१४६

• देवता - अरण्यानी
• ऋषिः - देवमुनिरैरम्मदः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अ᳓रण्यानि अ᳓रण्यानि
असउ᳓ या᳓ प्रे᳓व न᳓श्यसि
कथा᳓ ग्रा᳓मं न᳓ पृछसि
न᳓ त्वा भी᳓र् ऽव° विन्दती३ँ

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
áraṇyāni ← araṇyāní- ~ araṇyānī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

áraṇyāni ← araṇyāní- ~ araṇyānī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

asaú ← asaú (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

náśyasi ← √naś- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

grā́mam ← grā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kathā́ ← kathā́ (invariable)

ná ← ná (invariable)

pr̥chasi ← √praś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhī́ḥ ← bhī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

ná ← ná (invariable)

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vindati ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

अर॑ण्यानि । अर॑ण्यानि । अ॒सौ । या । प्रऽइ॑व । नश्य॑सि ।
क॒था । ग्राम॑म् । न । पृ॒च्छ॒सि॒ । न । त्वा॒ । भीःऽइ॑व । वि॒न्द॒तीँ३ ॥

• araṇyāny ← araṇyāni ← araṇyānī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “forest.”

• araṇyāny ← araṇyāni ← araṇyānī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “forest.”

• asau ← adas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “that; John Doe; yonder; from here.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• preva ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• preva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• naśyasi ← naś
• [verb], singular, Present indikative
• “disappear; vanish; gasify; fail; perish; lose; bhasmībhū.”

• kathā
• [adverb]
• “how.”

• grāmaṃ ← grāmam ← grāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “village; grāma [word]; group; battalion; club; Hindu gamut; troop; multitude; crowd; kin; collection; people.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pṛcchasi ← pracch
• [verb], singular, Present indikative
• “ask; ask; ask; consult; interrogate.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• bhīr ← bhīḥ ← bhī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “fear; bhī; alarm.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vindatīm ← vindati ← vid
• [verb], singular, Present indikative
• “find; detect; marry; get; think.”

• vindatīm ← īm ← īṃ
• [adverb]

हे अरण्यानि । अरण्यस्य पालयित्री काचिदधिदेवतारण्यानीति नैरुक्ताः । वैयाकरणास्तु ‘ हिमारण्ययोर्महत्त्वे ’ ( पा. सू. ४. १. ४९. १ ) इत्यरण्यस्य महत्त्वे ङीषं स्मरन्ति । अरण्याधिदेवते अरण्यानि कान्ताराणि प्रति या असौ त्वं प्रेव नश्यसि । इवः संप्रत्यर्थे । नशतिः प्राप्तिकर्मा । अत्र व्यत्ययेन इयन् । संप्रति रक्षणाय प्राप्नोषि । यद्वा निजने देशे वर्तमानत्वान्नष्टेव प्रतीयसे । सा त्वं कथा कथं ग्रामं न पृच्छसि । निर्जनेऽरण्ये कथं रमसे । नूनं त्वा त्वां भीः भयं न विन्दति न लभते किम् । वितर्के प्लुतः । इवः संप्रत्यर्थे परिभयार्थे वा । अत्र निरुक्तम् – ‘ अरण्यान्यरण्यस्य पत्न्यरण्यमपार्णं भवति ग्रामादरमणं भवतीति वा । अरण्यानीत्येनामामन्त्रयते । यासावरण्यानि वनानि पराचीव नश्यसि कथं ग्रामं न पृच्छसि न त्वा भीर्विन्दतीवेतीवः परिभयार्थे वा ’ (निरु. ९. २९-३०) इति ॥

O Lady of the Wilderness, Lady of the Wilderness, you there, who seem to be lost just ahead.
How is that you don’t ask for the village? Does fear not find you at all?

GODDESS of wild and forest who seemest to vanish from the sight.
How is it that thou seekest not the village? Art thou not afraid?

O forest nymph, O forest nymph, Thou seemest to have lost thy way: Why dost not for the village ask? Has fear, perchance, now entered thee ?

Frau des Waldes, Frau des Waldes! Heda, die du fast verschwunden bist! Wie kommt es, daß du nicht nach dem Dorfe fragst? Überfällt´s dich nie wie Furcht?

O Waldesfrau, o Waldesfrau, es scheint, dass du dich ganz verirrst; Was frägst du nach dem Dorfe nicht? hat etwa Furcht beschlichen dich?

Араньяни, Араньяни,
Та, что как будто исчезает:
Как же ты не спросишь про деревню?
Не нападает ли на тебя что-то похожее на страх?

