१६०

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - पूरणो वैश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तीव्र᳓स्याभि᳓वयसो अस्य᳓ पाहि
सर्वरथा᳓ वि᳓ ह᳓री इह᳓ मुञ्च
इ᳓न्द्र मा᳓ त्वा य᳓जमानासो अन्ये᳓
नि᳓ रीरमन् तु᳓भ्यम् इमे᳓ सुता᳓सः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhívayasaḥ ← abhívayas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pāhi ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

tīvrásya ← tīvrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ihá ← ihá (invariable)

muñca ← √muc- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sarvarathā́ ← sarvarathá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ví ← ví (invariable)

anyé ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yájamānāsaḥ ← √yaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ní ← ní (invariable)

rīraman ← √ram- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

sutā́saḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ती॒व्रस्य॑ । अ॒भिऽव॑यसः । अ॒स्य । पा॒हि॒ । स॒र्व॒ऽर॒था । वि । हरी॒ इति॑ । इ॒ह । मु॒ञ्च॒ ।
इन्द्र॑ । मा । त्वा॒ । यज॑मानासः । अ॒न्ये । नि । री॒र॒म॒न् । तुभ्य॑म् । इ॒मे । सु॒तासः॑ ॥

• tīvrasyābhivayaso ← tīvrasya ← tīvra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “intense; severe; pungent; acute; potent; loud.”

• tīvrasyābhivayaso ← abhivayasaḥ ← abhivayas
• [noun], genitive, singular, masculine

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• sarvarathā ← sarva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• sarvarathā ← rathā ← ratha
• [noun], accusative, dual, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• muñca ← muc
• [verb], singular, Present imperative
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• yajamānāso ← yajamānāsaḥ ← yajamāna
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Yajamāna.”

• anye ← anya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• rīraman ← ram
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “delight; rejoice; love; frolic; desire; give; calm; break.”

• tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sutāsaḥ ← su
• [verb noun], nominative, plural
• “press out; su.”

तीव्रस्य तीक्ष्णस्य क्षिप्रंमदकरस्य अभिवयसः। वय इत्यन्ननाम। अभिगतं चरुपुरोडाशाद्यन्नं यस्य तादृशस्य अस्य सोमस्य। क्रियाग्रहणं कर्तव्यम् इति कर्मणः संप्रदानत्वाच्चतुर्थ्यर्थे षष्ठी। ईदृशं सोमं हे इन्द्र पाहि पिब। पिबतेश्छान्दसः शपो लुक्। तदर्थं सर्वरथा सरणशीलस्थौ हरी अश्वौ इह अस्मिन् यज्ञगृहे वि मुञ्च रथाद्विसृज। हे इन्द्र अस्मत्तः अन्ये यजमानासः यजमानाः त्वा त्वां मा नि रीरमन् नितरां मा रमयन्तु। वयमेव रमयाम इत्यर्थः। ततः तुभ्यं त्वदर्थमेव सुतासः सुता अभिषुताः इमे प्रत्यक्षेणोपलभ्यमानाः सोमा वर्तन्ते।

English translation:

“Drink, Indra, of this sharp (Soma, which is) combined with sacrificial food, unyoke here your bay”

Drink of this sharp vitalizing (soma). Here unhitch your two fallow bays, chariot and all.
O Indra, let the other sacrificers not stop you: yours are these pressed (soma drinks) here.

TASTE this strong draught enriched with offered viands: with all thy chariot here unyoke thy Coursers.
Let not those other sacrificers stay thee, Indra: these juices shed for thee are ready.

Trink von diesem scharfen, zu Kraft verhelfenden Soma! Spann hier das Falbenpaar mit vollständigem Wagenzug aus, Indra! Nicht sollen dich andere Opferer anhalten: Für dich sind diese Soma´s ausgepreßt.

Von diesem starken trinke, der dich labet, und lös’ die Rosse mit dem ganzen Wagen, Nicht sollen andre Opferer dich fesseln, o Indra, dir gehören diese Tränke.

Выпей этого резкого дающего силу (сомы)!
Распрягай здесь пару буланых коней со всем обозом!
Пусть не удержат тебя, о Индра, другие жертвователи!
Для тебя выжаты эти (соки сомы)!

