← uttamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

akramīm ← √kramⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

mūrdhā́nam ← mūrdhán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

adhaspadā́t ← adhaspadá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

út ← út (invariable)

vadata ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

maṇḍū́kāḥ ← maṇḍū́ka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

udakā́t ← udaká- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

iva ← iva (invariable)

maṇḍū́kāḥ ← maṇḍū́ka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

udakā́t ← udaká- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

यो॒ग॒ऽक्षे॒मम् । वः॒ । आ॒ऽदाय॑ । अ॒हम् । भू॒या॒स॒म् । उ॒त्ऽत॒मः । आ । वः॒ । मू॒र्धान॑म् । अ॒क्र॒मी॒म् ।
अ॒धः॒ऽप॒दात् । मे॒ । उत् । व॒द॒त॒ । म॒ण्डूकाः॑ऽइव । उ॒द॒कात् । म॒ण्डूकाः॑ । उ॒द॒कात्ऽइ॑व ॥

• yogakṣemaṃ ← yogakṣemam ← yogakṣema
• [noun], accusative, singular, neuter
• “security; well-being; security.”

• va ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• ādāyāham ← ādāya ← ādā ← √dā
• [verb noun]
• “take; take away; take out; pick; extract; drink; grasp; put; collect; accept; get; choose; remove; steal; bring; press out; impound; keep; eat; use; distill.”

• ādāyāham ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• bhūyāsam ← bhū
• [verb], singular, Prekativ
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• uttama ← uttamaḥ ← uttama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “best; excellent; highest; better; extreme; last; first; topmost; chief(a); higher; highest; maximal; uttama [word]; prevailing; finest.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• mūrdhānam ← mūrdhan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “head; battlefront; peak; top; mūrdhan [word]; leader; top.”

• akramīm ← kram
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “kram; step; go; continue; proceed; traverse; heat.”

• adhaspadān ← adhas
• [adverb]
• “below; down; adhas [word].”

• adhaspadān ← padān ← pada
• [noun], accusative, plural, masculine
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• ma ← me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• vadata ← vad
• [verb], plural, Present imperative
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• maṇḍūkā ← maṇḍūkāḥ ← maṇḍūka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “frog; maṇḍūkamūṣā; maṇḍūka [word].”

• ivodakān ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivodakān ← udakāt ← udaka
• [noun], ablative, singular, neuter
• “water; Udaka; juice; body of water; solution; udaka [word]; decoction; udakaprameha; washing water; kaṣāya; tear; ablution.”

• maṇḍūkā ← maṇḍūkāḥ ← maṇḍūka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “frog; maṇḍūkamūṣā; maṇḍūka [word].”

• udakād ← udakāt ← udaka
• [noun], ablative, singular, neuter
• “water; Udaka; juice; body of water; solution; udaka [word]; decoction; udakaprameha; washing water; kaṣāya; tear; ablution.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

हे सपत्नाः वः युष्माकं योगक्षेमम् । अप्राप्तस्य धनस्य प्राप्तिर्योगः । प्राप्तस्य रक्षणं क्षेमः । तदुभयम् आदाय युष्मत्तो गृहीत्वा अहम् उत्तमः श्रेष्ठः भूयासम् । ततः वः युष्माकं मूर्धानं शिरः आ अक्रमीम् आक्रमिषम् । पादेनाधितिष्ठामि ॥ क्रमेर्लुङि अमो मश् (पा. सू. ७.१.४०)। ‘ इट ईटि ’ (पा. सू. ८. २. २८) इति सिचो लोपः ॥ अनन्तरं मे मम अधस्पदात् पादस्याधस्ताद्वर्तमाना यूयम् उद्वदत उच्चैराक्रोशत। उदकात् वृष्टाज्जलादधःप्रदेशे वर्तमानाः मण्डूकाइव । यथा ते भृशमाक्रोशन्ति तथोद्वदतेत्यर्थः । मण्डूका उदकादिव इति पुनरुक्तिरादरार्था ॥ ॥२४॥

English translation:

“Seizing upon your goods and chattels, may I victorious; I walk upon your heads; cry aloud frombeneath my feet, like frogs from (below) the water, like frogs from (below) the water.”

Having taken for myself your yoking up [=war] and your peace, might I become the highest. I have trampled on your head.
From beneath my feet, lift up your speech to me, like frogs from the
water, like frogs from the water.

May I be highest, having gained your strength in war, your skill in peace
my feet have trodden on your heads.
Speak to me from beneath my feet, as frogs from out the water croak, as frogs from out the water croak.