• अरण्यानी
• देवमुनिरैरम्मदः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

इस सूक्त में अरण्यानी का स्वरूप कहा जाता है, प्राकृतिक एवं साहित्यिक दृष्टि से महत्त्व दिखाया है, बहुत फलवाली मनोरम्य विनोद की भूमि है, इत्यादि चर्चाएँ हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अरण्यानि) हे अरण्यों की पत्नि! वनों की पत्नि-अरण्यों-वनों के समूहों जमघट को अरण्यानी नाम से कहा गया है, जो अरण्यों वनों की शोभा या-रूप में कही गई है कि हे अरण्यों-वनों की शोभारानि !(या-असौ) जो वह तू (अरण्यानि प्र-इव नश्यसि) उन अरण्यों वनों के पीछे जानेवाली जैसी व्याप रही है (ग्रामं कथा न पृच्छसि) तू ग्राम को क्यों नहीं अर्चित करती है-शोभित करती है, यह प्रश्न ऐसा है जैसे कोई नगरी को पूछता है कि हे नगरी ! तू गृहों के पीछे जानेवाली कैसे अरण्य-वन को शोभित करती है, जैसी नगरी घरों की शोभा करनेवाली है, वैसे अरण्यानी अरण्यों की शोभा करनेवाली है, अपने-अपने स्थान पर शोभा होती है, नगरी की शोभा घरों में और अरण्यानी की शोभा अरण्यों में (न त्वा भीः-इव विन्दती) यहाँ अरण्यों के समूह में तुझे कोई भीति-भयभावना नहीं प्राप्त होती है ॥१॥

भावार्थभाषाः - दिव्यगुणवाले प्राकृतिक पदार्थों में जैसे-सूर्य, चन्द्र, पर्वत, समुद्र, नदी अपने-अपने गुणों से मनुष्य को अपनी ओर खींचनेवाले होते हैं और उपयोग देनेवाले होते हैं, ऐसे ही अरण्यों का समूह अरण्यानी सामूहिक नाम-जैसे सैनिकों का समूह सेना नाम से प्रसिद्ध होता है, वैसे इस सूक्त में अरण्यों का समूह अरण्यानी नाम से प्रसिद्ध किया गया है, उसे आलङ्कारिक रूप देकर कहा गया है कि तू अरण्यों की पृष्ठगामिनी अरण्यों में व्याप रही है अरण्यों की शोभारूप में, तू ग्राम की शोभा ग्राम को शोभित क्यों नहीं कर रही? तुझे भय नहीं लगता ? अरण्यानी की शोभा अरण्यों में है, ग्राम में नहीं है, न वहाँ उसके लिए भय का अवसर है, क्योंकि वह अरण्यों में ही रहती है ॥१॥

अस्मिन् सूक्ते अरण्यान्याः स्वरूपमुच्यते प्राकृतिकदृष्ट्या साहित्यिकदृष्ट्या च महत्त्वं प्रदर्श्यते, सा बहुफला मनोरम्या विनोदस्य भूमिरित्येवंविधाः चर्चाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (अरण्यानि) ‘ऐरम्मदो देवमुनिरामन्त्रयते’ इति यास्कः हे अरण्यानां पत्नि ! अरण्याणां-समूह महदरण्य अरण्यानां वनानां शोभे राज्ञि ! (या-असौ) या सा त्वम् (अरण्यानि प्र-इव नश्यसि) “वनानि पराचीव” [निरु० ९।२९] तेषां वनानां पश्चाद् गामिनीव व्याप्नोषि “नशत्-व्याप्तिकर्मा” [निघ० २।१८] (ग्रामं कथा-न पृच्छसि) त्वं ग्रामं कथं नार्चसि-शोभयसि “पृच्छति-अर्चतिकर्मा” [निघ० ३।१४] एष प्रश्नो यथा कश्चन-नगरीं पृच्छति हे नगरि ! त्वं कथं गृहाणां प्रति तेषां गृहाणां पश्चाद्गामिनी कथमरण्यं न पृच्छसि शोभयसि, यथा नगरी गृहाणां शोभाकरी तथाऽरण्यानी खल्वरण्यानां शोभाकरी स्वस्वस्थाने शोभा भवति, नगर्याः शोभा गृहेषु भवति, अरण्यान्याः शोभाऽरण्येषु भवति, पुनरुच्यते-आलङ्कारिकदृष्ट्या पुरुषविधं त्वं मत्त्वा पृच्छति (न त्वा भीः-इव विन्दती) अत्रारण्यानां समूहे त्वां भीतिर्न विन्दती काचित् ॥१॥

• देवता - अरण्यानी
• ऋषिः - देवमुनिरैरम्मदः
• छन्दः - अनुष्टुप्

वृषारवा᳓य व᳓दते
य᳓द् उपा᳓वति चिच्चिकः᳓
आघाटि᳓भिर् ऽव° धाव᳓यन्न्
अरण्यानि᳓र् महीयते

