१४३

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अत्रिः साङ्ख्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

त्यं᳓ चिद् अ᳓त्रिम् ऋतजु᳓रम्
अ᳓र्थम् अ᳓श्वं न᳓ या᳓तवे
कक्षी᳓वन्तं य᳓दी पु᳓ना
र᳓थं न᳓ कृणुथो᳓ न᳓वम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
átrim ← átri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

r̥tajúram ← r̥tajúr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tyám ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ártham ← ártha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áśvam ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

yā́tave ← √yā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

kakṣī́vantam ← kakṣī́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

púnar ← púnar (invariable)

yádi ← yádi (invariable)

kr̥ṇutháḥ ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

návam ← náva- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

त्यम् । चि॒त् । अत्रि॑म् । ऋ॒त॒ऽजुर॑म् । अर्थ॑म् । अश्व॑म् । न । यात॑वे ।
क॒क्षीव॑न्तम् । यदि॑ । पुन॒रिति॑ । रथ॑म् । न । कृ॒णु॒थः । नव॑म् ॥

• tyaṃ ← tyam ← tya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “that.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• atrim ← atri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Atri; Atri; atri [word].”

• ṛtajuram ← ṛta
• [noun], neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ṛtajuram ← juram ← jur
• [noun], accusative, singular, masculine

• artham ← artha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “for; meaning; purpose; sense; wealth; object of sense; matter; aim; money; message; object; artha [word]; wealth; function; content; topic; property; situation; reason; affair; concern; reason; enterprise; reason; cause; five; application; application.”

• aśvaṃ ← aśvam ← aśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yātave ← yā
• [verb noun]
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• kakṣīvantaṃ ← kakṣīvantam ← kakṣīvant
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Kakṣīvant; kakṣīvant [word].”

• yadī ← yadi
• [adverb]
• “if; in case.”

• punā ← punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kṛṇutho ← kṛṇuthaḥ ← kṛ
• [verb], dual, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• navam ← nava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “new; fresh; young; matutinal; recent; nava [word]; modern; fresh.”

हे अश्विनौ शतद्वारे पीडायन्त्रगृहेऽसुरैः प्रक्षिप्तो बद्धाङ्गो योऽत्रिरस्ति त्यं चित् तमपि अत्रिम् ऋतजुरम् । ऋतं स्तोत्रं यज्ञो वा । तेन जीर्यन्तम् । सर्वदा युवयोः परिचरणशीलमित्यर्थः॥ जीर्यतेः क्विपि ‘बहुलं छन्दसि ’ इति उत्वम् ॥ यद्वा । ऋतेन प्राप्तेनासुरकृतोपद्रवेण ज्वरितं रुग्णम् ॥ ‘ज्वर रोगे’। ज्वरत्वर’ इत्यादिना वकारस्योपधायाश्च स्थान ऊठ्। जूरी हिंसागत्योः’ इत्यस्माद्वा क्विप् । अनयोः पक्षयोश्छान्दसो ह्रस्वः ॥ ईदृशं तमत्रिम् अर्थम् अर्थनीयं प्राप्तव्यं यातवे गन्तुं युवां कृतवन्तौ । तत्र दृष्टान्तः । अश्वं न । यथाश्वो बन्धाद्विमुक्तः सन् शीघ्रं गच्छति एवमयमपि युवयोः प्रसादात् असुरकृतादुपद्रवजातात् विमुच्यमानो यथास्थानमगच्छदित्यर्थः ॥ ’ या प्रापणे इत्यस्मात् तुमर्थे सेसेन्°’ (पा. सू. ३. ४. ९ ) इति तवेन्प्रत्ययः ॥ यदि । अपि च इत्यर्थः । कक्षीवन्तम् । कक्ष्या रज्जुरश्वस्य । तद्वन्तम् ॥ ‘आसन्दीवदष्ठीवत् (पा. सू. ८. २. १२) इत्यादौ निपातनात् संप्रसारणम् । दीर्घतमसः पुत्रम् उशिक्प्रसूतमृषिं मन्दबुद्धिं सन्तं युवां पुनः नवं पुनरभिनवप्रज्ञं कृणुथः अकृणुतम् अकुरुतम् । रथं न । यथा कश्चिच्छिल्पी जीर्णं रथं पुनरभिनवं करोति तद्वत् ॥ ‘कृवि हिंसाकरणयोश्च । इदित्त्वान्नुम् । लङर्थे व्यत्ययेन लट् । ‘धिन्विकृण्व्योरच्च’ इत्युप्रत्ययः । तत्संनियोगेनाकारान्तादेशश्च । तस्यातो लोपे सति स्थानिवद्भावाल्लघूपधगुणाभावः । ‘सतिशिष्टोऽपि विकरणस्वरो लसार्वधातुकस्वरं न बाधते ’ ( पा. म. ६, १. १५८.११ ) इति वचनात् तिङ एव स्वरः शिष्यते । निपातैर्यद्यदिहन्त’ इति निघातप्रतिषेधः ॥