• इन्द्र:
• पूरणो वैश्वामित्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में राजप्रजाधर्म कहा जाता है, सब प्रकार के अन्न धन की पूर्ति प्रजा के लिए राजा करे, जो विद्वान् राजा को सहयोग दे, राजा उनके के लिये स्थायी जीविका दे, आदि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) इस तीव्र प्रबल (अभिवयसः) प्राप्त बहुत अन्नवाले राष्ट्र की (पाहि) राजन् रक्षा कर (सर्वरथा) सब रमणीय पदार्थ जिनके द्वारा प्राप्त होते हैं, उन (हरी) उन दुःखहारक बल पराक्रमों को (वि मुञ्च) इस राष्ट्र में छोड़-उपयुक्त कर (इह) इस राष्ट्र में (त्वा) तुझे (अन्ये-यजमानाः) अन्य प्रजाजन (मा निरीरमन्) मत रमण करें, लोभ में न दबावें (तुभ्यम्) तेरे लिये (इमे) ये प्रजाजन आज्ञाकारी हों ॥१॥

भावार्थभाषाः - राजा को चाहिए, राष्ट्र को सब अन्न-धन से सम्पन्न बनावे, रक्षा करे, बल पराक्रम से प्रजा के दुखों को नष्ट करे, प्रजाजन विरुद्ध न हो सके, अतः उसको प्रसन्न रखे ॥१॥

अत्र सूक्ते राजप्रजाधर्म उच्यते, सर्वविधान्नधनानां पूर्तिं प्रजायै राजा कुर्यात्, ये च विद्वांसो राजानं सहयोगं दद्युस्तेभ्यश्चिरजीविकां दद्यादित्येवंविधा विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य तीव्रस्य-अभिवयसः पाहि) एतस्य प्रबलस्य, अभिगतानि प्राप्तानि विविधानि वयांसि खल्वन्नानि यस्मिन् राष्ट्रे तथाभूतस्येति सर्वत्र द्वितीयार्थे षष्ठी एतं प्रबलं प्राप्तविविधान्नकं राष्ट्रं राजन् रक्ष (सर्वरथा हरी-इह विमुञ्च) सर्वे रमणीयाः पदार्था याभ्यां तौ दुःखहारकौ बलपराक्रमौ “हरी बलपराक्रमौ” [यजु० ३।५२ दयानन्दः] अत्र राष्ट्रे विमुञ्च उपयुङ्क्ष्व (इह) अस्मिन राष्ट्रे (त्वा) त्वाम् (अन्ये यजमानासः निरीरमन्) अन्ये प्रजाजनाः यजमान प्रजसम् [तै० सं० ५।३।३।१] न रमन्तु न लोभयन्तु (तुम्यम्-इमे सुतासः) त्वदर्थमेते सर्वे प्रजाजनाः सज्जिताः सन्ति ॥१॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - पूरणो वैश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तु᳓भ्यं सुता᳓स् तु᳓भ्यम् उ सो᳓तुवासस्
तुवां᳓ गि᳓रः श्वा᳓त्रिया आ᳓ ह्वयन्ति
इ᳓न्द्रेद᳓म् अद्य᳓ स᳓वनं जुषाणो᳓
वि᳓श्वस्य विद्वाँ᳓ इह᳓ पाहि सो᳓मम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
sótvāsaḥ ← sótva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sutā́ḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

u ← u (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

hvayanti ← √hvā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śvā́tryāḥ ← śvā́trya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

juṣāṇáḥ ← √juṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

sávanam ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

pāhi ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

तुभ्य॑म् । सु॒ताः । तुभ्य॑म् । ऊं॒ इति॑ । सोत्वा॑सः । त्वाम् । गिरः॑ । श्वात्र्याः॑ । आ । ह्व॒य॒न्ति॒ ।
इन्द्र॑ । इ॒दम् । अ॒द्य । सव॑नम् । जु॒षा॒णः । विश्व॑स्य । वि॒द्वान् । इ॒ह । पा॒हि॒ । सोम॑म् ॥

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• sutās ← sutāḥ ← su
• [verb noun], nominative, plural
• “press out; su.”

• tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• sotvāsas ← sotvāsaḥ ← sotva
• [noun], nominative, plural, masculine

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• giraḥ ← gir
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• śvātryā ← śvātryāḥ ← śvātrya
• [noun], nominative, plural, feminine
• “swelling.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hvayanti ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• indredam ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indredam ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• savanaṃ ← savanam ← savana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• juṣāṇo ← juṣāṇaḥ ← juṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• vidvāṃ ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

हे इन्द्र तुभ्यं त्वदर्थमेव सुताः अभिषुताः सर्वे सोमाः सोत्वासः इतःपरमभिषोतव्याश्च तुभ्यमु त्वदर्थमेव । सुनोतेः ‘कृत्यार्थे तवैकेन्’ इति त्वन्प्रत्ययः । श्वात्र्याः शु आशु शीघ्रमतन्त्यः प्रवर्तमानाः गिरः स्तुतिरूपा वाचश्च त्वाम् एव आ ह्वयन्ति आक्रोशयन्ति । हे इन्द्र अद्य अस्मिन् काले इदं सवनं प्रातःसवनादिकं जुषाणः सेवमानः विश्वस्य सर्वस्य विद्वान् ज्ञाता त्वम् इह अस्मिन् यज्ञे सोमं पाहि पिब ॥

English translation:

“For you are the libations that have been poured out, for you are those which are to be poured out; youdo our quickly uttered praises invoke; Indra, who are cognizant of all things, taking plural asure in this presentsacrifice, drink the Soma here.”

Yours are those (already) pressed and yours are those to be pressed. You do the swelling hymns call hither.
O Indra, enjoying this pressing today, knowing everything, drink the soma here.

Thine is the juice effused, thine are the juices yet to be pressed: our resonant songs invite thee.
O Indra, pleased to-day with this libation, come, thou who knowest all and drink the Soma.

Für dich sind die Ausgepreßten, für dich die Künftigen. Dich rufen die stärkenden Lobreden herbei. Indra, erfreu dich heute dieser Trankspende, trink hier den Soma, der du jeden kennst!

Dir sind gebraut und werden noch gebraut sie, dich rufen her die Lieder, die dich stärken, An diesem Saft dich, Indra, heut erlabend, trink hier den Soma, du, dem alles kund ist.

Для тебя выжаты, для тебя и будут выжиматься.
Тебя призывают усиливающие хвалебные песни.
О Индра, радуясь сегодня этому выжиманию,
Знаток всего, пей здесь сому!

• इन्द्र:
• पूरणो वैश्वामित्रः
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे राजन् ! (तुभ्यम्) तेरे लिए (सुताः) उत्पन्न प्रजाजन(तुभ्यम्) तेरे लिए (सोत्वासः) उत्पन्न होनेवाले प्रजाजनशासन करने योग्य और सहायक हैं (त्वाम्) तुझे (गिरः) स्तुतियों से प्रशंसावचनों से(श्वात्र्याः) शीघ्र या पुनः-पुनः आज्ञाकारी (आह्वयन्ति) आमन्त्रित करते हैं (अद्य) इस अवसर पर (इदं सवनम्) इस राष्ट्र को (जुषाणः) सेवन करता हुआ (विश्वस्य) सारे (सोमम्) सम्पन्न राष्ट्र को (विद्वान्) जानता हुआ अपनाता हुआ सुरक्षित रख ॥२॥

भावार्थभाषाः - राष्ट्र के प्रजाजन उत्पन्न हुए और उत्पन्न होनेवाले राजा के शासन में रहनेवाले और सहायक होते हैं और उन्हें राजा के स्तुतिवचनों द्वारा आमन्त्रण करना चाहिए कि राजा राष्ट्र की भलीभाँति रक्षा करे ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे राजन् ! (तुभ्यं सुताः) त्वदर्थमुत्पन्नाः प्रजाजनाः (तुभ्यं सोत्वासः) त्वदर्थमुत्पत्स्यमानाश्च शासनीयाः सहायभूताश्च सन्ति (त्वां गिरः श्वात्र्याः-आह्वयन्ति) त्वां गीर्भिः प्रशंसावचनैः “तृतीयार्थे द्वितीया व्यत्ययेन” क्षिप्रं पुनः पुनर्वाऽऽज्ञाकारिणः आमन्त्रयन्ते (अद्य) अस्मिन्नवसरे (इदं सवनं जुषाणः) इदं राष्ट्रं सेवमानः प्रीयमाणो वा (विश्वस्य सोम विद्वान्) सर्वम् “द्वितीयास्थाने षष्ठी व्यत्ययेन” सम्पन्नराष्ट्रं प्राणिमात्रं रक्ष ॥२॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - पूरणो वैश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓ उशता᳓ म᳓नसा सो᳓मम् अस्मै
सर्वहृदा᳓ देव᳓कामः सुनो᳓ति
न᳓ गा᳓ इ᳓न्द्रस् त᳓स्य प᳓रा ददाति
प्रशस्त᳓म् इ᳓च् चा᳓रुम् अस्मै कृणोति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

uśatā́ ← √vaś- (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devákāmaḥ ← devákāma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sarvahr̥dā́ ← sarvahr̥dā́ (invariable)

sunóti ← √su- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dadāti ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

párā ← párā (invariable)

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

cā́rum ← cā́ru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

kr̥ṇoti ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

praśastám ← √śaṁs- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

यः । उ॒श॒ता । मन॑सा । सोम॑म् । अ॒स्मै॒ । स॒र्व॒ऽहृ॒दा । दे॒वऽका॑मः । सु॒नोति॑ ।
न । गाः । इन्द्रः॑ । तस्य॑ । परा॑ । द॒दा॒ति॒ । प्र॒ऽश॒स्तम् । इत् । चारु॑म् । अ॒स्मै॒ । कृ॒णो॒ति॒ ॥

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• uśatā ← vaś
• [verb noun], instrumental, singular
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sarvahṛdā ← sarva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• sarvahṛdā ← hṛdā ← hṛd
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• devakāmaḥ ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devakāmaḥ ← kāmaḥ ← kāma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• sunoti ← su
• [verb], singular, Present indikative
• “press out; su.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• indras ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• parā
• [adverb]
• “away.”

• dadāti ← dā
• [verb], singular, Present indikative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• praśastam ← praśaṃs ← √śaṃs
• [verb noun], accusative, singular
• “recommend; approve; praise; laud; favor; proclaim.”

• ic ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• cārum ← cāru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• kṛṇoti ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

य उशता कामयमानेन सर्वहृदा । सर्वमविकलं हृदयं यस्य । यद्वा । सर्वेषामृत्विजां हृदयेन । सामर्थ्यान्मत्वर्थो लक्ष्यते । हृदयवता मनसा अस्मै इन्द्राय देवकामः देवमिन्द्रं कामयमानो यजमानः सोमं सुनोति अभिषुणोति । इन्द्रस्तस्य यजमानस्य गाः न परा ददाति । परादानं विनाशः । न विनाशयति । अस्मै यजमानाय चारुं शोभनमत एव प्रशस्तम् । इत् इत्यवधारणे । प्रशंसनीयमेव धनं कृणोति करोति ॥

English translation:

“He who devoted to the deity with a willing mind offers the Soma to him with all his heart, Indra, doesnot destroy his cattloe, but gives him beautiful excellent (wealth).”

The man who with willing mind, with his whole heart, with desire for the gods, presses soma for him,
Indra does not give away his cows. He [=presser] makes (his soma)
acclaimed and dear to him [=Indra].

Whoso, devoted to the God, effuses Soma for him with yearning heart and spirit,-
Never doth Indra give away his cattle: for him he makes the lovely Soma famous.

Wer willigen Sinnes von ganzem Herzen, gottliebend ihm den Soma auspreßt, dessen Kühe liefert Indra nicht aus; er macht seinen Soma gelobt und angenehm.

Wer holden Sinnes ihm den Soma keltert, die Götter liebend treu von ganzem Herzen, Nicht lässet andern Indra dessen Heerden, und macht gepriesen ihm den schönen Soma.

Кто жаждущий духом, от всего сердца
Любящий богов сому ему выжимает,
Индра не выдаст его коров.
Он делает для него (сому) прославленным (и) приятным.

• इन्द्र:
• पूरणो वैश्वामित्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो पुरोहित (उशता) कामना करते हुए (सर्वहृदा) सम्पूर्ण हृद्भाववाले (मनसा) मन से (अस्मै) इस राजा के लिए (देवकामः) अपने देवभूत राजा की कामना को पूरा करता हुआ (सोमं सुनोति) सोतव्य अर्थात्सम्यग् उन्नत करने योग्य राष्ट्र को सम्यग् उन्नत करता है (तस्य गाः) उस पुरोहित की वाणियों को आदेशवचनों को (न परा ददाति) नहीं त्यागता है, अपि तु (अस्मै) इस पुरोहित के लिए (प्रशस्तं चारुम्-इत्) प्रशस्त सेवन करने योग्य सुखकर भेंटको अवश्य (कृणोति)समर्पित करता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो पुरोहित राजा की कामना करनेवाला उसके राष्ट्र को समुन्नत करने का उपदेश देता है, राजा को चाहिए कि उसके उपदेश का पालन करे-उल्ल्ङ्घन न करे अपितु उसके लिए अच्छी भेंट समर्पित करे ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) यः पुरोहितः (उशता सर्वहृदा-मनसा) कामयमानेन सर्वहृद्भावेन मनसा (अस्मै) अस्मै राज्ञे (देवकामः) स्वस्य देवभूतस्य राज्ञः कामनां पूरयन् सन् (सोमं सुनोति) सोतव्यं समुन्नेतव्यं राष्ट्रं समुन्नयति (तस्य गाः न परा ददाति) तस्य पुरोहितस्य वाचो न त्यजति (अस्मै प्रशस्तं चारुम्-इत् कृणोति) अस्मै प्रशंसनीयं सुन्दरं खलु सुखं करोति ॥३॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - पूरणो वैश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓नुस्पष्टो भवति एषो᳓ अस्य
यो᳓ अस्मै रेवा᳓न् न᳓ सुनो᳓ति सो᳓मम्
नि᳓र् अरत्नउ᳓ मघ᳓वा तं᳓ दधाति
ब्रह्मद्वि᳓षो हन्ति अ᳓नानुदिष्टः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ánuspaṣṭaḥ ← √spaś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhavati ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

eṣáḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

revā́n ← revánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sunóti ← √su- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aratnaú ← aratní- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dadhāti ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nís ← nís (invariable)

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ánānudiṣṭaḥ ← ánānudiṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

brahmadvíṣaḥ ← brahmadvíṣ- (nominal stem)
{case:ACC, number:PL}

hanti ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

अनु॑ऽस्पष्टः । भ॒व॒ति॒ । ए॒षः । अ॒स्य॒ । यः । अ॒स्मै॒ । रे॒वान् । न । सु॒नोति॑ । सोम॑म् ।
निः । अ॒र॒त्नौ । म॒घऽवा॑ । तम् । द॒धा॒ति॒ । ब्र॒ह्म॒ऽद्विषः॑ । ह॒न्ति॒ । अन॑नुऽदिष्टः ॥

• anuspaṣṭo ← anuspaṣṭaḥ ← anupaś ← √paś
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; detect; heed; spy.”

• bhavaty ← bhavati ← bhū
• [verb], singular, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• eṣo ← eṣaḥ ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• revān ← revat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sunoti ← su
• [verb], singular, Present indikative
• “press out; su.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• nir ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• aratnau ← aratni
• [noun], locative, singular, masculine
• “aratni; elbow.”

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dadhāti ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• brahmadviṣo ← brahma ← brahman
• [noun], neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmadviṣo ← dviṣaḥ ← dviṣ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “hostile; hating.”

• hanty ← hanti ← han
• [verb], singular, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• anānudiṣṭaḥ ← anānudiṣṭa
• [noun], nominative, singular, masculine

अस्य यजमानस्य एषः इन्द्रः अनुस्पष्टः दृष्टिगोचरो भवति वः रेवान् धनवान् अस्मै इन्द्राय सोमं सुनोति अभिषुणोति । मघवा धनोपेत इन्द्रः तं यजमानम् अरत्नौ हस्ते निः दधाति भयान्निकृष्य धारयति रक्षिता सन् धृत्वा च अननुदिष्टः तेनानुक्तोऽप्रार्थित एव सन् ब्रह्मद्विषः ब्राह्मणद्वेष्टॄन् शत्रून् हन्ति हिनस्ति ॥

English translation:

“He is mindful of him who, as a rich man, offers Soma to him; possessed of riches (Indra) holds him inhis hand, and unsolicited destroys (his enemies) who hate the Brāhmaṇa.”

That one becomes spied out by him—the rich man who does not press soma for him.
The bounteous one holds him out by the elbow [=at arm’s length?].
The one without precedent [=Indra] smites the haters of sacred
formulations.

He looks with Ioving favour on the mortal who, like a rich man, pours for him the Soma.
Maghavan in his bended arm supports him: he slays, unasked, the men who hate devotion.

Der wird von ihm bemerkt, der Reiche, der ihm nicht Soma auspreßt. Den holt sich der Gabenreiche am Ellbogen heraus; er erschlägt die Feinde des heiligen Wortes unaufgefordert.

Es wird erspäht von ihm ein jeder, welcher, obwol er reich ist, ihm nicht Soma keltert, Der starke holt heraus aus dem Versteck ihn, schlägt ungebeten jeden, der Gebet hasst.

Приметным для него становится тот
Богатый, кто не выжимает ему сому.
Щедрый выволакивает его за локоть.
Ненавистников священного слова он убивает без всяких просьб.

• इन्द्र:
• पूरणो वैश्वामित्रः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (रेवान्-न) धनवान् की भाँति(अस्मै) इस राजा के लिए (सोमम्) राष्ट्र को (सुनोति) सम्पन्न करता है-समुन्नत करता है (अस्य) इस मनुष्य का (एषः) यह राजा (अनुस्पष्टः) अनुगृहीत (भवति) होता है (मघवा) धनवान् राजा (तम्-अरत्नौ) उसको अपने रक्षावाले हाथ में (निः-दधाति) निश्चितरूप में धारण करता है (अनानुदिष्टः) बिना कहे ही (ब्रह्मद्विषः) विद्वानों के द्वेष करनेवालों को (हन्ति) मारता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - धनवान् जन राष्ट्र को समुन्नत करता है, तो राजा अपने हाथ में रक्षण लेता है, विद्वानों से द्वेष करनेवाले को नष्ट करना चाहिए ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः रेवान् न-अस्मै सोमं सुनोति) यो धनवानिवास्मै राज्ञे राष्ट्रं समुन्नयति (अस्य-एषः-अनु-स्पष्टः-भवति) अस्य जनस्यायं राजानुगृहीतो विधाता भवति (मघवा) धनवान् राजा (तम्-अरत्नौ-निः-दधाति) तं स्वहस्ते रक्षणरूपहस्ते निश्चितं धारयति (अनानुदिष्टः-ब्रह्मद्विषः-हन्ति ) अकथितोऽपि तस्य ब्रह्मणो द्वेष्टारं हन्ति ॥४॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - पूरणो वैश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अश्वाय᳓न्तो गव्य᳓न्तो वाज᳓यन्तो
ह᳓वामहे त्वा उ᳓पगन्तवा᳓ उ
आभू᳓षन्तस् ते सुमतउ᳓ न᳓वायां
वय᳓म् इन्द्र त्वा शुनं᳓ हुवेम

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvāyántaḥ ← √aśvāy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

gavyántaḥ ← √gavy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

vājáyantaḥ ← √vājay- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

hávāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

u ← u (invariable)

úpagantavaí ← √gam- (root)
{case:DAT, number:SG}

ābhū́ṣantaḥ ← √bhūṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

návāyām ← náva- 2 (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

sumataú ← sumatí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

huvema ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śunám ← śuná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

अ॒श्व॒ऽयन्तः॑ । ग॒व्यन्तः॑ । वा॒जय॑न्तः । हवा॑महे । त्वा॒ । उप॑ऽग॒न्त॒वै । ऊं॒ इति॑ ।
आ॒ऽभूष॑न्तः । ते॒ । सु॒ऽम॒तौ । नवा॑याम् । व॒यम् । इ॒न्द्र॒ । त्वा॒ । शु॒नम् । हु॒वे॒म॒ ॥

• aśvāyanto ← aśvāyantaḥ ← aśvāyat
• [noun], nominative, plural, masculine

• gavyanto ← gavyantaḥ ← gavyat
• [noun], nominative, plural, masculine

• vājayanto ← vājayantaḥ ← vājay ← √vaj
• [verb noun], nominative, plural
• “incite.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• tvopagantavā ← tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• tvopagantavā ← upagantavai ← upagam ← √gam
• [verb noun]
• “enter (a state); go; approach; meet; arrive; repair to.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ābhūṣantas ← ābhūṣantaḥ ← ābhūṣ ← √bhūṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “cover.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sumatau ← sumati
• [noun], locative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• navāyāṃ ← navāyām ← nava
• [noun], locative, singular, feminine
• “new; fresh; young; matutinal; recent; nava [word]; modern; fresh.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• śunaṃ ← śunam ← śuna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “well-being; success.”

• huvema ← hu
• [verb], plural, Aorist optative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

अश्वायन्तः अश्वानात्मन इच्छन्तः ॥ क्यचि • अश्वाधस्यात् ’ (पा. सू.७.४.३७ ) इत्यात्वम् ॥ गव्यन्तः गा आत्मन इच्छन्तः ॥ ‘वान्तो यि प्रत्यये’ (पा. सू. ६. १. ७९) इत्यवादेशः ॥ वाजयन्तः अग्नीन् वाजनेन शूर्पादिना प्रज्वलयन्तः ॥ ‘ वा गतिगन्धनयोः’। णिचि वो विधूनने ( पा. सू. ७. ३. ३८) इति जुगागमः । अस्माच्छतर्यदुपदेशाल्लसार्वधातुकस्वरेणानुदात्तत्वे शपश्च पित्त्वादनुदात्तत्वे ततो णिच एव स्वरः शिष्यते । अपर आह । वाजमन्नमात्मन इच्छन्त इति । तदानीमवग्रहाभावस्वरौ छान्दसौ द्रष्टव्यौ । एवंभूता वयं हे इन्द्र त्वाम् उपगन्तवै उपगन्तुं प्राप्तुं हवामहे आह्वयामहे ॥ गमेः ‘ तुमर्थे सेसेन्’ इति तवैप्रत्ययः । गतिसमासे ’ तवै चान्तश्च युगपत्’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वमुत्तरपदस्यान्तोदात्तत्वम् ॥ उ इति पूरकः । हे इन्द्र ते तव नवायाम् अभिनवायां प्रशस्तायां सुमतौ शोभनबुद्धौ आभूषन्तः आ समन्ताद्भवन्तो वर्तमानाः । यद्वा । आ समन्ताद्भूषयन्तोऽलंकुर्वन्तस्तवानुग्रहबुद्धौ वर्तमानाः वयं शुनं सुखकरं त्वां हुवेम आह्वयेम॥ ॥१८॥

English translation:

“Wishing for horses, for cattle, for food, we invoke you, Indra, that you may come; abiding within yournew favour we invoke you, Indra, the giver of happiness.”

Seeking horses, seeking cows, seeking prizes, we call upon you to come right up to us.
Attending to your new benevolence, we would invoke you for
blessing, Indra.

We call on thee to come to us, desirous of goods and spoil, of cattle, and of horses.
For thy new love and favour are we present: let us invoke thee, Indra, as our welfare.

Rosse, Rinder, Siegerpreise begehrend rufen wir dich an, herbeizukommen. Auf deine neue Gnade wartend möchten wir dich, Indra, mit Erfolg anrufen.

Wir rufen dich, damit du zu uns kommest, und wünschen Rosse, Rinder uns und Speise; Gewärtig deiner neuen Huld und Güte, o Indra, wollen wir zum Heil dich rufen.

Жаждя коней, жаждя коров, жаждя наград,
Мы призываем тебя, чтобы ты пришел.
Предвкушая твою новую милость,
Мы, о Индра, хотим звать тебя на счастье.

• इन्द्र:
• पूरणो वैश्वामित्रः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्वायन्तः) घोड़े को चाहते हुए (गव्यन्तः) गौ को चाहते हुए (वाजयन्तः) अन्न को चाहते हुए (त्वा-उपगन्तवै-उ) तुझे पास आने के लिए अवश्य ही (हवामहे) आमन्त्रित करते हैं (इन्द्र) राजन् ! (ते) तेरी (नवायां-सुमतौ) स्तोतव्य कल्याणी मति में (आभूषन्तः) अपने को भलीभाँति अलंकृत करते हुए (त्वा शुनं हुवेम) तुझे सुख के लिए प्रार्थना करते हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - प्रजाजनों को घोड़ों, गौओं और अन्नादि पदार्थों की आवश्यकता होती है, इस प्रयोजन के लिए राजा से वे प्रार्थना करें और राजा उन्हें इन वस्तुओं से संपन्न बनावे, प्रजाजन भी उसकी प्रशंसनीय कल्याणीनीति पर चलें ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्वायन्तः) अश्वमिच्छन्तः (गव्यन्तः) गामिच्छन्तः (वाजयन्तः) अन्नादिभोग्यमिच्छन्तः (त्वा-उपगन्तवै-उ हवामहे) त्वामुपगन्तुम् “तुमर्थे से…तवै…” [अष्टा० ३।४।९] इति तवै प्रत्ययः-आमन्त्रयामहे, (इन्द्र ते नवायां सुमतौ) हे राजन् ! तव स्तोतव्यायां कल्याण्यां मतौ (आभूषन्तः) आत्मानं समन्तादलङ्कुर्वन्तः (त्वा शुनं-हुवेम) त्वां सुखं प्रार्थयामहे ॥५॥