Euren Erwerb und Besitz für mich in Anspruch nehmend will ich euer Höchster sein, ich bin an eure Spitze getreten. Unter meinen Füßen sollt ihr zu mir empor reden wie die Frösche aus dem Wasser, wie aus dem Wasser die Frösche!

Eur Wirken mir und euer Ruhn aneignend werd’ ich mächt’ger sein; Als unterworfne sprecht zu mir wie Frösche aus dem Wasserpfuhl.

Отобрав у вас владение имуществом,
Я хочу стать высшим:
Я наступил вам на голову!
Из-под ног моих обращайтесь (ко мне) снизу вверх,
Как лягушки из воды,
Как из воды лягушки!

• सपत्नघ्नम्
• ऋषभो वैराजः शाक्वरो वा
• महापङ्क्ति
• पञ्चमः

पदार्थान्वयभाषाः - (वः) हे सपत्नों-मेरे राज्य अधिकार के विरोधी जनों ! तुम्हारा (योगक्षेमम्) योग अर्थात् राज्य से मासिक वा वार्षिक लाभ क्षेमरक्षण पूर्व से परंपरा से रक्षित है भूमि या खेत का धन ये दोनों (अहम्-आदाय)मैंराष्ट्रीयकरण की नीति से स्वायत्त कर-जब्त करके (उत्तमः-भूयासम्) उग्रतम तुम्हारे ऊपर हो जाऊँ (वः-मूर्धानम्-अक्रमीम्) तुम्हारे मूर्धास्थान पर-पद पर आक्रमण करूँ-छीन लूँ (मे-अधस्पदात्) तुम लोग मेरे पादतल से-पैरों के नीचे से (मण्डूकाः-उदकात्-इव) मेंढकों के समान जलाशय से बोलो, प्रार्थना करो, मेरे गुण गाओ (मण्डूकाः-उदकात्-इव) मेंढक जल से अर्थात् जल में रक्षा मानते हुए ऊँचे बोलते हैं, उसी भाँतिमेरे अधीनत्व को इच्छा से स्वीकार नहीं तो बल से ही मेरे पैरों के नीचे देश में तुम लोग ऊँचे बोलोगे-रोवोगे, मेंढक जैसे जल के बिना रोते हैं, वैसे मेरे आश्रय को छोड़ करके दण्ड भोगोगे ॥५॥

भावार्थभाषाः - राजद्रोही प्रजा के उद्दण्ड लोगों को राजा ठीक मार्ग का उपदेश दे, यदि वे ठीक मार्ग पर न आवें, तो उनकी मासिक या वार्षिक वृत्ति को बन्द करना तथा पूर्व से चली आई सम्पत्ति भूभाग और क्षेत्रभाग को छीनकर स्वाधीन कर लेना चाहिये और उन्हें दण्ड देकर अपने वश में करना चाहिये ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वः) हे सपत्नाः-मम राज्याधिकारस्य विरोधिनः ! युष्माकम् (योगक्षेमम्) योगो राज्याद् या प्राप्तिर्मासिकी वार्षिकी वा तां तथा क्षेमं रक्षणं पूर्वतः परम्परातो रक्षितमस्ति भौमं क्षेत्रादिकं धनं तदुभयम् (अहम्-आदाय) राष्ट्रीयकरणनीत्या स्वायत्तीकृत्याहम् (उत्तमः-भूयासम्) उग्रतमो युष्माकमुपरि भवेयमित्याशासे (वः-मूर्धानम्-अक्रमीम्) युष्माकं मूर्धानमाक्राम्येयम् (मे-अधस्पदात्) यूयं मम पादयोरधः “अधस्पदम्” अव्ययीभाव-समासः ‘सप्तम्यां विभक्तौ’ अधस्पदं स्थानं तस्मात्-पादोरधःप्रदेशात्-पादतलात् (मण्डूकाः-इव-उदकात्) मण्डूका इव जलाज्जलाशयात् खलूद्वदत प्रार्थयध्वम्-मम गुणगानं कुरुत (मण्डूकाः-उदकात्-इव) मण्डूका जलाज्जले रक्षां मन्यमानाः-उद्वदन्ति तद्वत्-अतो ममाधीनत्वमिच्छया स्वीकुरुत, नो चेत्, बलादेव ममपादयोरधोदेशे यूयमुद्वक्ष्यथ मण्डूका उदकाद् यथा-उदकाश्रयेण विना उद्वदन्ति-उद्रुदन्ति तथा ममाश्रयं विहायोद्रोदिष्यथ दण्डं भोक्ष्यध्वे ॥५॥