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
vádate ← √vadⁱ- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥ṣāravā́ya ← vr̥ṣāravá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ciccikáḥ ← cicciká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

upā́vati ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āghāṭíbhiḥ ← āghāṭí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

dhāváyan ← √dhāv- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

araṇyāníḥ ← araṇyāní- ~ araṇyānī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mahīyate ← √mahīy- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

वृ॒ष॒ऽर॒वाय॑ । वद॑ते । यत् । उ॒प॒ऽअव॑ति । चि॒च्चि॒कः ।
आ॒घा॒टिभिः॑ऽइव । धा॒वय॑न् । अ॒र॒ण्या॒निः । म॒ही॒य॒ते॒ ॥

• vṛṣāravāya ← vṛṣārava
• [noun], dative, singular, masculine

• vadate ← vad
• [verb noun], dative, singular
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• upāvati ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• upāvati ← avati ← av
• [verb], singular, Present indikative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• ciccikaḥ ← ciccika
• [noun], nominative, singular, masculine

• āghāṭibhir ← āghāṭibhiḥ ← āghāṭi
• [noun], instrumental, plural, masculine

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dhāvayann ← dhāvayan ← dhāvay
• [verb noun], nominative, singular
• “wash.”

• araṇyānir ← araṇyāniḥ ← araṇyāni
• [noun], nominative, singular, feminine
• “forest.”

• mahīyate ← mahīy
• [verb], singular, Present indikative
• “rejoice; revel.”

वृषारवाय। वृषा सेचनसमर्थो रवः शब्दो यस्य सूक्ष्मजन्तुविशेषस्य झिल्ल्याख्यस्य स तथोक्तः । कटुकशब्दवानित्यर्थः । तस्मै वृषारवाख्याय वदते चीचीशब्दं कुर्वते चिच्चिकः चीचीशब्दं कुर्वन्नन्यो जन्तुः यत् यदा उपावति वृषारवोक्तस्य शब्दस्य प्रत्युत्तररूपेण चीचीशब्दकरणेनोपगच्छति । उपेत्य पालयति वा । तत्र दृष्टान्तः। आघाटिभिरिव । अघाटयो घाटलिकाः काण्डवीणाः। ताभिः धावयन् निषादादिसप्तस्वराणि शोधयन् गायक इव । तदा अरण्यानिः सा अरण्यानी महीयते पूज्यते ॥ ‘इन्द्रवरुण’ (पा. सू. ४. १. ४९) इत्यादिना ङीष् । तत्संनियोगेनानुगागमः । छान्दसो ह्रस्वः । अत एव हल्यङ्यादिसुलोपाभावः ॥

English translation:

“When the ciccika replies to the crying vṛṣārava, Araṇyāni is exalted, resonant, as with cymbalṣ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ciccika vṛṣārava: these are small animals

When the ciccika (bird?/bug?) helps out the bull-roarer [=frog? bird?] as it speaks,
the Lady of the Wilderness displays her greatness like (a king?) who
hurtles along amid the clash of cymbals.

What time the grasshopper replies and swells the shrill cicala’s voice,
Seeming to sound with tinkling bells, the Lady of the Wood exults.

When to the owl’s loud-sounding hoot The parrot makes an answering cry, And hops, as to the cymbal’s clash, Then Araṇyānī heaves with joy.

Wann die Zirpe die singende Grille begleitet, fühlt sich die Frau des Waldes geehrt wie einer der unter Zimbelklängen ausfährt.

Wenn auf des Uhu’s lauten Ruf der Papagei die Antwort gibt, Und hüpft wie nach der Cymbeln Takt, dann freut die Frau des Waldes sich.

Когда стрекочущему сверчку
Вторит цикада,
Араньяни величается,
Как тот, кто выезжает под звуки цимбал.

• अरण्यानी
• देवमुनिरैरम्मदः
• भुरिगनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - यहाँ से अरण्यानी का स्वरूप कहा जाता है। (वृषरवाय वदते) मन में सुखवर्षक शब्द या निरन्तर मेघवर्षण की भाँति मधुर शब्द करनेवाले पङ्खवाले सुक्ष्मजन्तु भिल्ली, झिङ्गुर झिङ्गानामवाले बोलते हुए वीणावाद्य के समान (चिच्विकः-यत्-उपावति)चिच्-चिक् ऐसा श्ब्दानुकरण थोड़ा ठहर-ठहर कर करनेवाला पक्षहीन सूक्ष्म जन्तु वृक्ष से चिपटा हुआ पूर्व झिङ्गुर के शब्द को अनुपोषित करता है (आघाटिभिः-इव) सस्वर उच्चारण करनेवाले गायकों की भाँति (धावयन्) स्वर को प्रसारित करते हैं, इस प्रकार विविध बाजे गानों के द्वारा (अरण्यानि महीयते) अरण्यानी प्रशस्त की जाती है ॥२॥

भावार्थभाषाः - मन में सुख वर्षानेवाले मेघवर्षण के समान मधुर ध्वनि करनेवाला झिङ्गुर और उसका अनुपोषण शब्द करनेवाला चिच् चिक् वृक्ष से लिपटा हुआ सूक्ष्म जन्तु सस्वर गाने जैसे उच्चारण करनेवाला सूक्ष्म जन्तु जहाँ इस प्रकार गाना बजाना कर रहे होते हैं, वह अरण्यानी है, जो जङ्गल में घूमनेवालों के लिए बहुत रुचिकर है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - इतः-अरण्यान्याः स्वरूपमुच्यते (वृषरवाय वदते) मनसि सुखस्य वर्षको रवः शब्दो यस्य यद्वा निरन्तरं मेघवर्षणमिव मधुरो रवः शब्दो यस्य स सूक्ष्मजन्तुः सपक्षो झिल्लीनाम ‘झिङ्गुर-झिङ्गा’ इति भाषायां तस्मै (वदते) तदा वीणावाद्यमिव वदति (चिच्चिकः-यत्-उपावति) चिच् चिक् इति शब्दानुकरणम्, ‘चिच् चिक्’ करोति तत्करोत्यर्थे क्विप्। चिच्-चिक्-अल्पं विरम्य शब्दं करोति सोऽपक्षः सूक्ष्मो जन्तुर्वृक्षासक्तः स च पूर्वस्य वृषरवस्य शब्दमनुपोषति (आघाटिभिः-इव) आघाटकैः स्वरस्योच्चारकैर्गायकै-रिव (धावयन्) स्वरं प्रसारयन्ति गायन्ति “आङ्पूर्वकघटप्रयोगः” घट भाषार्थः [चुरादि०] एवं विविध-वाञ्छितगीतिभिः (अरण्यानि महीयते) अरण्यानी प्रशस्यते ‘अरण्यानिः छान्दसं ह्रस्वत्वम्’ ॥२॥

• देवता - अरण्यानी
• ऋषिः - देवमुनिरैरम्मदः
• छन्दः - अनुष्टुप्

उत᳓ गा᳓व इवादन्ति
उत᳓ वे᳓श्मेव दृश्यते
उतो᳓ अरण्यानिः᳓ सायं᳓
शकटी᳓र् इव सर्जति

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
adanti ← √ad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)

utá ← utá (invariable)

dr̥śyate ← √dr̥ś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

iva ← iva (invariable)

utá ← utá (invariable)

véśma ← véśman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

araṇyāníḥ ← araṇyāní- ~ araṇyānī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sāyám ← sāyám (invariable)

u ← u (invariable)

utá ← utá (invariable)

iva ← iva (invariable)

śakaṭī́ḥ ← śakaṭī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sarjati ← √sarj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

उ॒त । गावः॑ऽइव । अ॒द॒न्ति॒ । उ॒त । वेश्म॑ऽइव । दृ॒श्य॒ते॒ ।
उ॒तो इति॑ । अ॒र॒ण्या॒निः । सा॒यम् । श॒क॒टीःऽइ॑व । स॒र्ज॒ति॒ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• gāva ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• ivādanty ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivādanty ← adanti ← ad
• [verb], plural, Present indikative
• “eat; devour.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• veśmeva ← veśma ← veśman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “house; palace; mansion; dwelling; palace.”

• veśmeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dṛśyate ← dṛś
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• uto ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• uto ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• araṇyāniḥ ← araṇyāni
• [noun], nominative, singular, feminine
• “forest.”

• sāyaṃ ← sāyam
• [adverb]
• “in the evening; sāyam [word].”

• śakaṭīr ← śakaṭīḥ ← śakaṭī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cart.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• sarjati ← sarj
• [verb], singular, Present indikative

उत अपि च गावइव गवयाद्या मृगा अस्यामरण्यान्याम् अदन्ति तृणादिकं भक्षयन्ति । उत अपि च लतागुल्मादिकं वेश्मेव गृहमिव दृश्यते। उतो अपि च अरण्यानिः इयमरण्यानी सायं सायंकाले। इवः संप्रत्यर्थे । संप्रति शकटीः शकटान् दार्वाद्याहरणायागतान् सर्जति विसर्जयति । यद्वा । शकटीः सर्जतीव दृश्यते । अहनि महदरण्यं शकटीभिः प्राप्य सर्वे जना अपेक्षितं काष्ठादिकं शकटीष्वध्यारोप्य सायंकाले तस्मान्निर्गच्छन्ति । तदभिप्रायेणेदं वचनम् ॥

English translation:

“It is as if cows are grazing, and it looks like a dwelling, and Aranyāni at eventide, indeed, dismissedthe carts.”

And it’s as if cows are eating and as if a settlement is seen,
and the Lady of the Wilderness at evening—it’s as if there’s a cart
creaking.

And, yonder, cattle seem to graze, what seems a dwelling-place appears:
Or else at eve the Lady of the Forest seems to free the wains.

Sounds as of cows that graze are heard, A dwelling house appears to loom, And Araṇyānī, forest nymph, Creaks like a cart at eventide.

Und es ist, als ob Kühe fressen, und man glaubt ein Haus zu sehen, und die Frau des Waldes knarrt abends wie ein Lastwagen.

Da klingt’s als frässen Kühe Gras, und Häuser glaubt man dort zu sehn; Und wie ein Wagen knarrt auch wohl zur Abendzeit die Waldesfrau.

И как будто жуют коровы,
И как будто дом покажется,
И Араньями под вечер
Скрипнет, словно телега.

• अरण्यानी
• देवमुनिरैरम्मदः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) और(गावः-इव-अदन्ति)गौवें जैसे अरण्यपशु गवय-नीलगाय घास-आदि खाते हैं (उत) और(वेश्म-इव दृश्यते)कहीं पर घर जैसा गुल्मआदि का वितान-घेरा बना हुआ दिखाई देता है (उत)और सायङ्कालके समय (अरण्यानिः) अरण्यानी (शकटीः-इव) गाड़ियों जैसी को (सर्जति) वायु के प्रचलन से चलाती हुई सी दिखलाई देती है ॥३॥

भावार्थभाषाः - अरण्यों के समूह अरण्यानी का यह भी एक दृश्य है, उनमें नीलगाय आदि वन्य पशु घास खाते हुए विचरते हैं और वहीं पर गुल्म तरु आदियों से छाया हुआ घर जैसा दिखलाई पड़ता है और सायंकाल के समय तीव्र वायु के झोंके लगते हैं, जैसे गाड़ियाँ चलती हों ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि च (गावः-इव-अदन्ति) गाव इवारण्यपशवो गवयाः खलु घासादिकं भक्षयन्ति (उत) अपि च (वेश्म-इव दृश्यते) क्वचित् गृहमिव गुल्मादिवितानो दृश्यते (उत) अपि च (सायम्) सायंकाले (अरण्यानिः-शकटीः-इव सर्जति) वायुप्रचलनादरण्यानी शकटीर्यानानि विसृजति चालयति-इव दृश्यते ॥३॥

• देवता - अरण्यानी
• ऋषिः - देवमुनिरैरम्मदः
• छन्दः - अनुष्टुप्

गा᳓म् अङ्गइ᳓ष᳓ आ᳓ ह्वयति
दा᳓र्व् अङ्गइ᳓षो᳓ अ᳓पावधीत्
व᳓सन्न् अरण्यान्यां᳓ साय᳓म्
अ᳓क्रुक्षद् इ᳓ति मन्यते

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

aṅgá ← aṅgá (invariable)

eṣáḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gā́m ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hvayati ← √hvā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

aṅgá ← aṅgá (invariable)

ápa ← ápa (invariable)

avadhīt ← √vadhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dā́ru ← dā́ru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

eṣáḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

araṇyānyā́m ← araṇyāní- ~ araṇyānī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

sāyám ← sāyám (invariable)

vásan ← √vas- 3 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ákrukṣat ← √kruś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

íti ← íti (invariable)

manyate ← √man- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

गाम् । अ॒ङ्ग । ए॒षः । आ । ह्व॒य॒ति॒ । दारु॑ । अ॒ङ्ग । ए॒षः । अप॑ । अ॒व॒धी॒त् ।
वस॑न् । अ॒र॒ण्या॒न्याम् । सा॒यम् । अक्रु॑क्षत् । इति॑ । म॒न्य॒ते॒ ॥

• gām ← go
• [noun], accusative, singular
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• aṅgaiṣa ← aṅga
• [adverb]
• “in truth; aṅga [word]; entirely; merely.”

• aṅgaiṣa ← eṣa ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hvayati ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• dārv ← dārū ← dāru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wood; log; lumber.”

• aṅgaiṣo ← aṅga
• [adverb]
• “in truth; aṅga [word]; entirely; merely.”

• aṅgaiṣo ← eṣaḥ ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• apāvadhīt ← apavadh ← √vadh
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)

• vasann ← vasan ← vas
• [verb noun], nominative, singular
• “stay; dwell; get stale; be situated; exist; continue; bide.”

• araṇyānyāṃ ← araṇyānyām ← araṇyānī
• [noun], locative, singular, feminine
• “forest.”

• sāyam
• [adverb]
• “in the evening; sāyam [word].”

• akrukṣad ← akrukṣat ← kruś
• [verb], singular, sa aorist (Ind.)
• “cry; shout; lament.”

• iti
• [adverb]
• “thus; so; iti [word].”

• manyate ← man
• [verb], singular, Present indikative
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

अङ्ग हे अरण्यानि एषः त्वदधिष्ठिते महारण्ये संप्रति वर्तमानः गाम् आ ह्वयति । एषः चान्यः दारु काष्ठम् अपावधीत् अपहन्ति । तथा सायं सायंकाले रात्रौ अरण्यान्यां महारण्ये निवसन मनुष्यो नानाविधं पक्षिमृगादिशब्दं शृण्वन् अक्रुक्षत् कश्चित्तस्करादिराक्रोशति इति भीतः सन् मन्यते बुध्यते ॥

English translation:

“This man calls his cow, another cuts down the timber; tarrying in the forest eventide, one thinks thereis a cry.”

Surely it’s someone calling his cow; surely another has been
splitting wood.
But staying by the Lady of the Wilderness at evening, one imagines
“(Something) has shrieked!”

Here one is calling to his cow, another there hath felled a tree:
At eve the dweller in the wood fancies that somebody hath screamed.

Here some one calls his cow to him, Another there is felling wood: Who in the forest bides at eve Thinks to himself,“I heard a cry.”

Da ruft wahrhaftig einer seine Kuh, da hat wahrhaftig einer Holz gefällt. Wer des Abends im Walde weilt, meint, es habe einer um Hilfe geschrieen.

Dort ruft wol einer seine Kuh, dort hat wol einer Holz gefällt, Jetzt schrie es laut, so meint wol der, der Abends in der Wildniss weilt,

Вот кто-то кличет корову,
Вот кто-то дров нарубил:
Тому, кто под вечер остался у Араньяни,
Чудится: (кто-то) закричал.

• अरण्यानी
• देवमुनिरैरम्मदः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (अङ्ग) पुनः-फिर (एषः-गाम्-आह्वयति) दिन में यह गोपाल-गौ चरानेवाला अपनी गौओं को चराकर ले जाने को पुकारता है (अङ्ग) और फिर (एषः)यह (दारु-अप अवधीत्) लकड़हारा लकड़ियों को काटता है (सायम्) रात्रि के समय (अरण्यान्यां वसन्) अरण्यानी में वसता हुआ-सोता हुआ मनुष्यगण (क्रुक्षत्-इति मन्यते) परमात्मा की स्तुति करता है, गाना गाता है और अपने को धन्य मानता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - अरण्यानी में यह भी दृश्य देखा जाता है कि गौवाला गौओं को चराकर सायंकाल हाँकने के लिए गौओं को पुकारता है और लकड़ी काटनेवाला लकड़ी काटता है, रात्रि में कोई मनुष्य या मनुष्यगण गाता बजाता है और परमात्मा की स्तुति करता हुआ अपने को धन्य मानता है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अङ्ग) पुनः (एषः-गाम्-आह्वयति) दिनेऽयं गोश्चारको गोपालो वा गां गाः-स्वकीया गाः-आह्वयति (अङ्ग) पुनश्च (एषः) अयं (दारु-अप अवधीत्) काष्ठाहारो दारु-काष्ठं छिनत्ति (सायम्) रात्रौ (अरण्यान्यां वसन्) अरण्यान्यां शयानः (कुक्षत्-इति मन्यते) क्रोशति-आह्वयति-परमात्मानं स्तौति गायति चेत्थमात्मानं धन्यं मन्यते ॥४॥

• देवता - अरण्यानी
• ऋषिः - देवमुनिरैरम्मदः
• छन्दः - अनुष्टुप्

न᳓ वा᳓ अरण्यानि᳓र् हन्ति
अन्य᳓श् चे᳓न् ना᳓भिग᳓छति
स्वादोः᳓ फ᳓लस्य जग्ध्वा᳓य
यथाका᳓मं नि᳓ पद्यते

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
araṇyāníḥ ← araṇyāní- ~ araṇyānī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

hanti ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

vaí ← vaí (invariable)

abhigáchati ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

ít ← ít (invariable)

ná ← ná (invariable)

jagdhvā́ya ← √ghas- (root)
{non-finite:CVB}

phálasya ← phála- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

svādóḥ ← svādú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ní ← ní (invariable)

padyate ← √pad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yathākā́mam ← yathākā́mam (invariable)

न । वै । अ॒र॒ण्या॒निः । ह॒न्ति॒ । अ॒न्यः । च॒ । इत् । न । अ॒भि॒ऽगच्छ॑ति ।
स्वा॒दोः । फल॑स्य । ज॒ग्ध्वाय॑ । य॒था॒ऽकाम॑म् । नि । प॒द्य॒ते॒ ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• araṇyānir ← araṇyāniḥ ← araṇyāni
• [noun], nominative, singular, feminine
• “forest.”

• hanty ← hanti ← han
• [verb], singular, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• anyaś ← anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• cen ← ced
• [adverb]
• “if; once [when].”

• nābhigacchati ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nābhigacchati ← abhigacchati ← abhigam ← √gam
• [verb], singular, Present indikative
• “approach; go; visit; obtain; come; assail.”

• svādoḥ ← svādu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Madhura; sweet; sweet; dainty; agreeable.”

• phalasya ← phala
• [noun], genitive, singular, neuter
• “fruit; fruit; result; consequence; consequence; benefit; recompense; testis; enjoyment; fetus; success; seed; nutmeg; phala [word]; phalaka; phal; scrotum; blade; reward.”

• jagdhvāya ← jakṣ
• [verb noun]
• “eat; devour.”

• yathākāmaṃ ← yathākāmam ← yathākāma
• [noun], accusative, singular, neuter

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• padyate ← pad
• [verb], singular, Present indikative
• “fall.”

न वै न खलु अरण्यानिः अरण्यानी हन्ति तत्र निवसन्तं हिनस्ति । यदि अन्यः व्याघ्रचौरादिः नाभिगच्छति । तर्हि स्वादोः रसवत आम्रादेः फलस्य । द्वितीयार्थे षष्ठी। फलं जग्ध्वाय भक्षयित्वा तत्र निवसन् पुरुषः यथाकामं यथेच्छं नि पद्यते निगच्छति वर्तते ॥ क्त्वाप्रत्यये ‘अदोजग्धिर्ल्यप्ति किति ’ ( पा. सू. २. ४. ३६ ) इति जग्ध्यादेशः । ‘ क्त्वो यक् ’ ( पा. सू. ७. १. ४७ ) इति यक् ॥

English translation:

“But Araṇyāni injures no one unless some other assail him; feeding upon the sweet fruit, hepenetrates at will.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Some other: as a tiger or robber

In truth, the Lady of the Wilderness does no slaughter, if someone else does not attack.
Having eaten sweet fruit, one settles down at pleasure.

The Goddess never slays, unless some murderous enemy approach.
Man eats of savoury fruit and then takes, even as he wills, his rest.

Never does Araṇyānī hurt, Unless one goes too near to her; When she has eaten of sweet fruit. At her own will she goes to rest.

Die Frau des Waldes tötet ja nicht, wenn nicht ein anderer nahe kommt. Man ißt süße Frucht und legt sich nach Wunsch nieder.

Die Waldesfrau verletzet nie, wenn nicht ein andrer sie beschleicht; Wenn sie von süsser Frucht gezehrt, geht sie zur Ruh, wie ihr’s beliebt.

Араньяни и правда не убивает,
Если другой (кто) не подойдет.
Вкусив сладкого плода,
Укладывается куда угодно.

• अरण्यानी
• देवमुनिरैरम्मदः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (अरण्यानिः) अरण्यानी(न वै-हन्ति)किसी को नहीं मारती है (अन्यः-चेत्) अन्य यदि (न-अभिगच्छति) नहीं आक्रमण करे (स्वादु फलं जग्ध्वाय) स्वादु फल को खाकर (यथाकामं नि पद्यते) यथेष्ट अपने घर को चला जाता है ॥५॥

भावार्थभाषाः - अरण्यानी किसी को मारती नहीं है अर्थात् उसमें रहनेवाले जंगली पशु किसी को नहीं मारते हैं, यदि कोई उन पर आक्रमण नहीं करे। अरण्यानी में वन्य फल भी खाने को मिलते हैं ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अरण्यानिः-न वै हन्ति) अरण्यानी न च कमपि हन्ति (अन्यः-चेत्-न अभिगच्छति) यदि कश्चिदन्यो नाक्रामेत् (स्वादुफलं जग्ध्वाय) स्वादु फलं भुक्त्वा (यथा कामं नि पद्यते) यथेष्टं स्वगृहं नियतं प्राप्नोति ॥५॥

• देवता - अरण्यानी
• ऋषिः - देवमुनिरैरम्मदः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ᳓ञ्जनगन्धिं सुरभि᳓म्
बह्वन्ना᳓म् अ᳓कृषीवलाम्
प्रा᳓ह᳓म् मृगा᳓णाम् मात᳓रम्
अरण्यानि᳓म् अशंसिषम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
ā́ñjanagandhim ← ā́ñjanagandhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

surabhím ← surabhí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ákr̥ṣīvalām ← ákr̥ṣīvala- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

bahvannā́m ← bahvanná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

mātáram ← mātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mr̥gā́ṇām ← mr̥gá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

araṇyāním ← araṇyāní- ~ araṇyānī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

aśaṁsiṣam ← √śaṁs- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

आञ्ज॑नऽगन्धिम् । सु॒र॒भिम् । ब॒हु॒ऽअ॒न्नाम् । अकृ॑षिऽवलाम् ।
प्र । अ॒हम् । मृ॒गाणा॑म् । मा॒तर॑म् । अ॒र॒ण्या॒निम् । अ॒शं॒सि॒ष॒म् ॥

• āñjanagandhiṃ ← āñjana
• [noun], neuter
• “anointing.”

• āñjanagandhiṃ ← gandhim ← gandhi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “redolent(p); odoriferous.”

• surabhim ← surabhi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “fragrant; perfumed; surabhi [word].”

• bahvannām ← bahu
• [noun]
• “many; much(a); bahu [word]; abundant; long; large; abounding in(p); perennial.”

• bahvannām ← annām ← anna
• [noun], accusative, singular, feminine
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

• akṛṣīvalām ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• akṛṣīvalām ← kṛṣīvalām ← kṛṣīvala
• [noun], accusative, singular, feminine
• “farmer.”

• prāham ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• prāham ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• mṛgāṇām ← mṛga
• [noun], genitive, plural, masculine
• “game; deer; animal; antelope; mṛga [word]; Mṛgaśiras.”

• mātaram ← mātṛ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• araṇyānim ← araṇyāni
• [noun], accusative, singular, feminine
• “forest.”

• aśaṃsiṣam ← śaṃs
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

आञ्जनगन्धिम् । अञ्जनस्येदमाञ्जनं कस्तूर्यादि । तस्य गन्ध इव गन्धो यस्यास्तादृशी । उपमानाच्च ’ (पा. सू. ५. ४. १३७) इति गन्धस्येदन्तादेशः । अत एव सुरभिं सौरभ्योपेतां बह्वन्नां बहुभिरन्नैरदनीयैः फलमूलादिभिरुपेताम् अकृषीवलाम् । कृषिरेषामस्तीति कृषीवलाः कर्षकाः । ‘ रजःकृषि° (पा. सू. ५.२.११२ ) इत्यादिना वलच् ।’ वले ’ (पा. सू. ६.३.११८ ) इति दीर्घः । तैर्वियुक्तां तादृशीं मृगाणां मातरं जनयित्रीम् अरण्यानिम् अरण्यानीम् अहं प्र अशंसिषम् उक्तेन प्रकारेण स्तुतवानस्मि ॥ ॥ ४ ॥

English translation:

“I praise the musk-scented, fragrant, fertile, uncultivated Araṇyāni, the mother of wild animals.”

Fragrant with ointments, sweet-smelling, providing much food though she does no plowing,
the Mother of wild beasts, the Lady of the Wilderness have
I proclaimed.

Now have I praised the Forest Queen, sweet-scented, redolent of balm,
The Mother of all sylvan things, who tills not but hath stores of food.

Sweet-scented, redolent of balm, Replete with food, though tilling not, Mother of beasts, the forest nymph, Her I have magnified with praise.

Nach Salbe riechend, duftig, speisereich auch ohne Pflügen: diese Mutter des Wildes, die Frau des Waldes habe ich jetzt gepriesen.

Gerühmt hab’ ich die Waldesfrau, sie, die des Wildes Mutter ist, Von Salben duftend und Gewürz, an Speisen reich auch ohne Pflug.

Распространяющую запах благовонной мази, благоуханную,
Богатую пищей, (хоть и) не пашущую –
Араньяни я прославил,
Мать диких зверей.

• अरण्यानी
• देवमुनिरैरम्मदः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (आञ्जनगन्धिम्) रसाञ्जन गन्धवाली (सुरभिम्) सुगन्धयुक्त-सुगन्धवाली (अकृषिवलाम्)किसानों को अपेक्षित न करती हुई (बह्वन्नाम्) बहुत प्रकार के खाने योग्य वस्तुवाली (मृगाणां मातरम्)जंगली पशुओं की माता (अरण्यानिम् अशंसिषम्)अरण्यानी को प्रशंसित करता हूँ ॥६॥

भावार्थभाषाः - अरण्यानी में रसाञ्जन गन्ध और अन्य सुगन्धवाले पत्ते फूलवाले वृक्ष होते हैं और विना किसानों के बोए बहुत प्रकार के खाद्य पदार्थ-अन्न होते हैं, भाँति-भाँति के जंगली पशु भी उसमें होते हैं, ऐसे गुणोंवाली अरण्यानी प्रशंसनीय है ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आञ्जनगन्धिम्) रसाञ्जनगन्धस्येव गन्धोऽस्या इत्याञ्जनगन्धिस्तां (सुरभिम्) सुगन्धोपेतां (अकृषीवलां बह्वन्नाम्) कृषकैरनपेक्षितां बहुविधान्नयुक्तां (मृगाणां मातरम्) वन्यपशूनां मातरम् (अरण्यानिम्-अशंसिषम्) अरण्यानीं प्रशंसामि ॥७॥