English translation:

“You made this Atri, ever diligent in worship, (swift) to run to the goal like a horse, and you renewedKakṣīvat as (a wheelwright renews) a car.”

(Make) also this Atri, grown old in the truth, (new again), to drive like a horse to his goal,
when you two make Kakṣīvant new again, like a chariot.

YE made that Atri, worn with eld, free as a horse to win the goal.
When ye restored to youth and strength Kaksivan like a car renewed,

Auch diesen Atri, der nach dem Gesetz alt geworden ist, lasset wie ein Roß nach dem Ziele laufen, wenn ihr schon den Kaksivat wieder jung machet wie einen Wagen.

»Den Atri, der im Dienst ergraut, lasst wie ein Ross zum Ziele gehn. Wenn den Kakschīvat wieder ihr wie einen Wagen neu doch macht,

И этого Атри, состарившегося по закону (природы),
(Пустите) бежать, словно коня к цели,
Если (уж) вы Какшиванта опять
Делаете (молодым), как новая колесница.

• अश्विनौ
• अत्रिः साङ्ख्यः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

इस सूक्त में अध्यात्मविषय के अध्यापक उपदेशक वासनावाले मनुष्य को वासना से पृथक् करते हैं, शरीर केवल भोगार्थ ही नहीं अध्यात्मसिद्धि के लिये भी है, इत्यादि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्यम्-ऋतजुरम्) उस प्राप्त जरावस्थावाले (अत्रिं चित्)अत्ता, भोक्ता जन को (अर्थं यातवे) अभीष्ट प्राप्त करने के लिए (कक्षीवन्तम्-अश्वं-न) पट्टी से बँधे घोड़े के समान (यदि) जब (रथं न) शिल्पी जैसे रथ को(पुनः-नवं कृणुथः) फिर नया करदेते हैं, ऐसेअध्यापक और उपदेशक अपने अध्यापनऔर उपदेश से नया जीवन देते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - आत्मा शरीर में आकर भोग भोगकर जरा अवस्था को प्राप्त हो जाता है, परन्तु ये शारीरिक इष्टसिद्धि के लिए नहीं है, घोड़ा जैसे कक्षीबन्धन में बँधा होता है, उस ऐसे को दो शिल्पियों की भाँति जो रथ कोनयाबना देते हैं, उसकी भाँति अध्यापक और उपदेशक द्वारा अध्यापन और उपदेश सुनता है, तो नया बन जाता है ॥१॥

अस्मिन् सूक्तेऽध्यात्मविषयस्याध्यापकोपदेशकौ वासनावन्तं जनं वासनातः पृथक् कुरुतः, शरीरं केवलं न भोगसिद्धयेऽध्यात्म-सिद्धयेऽपीति ज्ञापयत इत्यादयो विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्यम्-ऋतजुरम्-अत्रिं चित्) हे-अश्विनौ ! “चतुर्थमन्त्रात्” अध्यापकोपदेशकौ “अश्विनौ-अध्यापकोपदेशकौ” [ऋ० ५।७८।३ दयानन्दः] ऋता प्राप्ता-जुर्जरा येन तं प्राप्तजरम् “जॄ वयोहानौ” [क्र्यादि०] ततो क्विप् ‘उत्वं छान्दसम्’ अत्तारं भोक्तारं जनम् “अत्रिः सुखानामत्ता-भोक्ता” [ऋ० १।१३९।९ दयानन्दः] “अदेस्त्रिनिश्च त्रिप्” [उणादि० ४।६८] इति अद धातोः-त्रिप् प्रत्ययः (अर्थं यातवे) अभीष्टं प्राप्तुम् “या धातोस्तुमर्थे तवेन् प्रत्ययः” “तुमर्थेसेऽसेन…तवेनः” [अष्टा० ३।४।९] इत्यनेन (कक्षीवन्तम्-अश्वं-न) कक्ष्यया बद्धमश्वमिव (यदि) यद्वा (रथं न) शिल्पिनौ रथं यथा (पुनः-नवं कृणुथः) पुनर्नवं कुरुथः स्वाध्यापनोपदेशाभ्याम् ॥१॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अत्रिः साङ्ख्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

त्यं᳓ चिद् अ᳓श्वं न᳓ वाजि᳓नम्
अरेण᳓वो य᳓म् अ᳓त्नत
दॄळ्हं᳓+ ग्रन्थिं᳓ न᳓ वि᳓ ष्यतम्
अ᳓त्रिं य᳓विष्ठम् आ᳓ र᳓जः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áśvam ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

ná ← ná (invariable)

tyám ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

areṇávaḥ ← areṇú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

átnata ← √tan- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dr̥ḷhám ← √dr̥h- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

granthím ← granthí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

syatam ← √sā- ~ si- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

átrim ← átri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rájaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáviṣṭham ← yáviṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

त्यम् । चि॒त् । अश्व॑म् । न । वा॒जिन॑म् । अ॒रे॒णवः॑ । यम् । अत्न॑त ।
दृ॒ळ्हम् । ग्र॒न्थिम् । न । वि । स्य॒त॒म् । अत्रि॑म् । यवि॑ष्ठम् । आ । रजः॑ ॥

• tyaṃ ← tyam ← tya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “that.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• aśvaṃ ← aśvam ← aśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• areṇavo ← areṇavaḥ ← areṇu
• [noun], nominative, plural, masculine

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• atnata ← tan
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• dṛḍhaṃ ← dṛḍham ← dṛḍha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hard; intense; firm; fixed; resolute; mesomorphic; grim; dṛḍha [word]; rainproof; sturdy; shut; firm; insoluble; strong; tough; tight.”

• granthiṃ ← granthim ← granthi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “granthi; knot; knot; swelling; bulb.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ṣyatam ← syatam ← sā
• [verb], dual, Present imperative
• “tie.”

• atriṃ ← atrim ← atri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Atri; Atri; atri [word].”

• yaviṣṭham ← yaviṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “youngest.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rajaḥ ← rajas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

अरेणवः अहिंस्यमानाः प्रबला असुराः वाजिनं वेगवन्तम् अश्वं न अश्वमिव यम् अत्रिम् अत्नत अतन्वत बद्धमकृषत ॥ तनोतेर्लुङि ‘तनिपत्योश्छन्दसि’ इत्युपधालोपः। त्यं चित् तं च अत्रिं यविष्ठं युवतमं स्तुतेर्मिश्रयितृतमं वा रजः। रजन्त्यस्मिन् जना इति रजो भूलोकः । रज इमं लोकम् आ अभि हे अश्विनौ वि ष्यतं व्यमुञ्चतम् । दृढं स्थिरतरं ग्रन्थिं न ग्रन्थिमिव । यथा कश्चित् तादृशं ग्रन्थिमयत्नेन विमुञ्चति तथा युवां तमृषिमसुरकृताद्बन्धनात् मोचितवन्तावित्यर्थः ॥ स्यतमिति ‘ षोऽन्तकर्मणि’ इत्यस्माल्लङि श्यनि “ ओतः श्यनि’ इत्योकारलोपे रूपम् । छान्दसोऽभावः ॥ यद्वा । अत्रिं मां बन्धाद्वि ष्यतं विमुञ्चतमित्यृषिः असुरैर्बद्धः सन् अश्विनौ प्रार्थयते ॥

English translation:

“This Atri, whom the irresistible (asuras) dragged bound like a swift horse, you unloosed like a strongknot, (setting him) the youngest born upon the earth.”

(Unloose) also this one, like a prizewinning horse, to which the dustless (paths) have stretched themselves;
unloose the youngest Atri, like a tight knot, (to stretch) across the
airy realm.

Ye freed that Atri like a horse, and brought him newly-born to earth.
Ye loosed him like a firm-tied knot which Gods unsoiled by dust had bound.

Auch diesen lasset wie ein preisgewinnendes Roß nach dem Ziele laufen, das die staublosen Götter gesteckt haben. Bindet ihn los wie einen festen Knoten - den jüngsten Atri lasset seine Strecke laufen!

So löst wie festen Knoten auch den Atri, den gleich schnellem Ross Staublose Götter ausgesandt, bringt jugendfrisch ihn an die Luft.

И этого (Атри пустите бежать), как коня, приносящего награду,
Которому лишенные пыли (боги) протянули (путь).
Развяжите (его), как тугой узел!
Атри, самому юному, (дайте пересечь) простор!

• अश्विनौ
• अत्रिः साङ्ख्यः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (यं त्यं चित्) जिस उस ही (वाजिनम्-अश्वं न) बलवान् घोड़े की भाँति भोक्ता आत्मा को (अरेणवः-अत्नत) न जाती हुई वासनाएँ तानती हैं-खींचती हैं (दृढं ग्रन्थिं न) दृढ़ ग्रन्थिवाले ग्रन्थि मेंबँधे जैसे (यविष्ठम्-अत्रिम्) अत्यन्त युवा भोक्ता आत्मा को (विष्यतम्) हे अध्यापक, उपदेशक ! तुम छुड़ाते हो (आ रजः) जब तक राग रहता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - घोड़े के समान बलवान् आत्मा जब भोक्ता बन जाता है, तो उसके अन्दर वर्तमान वासनाएँ ऐसे अपने ताने बने में फँसा लेती हैं-आकर्षित कर लेती हैं, फिर यह दृढ़ बन्धन में फँस जाता है, ऐसे उपासक और उपदेशक अपने अध्यात्मप्रवचनों द्वारा इसके राग को छिन्न-भिन्न करके छुड़ाते हैं, निर्बन्धन बना देते हैं ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यं त्यं चित्-वाजिनम्-अश्वं न) यं तं खलु बलवन्तमश्वमिवात्तारं भोक्तारं जीवात्मानं (अरेणवः-अत्नत) न गच्छन्त्यो वासनाः “री गतौ” [क्र्यादि०] ततः “अभिकृरीभ्यो निच्च-नुः” [उणादि० ३।३८] तन्वन्ति कर्षन्ति (दृढं ग्रन्थिं न) दृढं ग्रन्थिं ग्रन्थिमन्तमिव (यविष्ठम्-अत्रिम्) तं युवतमं भोक्तारमात्मानं (विष्यतम्) विमुञ्चतम्-विमोचयथः (आ रजः) यावद्रञ्जनम् ॥२॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अत्रिः साङ्ख्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

न᳓रा दं᳓सिष्ठाव् अ᳓त्रये
शु᳓भ्रा सि᳓षासतं धि᳓यः
अ᳓था हि᳓ वां दिवो᳓ नरा
पु᳓न स्तो᳓मो न᳓ विश᳓से

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
átraye ← átri- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dáṁsiṣṭhau ← dáṁsiṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

nárā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

síṣāsatam ← √sanⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

śúbhrā ← śubhrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

átha ← átha (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ná ← ná (invariable)

púnar ← púnar (invariable)

stómaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśáse ← √śaṁs- (root)
{case:DAT, number:SG}

नरा॑ । दंसि॑ष्ठौ । अत्र॑ये । शुभ्रा॑ । सिसा॑सतम् । धियः॑ ।
अथ॑ । हि । वा॒म् । दि॒वः । न॒रा॒ । पुन॒रिति॑ । स्तोमः॑ । न । वि॒ऽशसे॑ ॥

• narā ← nara
• [noun], vocative, dual, masculine
• “man; man; Nara; person; people; Nara; Puruṣa; nara [word]; servant; hero.”

• daṃsiṣṭhāv ← daṃsiṣṭhau ← daṃsiṣṭha
• [noun], vocative, dual, masculine

• atraye ← atri
• [noun], dative, singular, masculine
• “Atri; Atri; atri [word].”

• śubhrā ← śubhra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “white; beautiful; attractive; śubhra [word]; light.”

• siṣāsataṃ ← siṣāsatam ← siṣās ← √san
• [verb], dual, Present imperative
• “win; gain.”

• dhiyaḥ ← dhī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• narā ← nara
• [noun], vocative, dual, masculine
• “man; man; Nara; person; people; Nara; Puruṣa; nara [word]; servant; hero.”

• puna ← punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• stomo ← stomaḥ ← stoma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• viśase ← _ ← √_
• [?]
• “_”

हे नरा नरौ नेतारी दंसिष्ठौ दर्शनीयतमौ शुभ्रा शोभमानौ ईदृशौ हे अश्विनौ अत्रये ऋषये मह्यं धियः कर्माणि बुद्धीर्वा सिषासतं दातुमिच्छतम् । षणु दाने’ । यद्वा । अत्रये इति षष्ठ्यर्थे चतुर्थी । अत्रेर्मम धियः स्तुतीः कर्माणि वा सिषासतं संभक्तुमिच्छतम् । सेवेथामित्यर्थः ॥ ‘वन षण संभक्तौ ‘। अस्मात्सनतेः सनोतेर्वा सनि ‘सनीवन्तर्ध० इति विकल्पनादिडभावे ‘जनसनखनाम्’ इत्यात्वम् । शुभ्रेत्यस्यामन्त्रितस्य ’ आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत्’ इत्यविद्यमानवत्त्वेन पदादपरत्वेन पादादित्वात् ’ तिङ्ङतिङः’ इति निघाताभावः । अदुपदेशाल्लसार्वधातुकानुदात्तत्वे सनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ॥ अथा हि अनन्तरमेव दिवः । दीव्यतीति स्तौतीति द्यौः स्तोता । तस्य मम स्तोमो न । नशब्दश्चार्थे । स्तोत्रं च हे नरा नेतारावश्विनौ वां युवां पुनः विशसे । पुनरेवाद्यापि विशेषेण शंसितुं प्रभवतीति शेषः ॥।

English translation:

“Leaders (of rites), of goodly aspect and radiant, design to accept Atri’s praises, and so the praise ofyour worshipper (is) to be sung again to you leaders (of rites).”

You two most wondrous, resplendent men, seek to win insights for Atri,
for then, o men of heaven, your praise song will never again (need) to be carved up [=shared with other gods].

Heroes who showed most wondrous power to Atri, strive to win fair songs;
For then, O Heroes of the sky, your hymn of praise shall cease no more.

Ihr Herren und größten Meister, ihr Schönen, wünschet für Atri den Sieg seiner Gebete, denn dann ist euer Lob, ihr Männer des Himmels, gar nicht ein zweites Mal auszusagen!

O reine, wunderkräftigste, gewährt dem Atri sein Gebet, Denn dann wird, Himmelsmänner euch auch unerschöpftes Lob zu Theil.«

О два мужа, больше всех творящих чудеса, для Атрии,
О прекрасные, сделайте успешными (его) молитвы:
Ведь тогда для вас, о два мужа неба,
Снова хвала (никогда) не истощится!

• अश्विनौ
• अत्रिः साङ्ख्यः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (दंसिष्ठौ) अत्यन्त दर्शनीय (शुभ्रा) निर्मल ज्ञानवाले (नरा) मानव को सुमार्ग पर ले जानेवाले-अध्यापकऔर उपदेशक (अत्रये) भोक्ता जीवात्मा के लिए (धियः) अध्यात्मबुद्धियों तथा अध्यात्मकर्मों को (सिषासतम्) देते हो (अथ-हि) अनन्तर ही (वां नरा) तुम दोनों नेता (दिवः) ज्ञान सेद्योतमान हुए मेरा-मुझ ज्ञान से द्योतमान हुए का (स्तोमः) स्तुतिसमूह-प्रशंसाप्रवाह (न)सम्प्रति(पुनः-विशसे) पुनः विशंसन करने को प्राप्त होता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्यन्त दर्शनीय निर्मल ज्ञानवाले अध्यापक और उपदेशक भोक्ता जीवात्मा के लिए अध्यात्मबुद्धियों को उपजाते हैं और अध्यात्मकर्मों का आचरण करवाते हैं, ऐसे तुम लोगों को ज्ञान से द्योतमान परमात्मा के स्तुतिसमूह या प्रशंसाप्रवाह उस परमात्मा की विशेष प्रशंसा करने को प्रवृत्त होता है-प्राप्त होता है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दंसिष्ठौ शुभ्रा नरा) हे अतिदर्शनीयौ निर्मलज्ञानवन्तौ नेतारावध्यापकोपदेशकौ (अत्रये धियः सिषासतम्) भोक्त्रे जीवात्मनेऽध्यात्मबुद्धीरध्यात्मकर्माणि वा प्रयच्छथः (अथ-हि) अनन्तरमेव (वां नरा) युवां नेतारौ (दिवः) ज्ञानेन द्योतमानस्य मम (स्तोमः-न पुनः-विशसे) स्तुतिसमूहः-प्रशंसाप्रवाहः सम्प्रति पुनर्विशास्तुं प्राप्नोति ॥३॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अत्रिः साङ्ख्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

चिते᳓ त᳓द् वां सुराधसा
रातिः᳓ सुमति᳓र् अश्विना
आ᳓ य᳓न् नः स᳓दने पृथउ᳓
स᳓मने प᳓र्षथो नरा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cité ← √cit- (root)
{case:DAT, number:SG}

surādhasā ← surā́dhas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

rātíḥ ← rātí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sumatíḥ ← sumatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pr̥thaú ← pr̥thú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sádane ← sádana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

párṣathaḥ ← √pr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

sámane ← sámana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

चि॒ते । तत् । वा॒म् । सु॒ऽरा॒ध॒सा॒ । रा॒तिः । सु॒ऽम॒तिः । अ॒श्वि॒ना॒ ।
आ । यत् । नः॒ । सद॑ने । पृ॒थौ । सम॑ने । पर्ष॑थः । न॒रा॒ ॥

• cite ← cit
• [noun], dative, singular, feminine
• “supreme spirit; cit [word]; soul.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• surādhasā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• surādhasā ← rādhasā ← rādhas
• [noun], vocative, dual, masculine
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• rātiḥ ← rāti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• sumatir ← sumatiḥ ← sumati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yan ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• sadane ← sadana
• [noun], locative, singular, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• pṛthau ← pṛthu
• [noun], locative, singular, neuter
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• samane ← samana
• [noun], locative, singular, neuter
• “marriage; conflict.”

• parṣatho ← parṣathaḥ ← pṛ
• [verb], dual, Aorist conj./subj.
• “protect; promote; rescue; help.”

• narā ← nara
• [noun], vocative, dual, masculine
• “man; man; Nara; person; people; Nara; Puruṣa; nara [word]; servant; hero.”

हे सुराधसा शोभनदानौ अश्विना हे अश्विनौ सुमतिः शोभना स्तुतिरस्मदीया रातिः हविर्दानं च तत् तस्मात्कारणात् वां युवयोः चिते ज्ञानाय भवति ॥ ‘चिती संज्ञाने’ । अस्मात् संपदादिलक्षणो भावे क्विप् । ‘सावेकाचः” इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥ यत् यस्मात्कारणात् सदने यज्ञगृहे पृथौ विस्तीर्णे समने यज्ञे नः अस्मान हे नरा नेतारौ आ पर्षथः आपूरयथः अभितो रक्षथो वा तस्माद्युवामस्मदीयं परिचरणं ज्ञातवन्तावित्यनुमीमहे ॥ ‘पॄ पालनपूरणयोः ’ इत्यस्माल्लेटि • सिब्बहुलम्’ इति सिप् । ततः शप् ॥।

English translation:

“Munificent Aśvins, my offering and praise (is) for your recognition, because, leaders (of rites), youprotect us at the sacrifice in the spacious sacrificial hall.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Is for your recognition: i.e., awaits your recognition

O very bountiful Aśvins, your generosity and benevolence are to be noted in this:
that you will bring us safely across to the broad seat and the (festive) assembly (of the sacrifice), o men.

This claims your notice, Bounteous Gods! - oblation, Asvins! and our love,
That ye, O Heroes, in the fight may bring us safe to ample room.

Zu merken sei eure Gunst, euer Wohlwollen, ihr wohltätigen Asvin, daß ihr Männer uns im breiten Opfersitz, im Wettstreit durchhelfen wollet.

Es zeigt sich hier, schöngebende, o Bitter, eure Gab’ und Gunst, Dass ihr im weiten Sitz und Rath, o Männer, schnell uns unterstützt.

Надо понимать ваш дар,
(Вашу) доброжелательность, о Ашвины, очень щедрые, -
То, что на нашем широком сиденье
Вы хотите помогать (нам) в борьбе, о два мужа.

• अश्विनौ
• अत्रिः साङ्ख्यः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (सुराधसा-अश्विना)हे उत्तम ज्ञान धनवाले अध्यापक उपदेशक ! (वाम्) तुम दोनों के शिक्षित (चिते) चेतनावाले जीवात्मा मनुष्य के लिए (रातिः सुमतिः) ज्ञान देना और कल्याणमति प्रदान करना चलता रहे (नः पृथौ-सदने समने) हमारे विस्तृत ज्ञानसदन अन्तःकरण को (नरा पर्षथः) तुम नेताओं ! उसे पूर्ण करो भरो ॥४॥

भावार्थभाषाः - ज्ञानधन देनेवाले अध्यापक और उपदेशकों का मनुष्य के लिए ज्ञान देना सुमति प्रदान करना चालू रहना चाहिए, उससे ज्ञानसदन अन्तःकरण को भरना चाहिये ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुराधसा-अश्विना) सुधनवन्तौ-अध्यात्माध्यापकोपदेशकौ ! (वाम्) युवयोः (चिते) चेतयतीति चित् तस्मै जीवात्मने (रातिः सुमतिः) ज्ञानदानं तथा कल्याणी मतिः सम्मतिर्भवतु (नः पृथौ सदने समने) अस्माकं विस्तृतं ज्ञानसदनमन्तःकरणम्, द्वितीयायां सप्तमी व्यत्ययेन (नरा पर्षथः) हे नेतारौ-अध्यात्माध्यापकोपदेशकौ पूरयथः ॥४॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अत्रिः साङ्ख्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

युव᳓म् भुज्युं᳓ समुद्र᳓ आ᳓
र᳓जसः पार᳓ ईङ्खित᳓म्
यात᳓म् अ᳓छा पतत्रि᳓भिर्
ना᳓सत्या सात᳓ये कृतम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

bhujyúm ← bhujyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

samudré ← samudrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

īṅkhitám ← √īṅkhay- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

pāré ← pārá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

rájasaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ácha ← ácha (invariable)

patatríbhiