१४९

• देवता - सविता
• ऋषिः - अर्चन् हैरण्यस्तूपः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सविता꣡ यन्त्रइः꣡ पृथिवी꣡म् अरम्णाद्
अस्कम्भने꣡ सविता꣡ द्या꣡म् अदृंहत्
अ꣡श्वम् ऽवाधुक्षद्° धु꣡निम् अन्त꣡रिक्षम्
अतू꣡र्ते बद्धं꣡ सविता꣡ समुद्र꣡म्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
aramṇāt ← √ram- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pr̥thivī́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yantraíḥ ← yantrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

adr̥ṁhat ← √dr̥h- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

askambhané ← askambhaná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adhukṣat ← √duh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

antárikṣam ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áśvam ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhúnim ← dhúni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

atū́rte ← atū́rta- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

baddhám ← √bandh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

samudrám ← samudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

स॒वि॒ता । य॒न्त्रैः । पृ॒थि॒वीम् । अ॒र॒म्णा॒त् । अ॒स्क॒म्भ॒ने । स॒वि॒ता । द्याम् । अ॒दृं॒ह॒त् ।
अश्व॑म्ऽइव । अ॒धु॒क्ष॒त् । धुनि॑म् । अ॒न्तरि॑क्षम् । अ॒तूर्ते॑ । ब॒द्धम् । स॒वि॒ता । स॒मु॒द्रम् ॥

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• yantraiḥ ← yantra
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “alchemical apparatus; surgical instrument; machine; implement; instrument; tool; tie; mechanism.”

• pṛthivīm ← pṛthivī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• aramṇād ← aramṇāt ← ram
• [verb], singular, Imperfect
• “delight; rejoice; love; frolic; desire; give; calm; break.”

• askambhane ← askambhana
• [noun], locative, singular, neuter

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• dyām ← div
• [noun], accusative, singular
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• adṛṃhat ← dṛh
• [verb], singular, Imperfect
• “fixate; strengthen.”

• aśvam ← aśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• ivādhukṣad ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivādhukṣad ← adhukṣat ← duh
• [verb], singular, sa aorist (Ind.)
• “milk.”

• dhunim ← dhuni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “deafening; boisterous; noisy.”

• antarikṣam ← antarikṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• atūrte ← atūrta
• [noun], locative, singular, masculine

• baddhaṃ ← baddham ← bandh
• [verb noun], accusative, singular
• “bandh; tie; envelop; close; dress; wrap; bind; constipate; fixate; shape; paralyze; construct; bandage; compress; beset; oblige; strap; restrain; bind; gesticulate; wear; bar; bandh; connect; stud; mix; obstruct; write; restrain; bind; persecute; enclose; ligature; fill into; fasten.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• samudram ← samudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

सविता सर्वस्व प्रसविता प्रेरको मध्यमस्थानो देवः सोऽयं यन्त्रैः यमनसाधनैर्वृष्टिप्रदानादिभिरुपायैर्वायवीयैः पाशैर्वा पृथिवीं प्रथितां भूमिम् अरम्णात् अरमयत् । सुखेनावस्थापयति । तथा स एव सविता अस्कम्भने । पतनप्रतिबन्धकम् आलम्बनं स्कम्भनम् । तद्रहिते स्थले द्यां द्युलोकमपि अदृंहत् दृढीकृतवान् । यथाधो न पतति तथात्मीयैरेवोपायैरवस्थापितवानित्यर्थः । अश्वमिव धुनिं कम्पयितव्यं कम्पयितारं वा अन्तरिक्षम् अन्तरा क्षान्तं मध्यमस्थानगतम् अतूर्ते केनाप्यहिंसितेऽत्वरमाणे वा नभसि वायवीयैः पाशैः बद्धं समुद्रं मेघमयमेव सविता अधुक्षत् उदकानि दोग्धि । यद्वा । अन्तरिक्षमिति सप्तम्यर्थे प्रथमा । अतूर्तेऽन्तरिक्षे बद्धं समुदितारं धुनिं कम्पनीयं मेघमश्वमिवाधुक्षत् । सविता क्लेशयति । ‘ धुक्ष धिक्ष संदीपनक्लेशनजीवनेषु । यथा शिक्षकः सादी अश्वं क्लेशयत्येवं वर्षणाय मेघं क्लेशयतीत्यर्थः। अत्र निरुक्तं — सविता यन्त्रैः पृथिवीमरमयदनारम्भणेऽन्तरिक्षे सविता द्यामदृंहदश्वमिवाधुक्षद्धुनिमन्तरिक्षे मेघं बद्धमतूर्ते बद्धमतूर्णं इति वात्वरमाण इति वा सविता समुदितारम् ’ ( निरु. १०. ३२ ) इति ॥

Savitṛ fastened the earth with a restrainer device;
in the supportless [realm] Savitṛ held firm the heaven.
Savitṛ has milked the roaring atmosphere like a horse
[and] bound the sea in unfathomable [depths].

English translation:

“Savitā has fixed the earth with fetters; Savitā has made the heaven firm in a plural ce where there wasno support; Savitā has milked the cloud of the firmament bound to the indestructible (ether) like a tremblinghorse.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Savitā yantraiḥ pṛthivīm aramayadanārambhaṇentarikṣe savitā dyāmandṛhadaśvamivādhuddhunimantarikṣe megham baddhamatūrṇa iti va- tvaramāṇa iti vā savitā samuditāram:Nirukta 10.33

Savitar brought the earth to rest with his fastening straps;
in the place with no prop Savitar made heaven fast.
Savitar has milked the boisterous midspace like a stallion,
(has milked out) the sea bound within the unfathomable (realm).

SAVITAR fixed the earth with bands to bind it,
and made heaven stedfast where no prop supported.
Savitar milked, as ’twere a restless courser, air, sea bound fast to what no foot had trodden.

Savitri hat mit Klammern die Erde zur Ruhe gebracht; Savitri hat den Himmel in dem stützenlosen Raum befestigt. Den Luftraum, der wie ein Roß brauste, hat Savitri gemolken, das im unermeßlichen Raume festgebundene Meer.

Fest hielt mit Bändern Savitar die Erde, den Himmel fest im balkenlosen Raume, Er molk die Luft wie einen wilden Renner und Savitar das Meer, das festgebannte.

Савитар зажимами остановил землю,
В (пространстве) без опоры Савитар укрепил небо.
Он подоил воздушное пространство, разбушевавшееся, как конь,
Море, связанное с непересекаемым (простором), (этот) Савитар.

• सविता
• अर्चन्हैरण्यस्तुपः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में सूर्य पृथिवी को परमात्मा सम्भालता है, मेघ को वर्षाता है, जीवन्मुक्तों को मोक्ष में भेजता है, परमात्मा से भिन्न उसका अनुगामी उस जैसा चेतन जीव भी कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (सविता) उत्पन्न करनेवाला परमात्मा या प्रेरित करनेवाला सूर्य (यन्त्रैः) नियन्त्रणसामर्थ्यों से (पृथिवीम्) पृथ्वी को (अस्कम्भने) निरालम्बन अन्तरिक्ष में (अरम्णात्) अवलम्बित करता है-सम्भालता है, जैसे गेंद को डोरियों से सम्भालता है (सविता) परमात्मा या सूर्य (द्याम्) द्युलोक को (अदृंहत्) दृढ़रूप में ऊपर तानता है (अतूर्ते-अन्तरिक्षम्) अच्छेद्यसूक्ष्म अचल अन्तरिक्ष में (बद्धम्) अवरुद्ध (समुद्रम्) सम्यक्भिगोनेवाले (धुनिम्) मेघ को (अश्वम्-इव) घोड़े को जैसे (अधुक्षत्) अश्वारोही-घुड़सवार जैसे उत्तेजित करता है-क्लेशित करता है याकम्पाता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा या सूर्य अपने नियन्त्रणसामर्थ्यों से निरालम्बन आकाश में पृथ्वी को रखता है या द्युलोक को तानता है, मेघ को आन्दोलित करता है बरसने के लिए ॥१॥

अस्मिन् सूक्ते सूर्यं पृथिवीं परमात्मा धारयति मेघं च वर्षयति जीवन्मुक्तान् मोक्षं प्रेरयति, परमात्मनो भिन्नस्तदनुगामी तद्धर्मश्चेतनो जीवोऽस्तीत्येवमादयो विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (सविता) उत्पादयिता परमात्मा प्रेरयिता सूर्यो वा (यन्त्रैः पृथिवीम्-अस्कम्भने-अरम्णात्) नियन्त्रणसामर्थ्यैः पृथिवीं निरालम्बनेऽन्तरिक्षेऽरमयद्-अवलम्बयति सूत्रैः कन्दुकमिव (सविता द्याम्-अदृंहत) स एव परमात्मा सूर्यो वा द्युलोकं दृढमुदतानयदुत्तानयति-उपरि-तानयति (अतूर्ते-अन्तरिक्षम्) अच्छेद्ये सूक्ष्मेऽचलेऽन्तरिक्षे ‘सप्तम्यर्थे द्वितीया व्यत्ययेन’ (बद्धं समुद्रं धुनिम्) अवरुद्धं समुदितारं सम्यक् क्लेदयितारं मेघम् “धुनिं मेघम्” [निरु० १०।३२] (अश्वम्-इव-अधुक्षत्) अश्वमिव क्लेशयति कम्पयति भ्रमयति भ्रान्तं करोति वा यथाश्वारोही तद्वत् “धुक्ष धिक्ष सन्दीपनक्लेशनजीवनेषु” [भ्वादि०] यद्वा ‘धूञ्-कम्पने’ [स्वादि०] कुक् छान्दस आगमो धातोर्लुङि छान्दसः-क्सश्च ॥१॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - अर्चन् हैरण्यस्तूपः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य꣡त्रा समुद्र꣡ स्कभितो꣡ वि꣡ अउ꣡नद्
अ꣡पां नपात् सविता꣡ त꣡स्य वेद
अ꣡तो भू꣡र् अ꣡त आ उ꣡त्थितं र꣡जो
अ꣡तो द्या꣡वापृथिवी꣡ अप्रथेताम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
aúnat ← √ud- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

samudráḥ ← samudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

skabhitáḥ ← √skambhⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ví ← ví (invariable)
{}

yátra ← yátra (invariable)
{}

ápām ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

napāt ← nápat- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

veda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

āḥ ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

átas ← átas (invariable)
{}

átas ← átas (invariable)
{}

bhū́ḥ ← bhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

rájaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

útthitam ← √sthā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

aprathetām ← √prathⁱ- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

átas ← átas (invariable)
{}

dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

यत्र॑ । स॒मु॒द्रः । स्क॒भि॒तः । वि । औन॑त् । अपा॑म् । न॒पा॒त् । स॒वि॒ता । तस्य॑ । वे॒द॒ ।
अतः॑ । भूः । अतः॑ । आः॒ । उत्थि॑तम् । रजः॑ । अतः॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । अ॒प्र॒थे॒ता॒म् ॥

• yatrā ← yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• samudra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• skabhito ← skabhitaḥ ← skambh
• [verb noun], nominative, singular
• “fixate; establish.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• aunad ← aunat ← und
• [verb], singular, Imperfect

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, neuter
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• napāt
• [noun], nominative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• ato ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• bhūr ← bhūḥ ← bhū
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; floor; earth; bhū; Earth; one; saurāṣṭrā; three; land; land; place; world; bhū [word]; soil; pṛthivī; being; bhūja; floor; bhūnāga; sphaṭikā; beginning; birth; estate.”

• ata ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• utthitaṃ ← utthitam ← utthā ← √sthā
• [verb noun], nominative, singular
• “originate; get up; arise; rise; utthā; rise; be active; come forth; cause; happen; grow.”

• rajo ← rajaḥ ← rajas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• ’to ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• aprathetām ← prath
• [verb], dual, Imperfect
• “be known; expand; expand; boom.”

यत्र यस्मिन्नन्तरिक्षे समुद्रः समुन्दनशीलो मेघः स्कभितः स्तम्भितो वायुपाशैर्बद्धः सन् व्यौनत् विशेषेण भूमिमुनत्ति उदकैः क्लेदयति । ‘ उन्दी क्लेदने । अस्माच्छान्दसे लङि रूपमेतत् । हे अपां नपात् मध्यमस्थान वैद्युताग्ने तव संबन्धी सविता प्रेरको देवः” तस्य तत्स्थानं वेद वेत्ति जानाति । अतः अस्मादेव सवितुः भूः भूमिरासीत् । अतः एव उत्थितम् ऊर्ध्वमवस्थितं रजः अन्तरिक्षं च आः आसीत् अजायत । अस्तेर्लङि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इतीडभावः । ‘ हल्ङ्याब्भ्यः’ इति लोपः । अतः अस्मादेव सवितुः द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ अप्रथेतां विस्तीर्णेऽप्यभूताम् ॥

English translation:

“Where the cloud thus arrested shed moisture (on the earth) Savitā, O grandson of the waters, knewthat (plural ce); from thence proceeded the earth, thence arose the firmament, thence the heaven and earth werespread out.”

Where the propped-up sea flooded forth—Savitar knows that, o Child of the Waters—
from there was the world, from there was the airy realm arisen; from there heaven and earth spread out.

Well knoweth Savitar, O Child of Waters, where ocean, firmly fixt, o’erflowed its limit.
Thence sprang the world, from that uprose the region: thence heaven spread out and the wide earth expanded.

Wo der befestigte Ozean herausquoll, das weiß nur Savitri, o Apam Napat. Von da aus war die Erde, von da aus war der Luftraum entstanden, von da aus breiteten sich Himmel und Erde aus.

Wo einst das festgestützte Meer hervorquoll, weiss Savitar allein, o Sohn der Wasser; Von dort erhob die Welt sich und der Luftraum und breitete sich Himmel aus und Erde.

Где било ключом укрепленное море,
Об этом знает (только) Савитар, о Апам Напат.
Откуда земля, откуда темное пространство возникли,
Оттуда распространилась небо-и-земля.

• सविता
• अर्चन्हैरण्यस्तुपः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्र) जिसमें जिसके आश्रय में (समुद्रः) समुन्दनशील आकाशस्थ सूक्ष्म जलाशय (स्कभितः) वायु के द्वारा सम्भाला हुआ-ठहरा हुआ (वि-औनत्) भूमि को विशेषरूप से गीला करता है (अपां नपात्) जलों को न गिरानेवाला (सविता तस्य वेद) परमात्मा उसको जानता है (अतः-भूः) इससे जो उत्पन्न होती है विकृति महत्तत्त्वादि पञ्चतन्मात्र पर्यन्त सत्ता (अतः-रजः उत्थितम्-आः) यहीं से अन्तरिक्षलोक उत्पन्न हुआ है (अतः) यहीं से(द्यावापृथिवी)द्युलोक और पृथिवीलोक (अप्रथेताम्) प्रथित हुए फैले ॥२॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा के आश्रय आकाश का जलाशय वायु के द्वारा सम्भला हुआ है, वही भूमि पर बरसता है, वह कैसेबनता और कैसे स्थिर रहता है, उसको वायु नहीं जानता, किन्तु परमात्मा जानता है, उस परमात्मा से महत्तत्त्व से लेकर पञ्च तन्मात्राओं तक सूक्ष्म सृष्टि उत्पन्न होती है, वहीं से अन्तरिक्षलोक भी उत्पन्न होता है, और द्युलोक पृथ्वीलोक भी उसी के द्वारा फैलाये हुए हैं ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्र) यस्मिन्-यदाश्रये (समुद्रः-स्कभितः) समुन्दनशीलः-आकाशस्थः समुद्रः सूक्ष्मजलाशयो वायुना स्तम्भितः (वि-औनत्) भूमिं विशेषेण-उनत्ति क्लेदयति “उन्दी क्लेदने” [रुधादि०] अस्माच्छान्दसं रूपं लुङि (अपां नपात्) अपां न पातयिता सविता परमात्मा तं समुद्रं वेद जानाति “तस्य द्वितीयार्थे षष्ठी व्यत्ययेन” (अतः-भूः) अतो भवति या सा विकृतिः सत्ता महत्तत्वादिपञ्चतन्मात्रान्ता (अतः-रजः-उत्थितम्-आः) उद्गतम-न्तरिक्षलोकः आसीत् “रजसः-अन्तरिक्षलोकस्य” [निरु० १२।७] (अतः-द्यावापृथिवी-अप्रथेताम्) अत एव द्यावापृथिव्यौ विस्तीर्णौ भवतः ॥२॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - अर्चन् हैरण्यस्तूपः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पश्चे꣡द꣡म् अन्य꣡द् अभवद् य꣡जत्रम्
अ꣡मर्तियस्य भु꣡वनस्य भूना꣡
सुपर्णो꣡ अङ्ग꣡ सवितु꣡र् गरु꣡त्मान्
पू꣡र्वो जातः꣡ स꣡ उ अस्या꣡नु ध꣡र्म

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
abhavat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

anyát ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

paścā́ ← paścā́ (invariable)
{}

yájatram ← yájatra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ámartyasya ← ámartya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhūnā́ ← bhūmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

bhúvanasya ← bhúvana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

aṅgá ← aṅgá (invariable)
{}

garútmān ← garútmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

savitúḥ ← savitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

suparṇáḥ ← suparṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)
{}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dhárma ← dhárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

pū́rvaḥ ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)
{}

प॒श्चा । इ॒दम् । अ॒न्यत् । अ॒भ॒व॒त् । यज॑त्रम् । अम॑र्त्यस्य । भुव॑नस्य । भू॒ना ।
सु॒ऽप॒र्णः । अ॒ङ्ग । स॒वि॒तुः । ग॒रुत्मा॑न् । पूर्वः॑ । जा॒तः । सः । ऊं॒ इति॑ । अ॒स्य॒ । अनु॑ । धर्म॑ ॥

• paścedam ← paścā
• [adverb]
• “west; behind; paścā [word]; on all fours; subsequently.”

• paścedam ← idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• anyad ← anyat ← anya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• abhavad ← abhavat ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• yajatram ← yajatra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “adorable.”

• amartyasya ← amartya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “immortal.”

• bhuvanasya ← bhuvana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• bhūnā ← bhūman
• [noun], instrumental, singular
• “abundance; wealth; success; Krishna; plural.”

• suparṇo ← suparṇaḥ ← suparṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Garuda; Suparṇa; bird of prey; Suparṇa; suparṇa; Suparṇa; eagle.”

• aṅga
• [adverb]
• “in truth; aṅga [word]; entirely; merely.”

• savitur ← savituḥ ← savitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• garutmān ← garutmant
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Garuda; bird.”

• pūrvo ← pūrvaḥ ← pūrva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• asyānu ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyānu ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• dharma ← dharman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “regulation; Dharma; law; property.”

अन्यत् सवितृव्यतिरिक्तम् इदं देवतान्तरं पश्चा पश्चात् । ’ पश्च पश्चा च च्छन्दसि । ( पा. सू. ५. ३. ३३ ) इति निपात्यते । सवितृप्रेरणानन्तरमेव यजत्रं यष्टव्यम् अभवत् । केन साधनेन । अमर्त्यस्य मरणरहितस्य भुवनस्य लोकस्य स्वर्गाख्यस्य संबन्धिना भूना भूतेन । स्वर्गं उत्पन्नेन सोमेनेत्यर्थः । यद्वा । अमर्त्यस्य भुवनस्य संबन्धीदं देवतान्तरं भूना भूम्ना बहुत्वेन युक्तं यष्टव्यमभवत् । कुत इत्यत आह । हे अङ्ग स्तोतः सुपर्णः शोभनपतनः गरुत्मान् सोमस्यापहर्ता तार्क्ष्यः सवितुः प्रेरकादस्माद्देवात् पूर्वः प्रथमभावी सन् जातः । अतो हेतोः सुपर्णो गरुत्मान् अस्य सवितुः धर्म धारणमनुसृत्य वर्तते । सवितृप्रेरणाधीनत्वात्सर्वंगतीनां सोमाहरणमपि तदधीनमिति सवितृप्रेरणानन्तरमेव सर्वे सोमयागाः प्रवर्तन्त इत्यर्थः । उ इति पूरकः ॥

English translation:

“Afterwards arose this other adorable (deity), together with the host of the immortal world, thebrightwinged Garutmat, born before Savitā obeyed his law.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Garutmat: An allusion to Garuḍa’s having broughtthe Soma from the moon at Savitā’s command

After this (world) here there came into being the other one [=heaven], deserving the sacrifice, with its fill of immortal creation.
Certainly the fine-feathered Garutmant(-bird) of Savitar [=sun] was
born earlier, and it (was born) in accordance with his support.

Then, with a full crowd of Immortal Beings, this other realm came later, high and holy.
First, verily, Savitar’s strong-pinioned Eagle was born: and he obeys his law for ever.

Hinterher entstand das andere Heilige mit der Vielheit der unsterblichen Welt. Garutmat, des Savitri Vogel, ward sicherlich zuerst geboren und auch er nach seiner Anordnung.

Darauf entstand dies andre, hocherhabne, durch reiche Fülle dessen, was unsterblich; Der Vogel Savitar’s, am Himmel schwebend, entstand zuerst da nach des Gottes Willen.

Позади возникло это другое достойное поклонения (пространство),
С многообразием бессмертного мира.
Конечно, птица Савитара Гарутмант
Была рождена раньше, и она тоже по его закону.

• सविता
• अर्चन्हैरण्यस्तुपः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अमर्त्यस्य) मरणधर्मरहित (भुवनस्य) नित्य सत्तावाले के (भूमा) भूमा-महत्त्वसे (पश्चा) पश्चादनुगामी चेतनतत्त्व (अन्यत्-अभवत्) परमात्मा से अतिरिक्त प्रसिद्ध है (यजत्रम्) जो समागमशील (अङ्ग) हे जिज्ञासो ! (सवितुः) उत्पादक परमात्मा से प्रसिद्धि को प्राप्त हुआ है, (गरुत्मान्)बोलनेवाला (सुपर्णः) शोभन कर्मवाला जीव (पूर्वः-जातः) पूर्व से प्रसिद्ध-नित्य है (सः-उ) वह ही (अस्य-अनुधर्म) परमात्मा का धर्मानुचारी गुणानुरूप चेतन ज्ञानवान् है ॥३॥

भावार्थभाषाः - अमर सत्तावाले परमात्मा की महिमा उसके पश्चादनुगमन करनेवाला, उससे भिन्न चेतनतत्त्व बोलने की शक्ति रखनेवाला, उत्तम कर्म करनेवाला, पूर्व से प्रसिद्ध परमात्मा का गुणानुरूप चेतन ज्ञानवान् जीव है, जो नित्य है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अमर्त्यस्य भुवनस्य भूना) मरणधर्मरहितस्य भवतीति भुवनः-नित्यसत्तावान् तस्य, “भू सत्तायाम्” ततः क्युन् “भूसूधूभ्रस्जिभ्यश्छन्दसि” [उणादि० २।८०] सवितुः परमात्मनो भूमना महत्त्वेन “भूना भूमना” [यजु० १७।२८ दयानन्दः] (पश्चा) पश्चादनुगामि-चेतनतत्त्वं (अन्यत्-अभवत्) सवितुः परमात्मनो-ऽतिरिक्तं प्रसिद्धं भवति (यजत्रम्) यत्सङ्गमनशीलं “यजत्रः सङ्गन्ता” [ऋ० १।१७३।२ दयानन्दः] (अङ्ग) हे जिज्ञासो ! (सवितुः) उत्पादकात् परमात्मानः (गरुत्मान् सुपर्णः) “गरुतः शब्दा विद्यन्ते यस्य सः” [यजु० १२।४ दयानन्दः] सुपर्णः-“शोभनकर्मा जीवः” [ऋ० १।१६४।२१ दयानन्दः] प्रसिद्धिं प्राप्तः (पूर्वः-जातः) पूर्वतः प्रसिद्धो नित्यः (सः-उ-अस्य-अनु धर्म) स हि खल्वस्य परमात्मनः-धर्मानुचारी-गुणानुरूपश्चेतनो ज्ञानवान् ॥३॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - अर्चन् हैरण्यस्तूपः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

गा꣡व ऽव° ग्रा꣡मं यू꣡युधिर् ऽव° अ꣡श्वान्
वाश्रे꣡व वत्सं꣡ सुम꣡ना दु꣡हाना
प꣡तिर् ऽव° जाया꣡म् अभि꣡ नो नि꣡ एतु
धर्ता꣡ दिवः꣡ सविता꣡ विश्व꣡वारः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
áśvān ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

grā́mam ← grā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

iva ← iva (invariable)
{}

yū́yudhiḥ ← yū́yudhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dúhānā ← √duh- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

iva ← iva (invariable)
{}

sumánāḥ ← sumánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vāśrā́ ← vāśrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vatsám ← vatsá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)
{}

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)
{}

jāyā́m ← jāyā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ní ← ní (invariable)
{}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhartā́ ← dhartár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvávāraḥ ← viśvávāra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

गावः॑ऽइव । ग्राम॑म् । युयु॑धिःऽइव । अश्वा॑न् । वा॒श्राऽइ॑व । व॒त्सम् । सु॒ऽमनाः॑ । दुहा॑ना ।
पतिः॑ऽइव । जा॒याम् । अ॒भि । नः॒ । नि । ए॒तु॒ । ध॒र्ता । दि॒वः । स॒वि॒ता । वि॒श्वऽवा॑रः ॥

• gāva ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• grāmaṃ ← grāmam ← grāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “village; grāma [word]; group; battalion; club; Hindu gamut; troop; multitude; crowd; kin; collection; people.”

• yūyudhir ← yūyudhiḥ ← yūyudhi
• [noun], nominative, singular, masculine

• ivāśvān ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivāśvān ← aśvān ← aśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• vāśreva ← vāśrā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cow.”

• vāśreva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vatsaṃ ← vatsam ← vatsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• sumanā ← sumanāḥ ← sumanas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “benevolent; cheerful; happy; satisfied.”

• duhānā ← duh
• [verb noun], nominative, singular
• “milk.”

• patir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• jāyām ← jāyā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “wife; jāyā [word].”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• etu ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• dhartā ← dhartṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “supporter.”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• viśvavāraḥ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavāraḥ ← vāraḥ ← vāra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “treasure; choice.”

गावइव यथारण्ये संचरन्तो गावः ग्रामं शीघ्रमभिगच्छन्ति । युयुधिरिव यथा योद्धा युद्धार्थम् अश्वान् अभिगच्छति । ‘युध संप्रहारे । ‘आदृगमहनजन’ इत्यत्र ‘उत्सर्गश्छन्दसि (पा. सू. ३.२. १७१.२ ) इति वचनात् किन्प्रत्ययः । छान्दसं सांहितिकमभ्यासदीर्घत्वम् । सुमनाः शोभनमनस्का दुहाना दोग्ध्री बहुपयस्का वाश्रेव हम्भारवात्मकं शब्दं कुर्वती गौर्यथात्मीयं वत्सम् अभिगच्छति । पतिरिव यथा भर्ता जायां स्वभार्यां शीघ्रमभिगच्छति एवमेव सविता नः अस्मान् नि अभि एतु नितरामभिगच्छतु । कीदृशः । दिवः द्युलोकस्य धर्ता धारयिता अवस्थापयिता वा अत एव विश्ववारः सर्वैर्वरणीयः ॥

English translation:

“As cattle hasten to the village, as the warrior to his horses, as affectionate milk-giving cows to the calf,as a husband to his wife, so may Savitā, the upholder of the sky, the desired of all, hasten to us.”

Like cows to the village, like a warrior to his horses, like a bellowing, benevolent milker to her calf,
like a husband to his wife—let him come down to us, the supporter of heaven, Savitar bringing all desirable things.

As warriors to their steeds, kine to their village, as fond milk giving cows approach their youngling,
As man to wife, let Savitar come downward to us, heaven’s bearer, Lord of every blessing.

Wie die Kühe ins Dorf, wie der Streiter zu seinen Pferden, freundlich wie die milchgebende blökende Kuh zum Kalbe, wie der Gatte zur Frau, so soll Savitri zu uns herkommen, des Himmels allbegehrter Träger.

Wie Vieh zum Dorfe, wie der Held zum Streitross, wie zu dem Kalb die Kuh, es freundlich tränkend, Wie der Gemahl zur Gattin komme zu uns des Himmels Träger, Savitar, der reiche.

Как коровы к деревне, как воин к коням,
Как мычащая охотно доящаяся корова к теленку,
Как муж к жене, пусть приблизиться к нам
Савитар со всеми избранными дарами, (этот) поддерживатель неба!

• सविता
• अर्चन्हैरण्यस्तुपः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (गावः-इव) गौवें जैसे (ग्रामम्) बाहर चर करके ग्राम को प्राप्त होती हैं (यूयुधिः-अश्वान्) योद्धा जन जैसे घोड़ों को प्राप्त होता है (दुहाना सुमनाः) दुहने योग्य अच्छे मनवाली (वाश्रा-इव) कामना करती हुई गौ जैसे (वत्सम्) बछड़े को प्राप्त करती है (पतिः-इव) पति जैसे (जायाम्-अभि) पत्नी को प्राप्त होता है (विश्ववारः) विश्व को वरनेवाला (दिवः-धर्ता) मोक्ष को धारण करनेवाला (सविता) परमात्मा (नः-नि-एतु) हमें नितरां प्राप्त हो ॥४॥

भावार्थभाषाः - बाहर से चरकर गौवें जैसे ग्राम को प्राप्त होती हैं, योद्धा घोड़ों को, दुहने योग्य अच्छे मनवाली गौ जैसे बछड़े को, पति पत्नी को प्राप्त होता है, ऐसे ही विश्व को वरनेवाला मोक्ष को धारण करनेवाला परमात्मा उपासकों को अवश्य प्राप्त होता है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (गावः-इव ग्रामम्) यथा गावो बहिश्चरित्वा ग्राममभिगच्छन्ति (यूयुधिः-अश्वान्) योद्धाऽश्वानभिगच्छति “युध सम्प्रहारे” [दिवादि०] ततः-“आदृगमहनजनः किकिनौ लिट् च” [अष्टा० ३।२।१७१] “उत्सर्गश्छन्दसि’ इति वार्तिकेन किन् प्रत्ययः” (दुहाना सुमनाः-वाश्रा-इव वत्सम्) यथा दोग्ध्री दुह्यमाना शोभनमनस्का कामयमाना स्ववत्समागच्छति (पतिः-इव जायाम्-अभि) यथा पतिः स्वभार्यामभिगच्छति, तद्वत् (विश्ववारः-दिवः-धर्ता सविता नः-नि-एतु) विश्वं वृणुते यः स विश्ववारो दिवो मोक्षस्य धारयिता सविता परमात्माऽस्मान् नितरामभिगच्छतु ॥४॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - अर्चन् हैरण्यस्तूपः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

हि꣡रण्यस्तूपः सवितर् य꣡था त्वा
आङ्गिरसो꣡ जुहुवे꣡ वा꣡जे अस्मि꣡न्
एवा꣡ त्वा꣡र्चन्न् अ꣡वसे व꣡न्दमानः
सो꣡मस्येवांशु꣡म् प्र꣡ति जागराह꣡म्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
híraṇyastūpaḥ ← híraṇyastūpa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

savitar ← savitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)
{}

āṅgirasáḥ ← āṅgirasá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

juhvé ← √hū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vā́je ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

árcan ← √r̥c- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

evá ← evá (invariable)
{}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vándamānaḥ ← √vandⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

aṁśúm ← aṁśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

jāgara ← √gr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

práti ← práti (invariable)
{}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

हिर॑ण्यऽस्तूपः । स॒वि॒तः॒ । यथा॑ । त्वा॒ । आ॒ङ्गि॒र॒सः । जु॒ह्वे । वाजे॑ । अ॒स्मिन् ।
ए॒व । त्वा॒ । अर्च॑न् । अव॑से । वन्द॑मानः । सोम॑स्यऽइव । अं॒शुम् । प्रति॑ । जा॒ग॒र॒ । अ॒हम् ॥

• hiraṇyastūpaḥ ← hiraṇyastūpa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hiraṇyastūpa.”

• savitar ← savitṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• tvāṅgiraso ← tu
• [adverb]
• “now; then; but; and; now; however; then; then; surely.”

• tvāṅgiraso ← āṅgirasaḥ ← āṅgirasa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aṅgiras; Brihaspati; Bṛhaspati; Jupiter.”

• juhve ← hvā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “raise; call on; call; summon.”

• vāje ← vāja
• [noun], locative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• tvārcann ← tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• tvārcann ← arcan ← arc
• [verb noun], nominative, singular
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• vandamānaḥ ← vand
• [verb noun], nominative, singular
• “worship; laud.”

• somasyevāṃśum ← somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somasyevāṃśum ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• somasyevāṃśum ← aṃśum ← aṃśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sunbeam; beam; aṃśu [word]; thread.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• jāgarāham ← jāgara ← jāgṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “wake; watch; awaken; wake up; oversee.”

• jāgarāham ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

हे सवितः प्रेरक त्वा त्वाम् आङ्गिरसः अङ्गिरसः पुत्रः हिरण्यस्तूपः मम पिता अस्मिन् वाजे अन्ने निमित्तभूते सति यथा जुह्वे आहूतवान् एव एवम् अर्चन् एतत्संज्ञोऽहं त्वा त्वाम् अवसे अवनाय रक्षणार्थं वन्दमानः स्तुवन् आह्वयामीति शेषः । आहूय च सोमस्येवांशुं यथा सोमलतां प्रति यजमाना जाग्रति यागपर्यन्तं तद्रक्षणे प्रबुद्धा वर्तन्ते तथा अहं त्वत्परिचर्यां प्रति जागर जागर्मि । जागर्तेर्णल्युत्तमैकवचने रूपम् । अत्र निरुक्तं - ’ हिरण्यस्तूपो हिरण्मयस्तूपो हिरण्यमयः स्तूपोऽस्येति वा । स्तूपः स्त्यायतेः संघातः । सवितर्यथा त्वाङ्गिरसो जुह्वे वाजेऽन्नैऽस्मिन्नेवं त्वार्चन्नवनाय वन्दमानः सोमस्येवांशुं प्रतिजागर्म्यहम् ’ ( निरु. १०. ३३) इति॥७॥

English translation:

“As Hiraṇyastūpa, the Aṅgirasa, summoned you to this food, so I, praising you for your protection,watch before you as (worshippers) watch before the filament of the Soma.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Nirukta 10.33: hiraṇyastūpohiraṇyamayaḥ stūposyeti vā

Just as Hiraṇyastūpa Āṅgirasa called on you, Savitar, when this prize (was in question),
even so, chanting to you for help, extolling you, I stay wakeful facing toward you, as if toward the plant of soma.

Like the Angirasa Hiranvastupa, I call thee, Savitar, to this achievement:
So worshipping and lauding thee for favour I watch for thee as for the stalk of Soma.

Wie Hiranyastupa, der Angirase, dich, Savitri, um diesen Siegerpreis angerufen hat, also habe ich Arcan um deine Gnade preisend und lobend dich herangewacht wie den Stengel des Soma.

Wie dich der Angiras, Hiranjastupa, o Savitar, bei diesem Opfer anrief, So bin ich wachsam bei dem Saft des Soma mit Lobgesang dich preisend mir zum Heile.

Как (некогда) Хираньяступа из Ангирасов, о Савитар,
Позвал тебя в этом (состязании) за награду,
Так я, воспевая (и) славя тебя ради помощи (твоей),
Бодрствую (возле тебя), как возле стебля Сомы.

• सविता
• अर्चन्हैरण्यस्तुपः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (सवितः) हे उत्पादक परमात्मन् !(अङ्गिरसः)प्राणों में साधु, प्राणायामाभ्यासी, प्राणविद्या को जाननेवाला ! (हिरण्यस्तूपः) अमृतमय सङ्घात जिसका है, ऐसा जीवन्मुक्त (त्वां जुह्वे) तुझ-तेरी उपासना करता है (अस्मिन् वाजे) इस मोक्षविषयक अमृतान्न भोग के निमित्त (एवा त्वा-अवसे) इस प्रकार तुझे रक्षा के लिए (वन्दमानः-अर्चन्) वन्दन स्वभाववाला तेरी स्तुति करता हुआ (सोमस्य-अंशुं प्रति-इव) सोमरस के प्रति जैसे जागते हैं, ऐसे (अहं जागर) तुझे प्राप्त करने को जागता हूँ या सोम के रस की भाँति अपनी आत्मा को तेरे लिए समर्पित करने को जागता हूँ ॥५॥

भावार्थभाषाः - प्राणायामाभ्यासी प्राणविद्या का जाननेवाला जीवन्मुक्त परमात्मा की उपासना करता है, मोक्ष-विषयक अमृतान्नभोग प्राप्त करने के लिए वन्दन स्वभाववाला होकर सोमरस के पान करने के लिए सदा जागरूक रहता है या अपने को सोमरस की भाँति परमात्मा के प्रति समर्पित करने को जागता है ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सवितः) हे उत्पादक परमात्मन् ! (आङ्गिरसः) अङ्गिरस्सु प्राणेषु साधुः प्राणायामाभ्यासी प्राणविद्यावित् “आङ्गिरसान्-अङ्गिरस्सु प्राणेषु साधून्” [ऋ० ६।३५।५ दयानन्दः] (हिरण्यस्तूपः) हिरण्मयोऽमृतमयः स्तूपः-हिरण्मयः स्तूपोऽस्येति “स्तूपः सङ्घातः” [निरु० १०।३३] “अमृतं वै हिरण्यम्” [तै० सं० ५।२।७२] जीवन्मुक्तः (त्वां जुह्वे) त्वां गृहीतवान्-उपासितवान् “हु दानादनयोः आदाने च” [जुहो०] आदानेऽर्थेऽत्र (अस्मिन् वाजे) अस्मिन् मोक्षविषयकेऽमृतान्नभोगे “अमृतोऽन्नं वै वाजः” [जै० २।१९३] (एवा त्वा-अवसे वन्दमानः-अर्चन्) रक्षायै वन्दनस्वभावः वदि धातोः “ताच्छील्यवयोवचनशक्तिषु चानश्” [अष्टा० ३।२।१२९] ताच्छील्ये चानश् प्रत्ययः-त्वामर्चन् स्तुवन् (सोमस्य-अंशुं प्रति-इव-अहं जागर) सोमस्य रसं प्रति रसलाभाय जागर्ति तथा त्वां प्राप्तुं जागर्मि-यद्वा सोमस्य रसमिव स्वात्मानं तुभ्यं समर्पयितुं जागर्मि ॥५॥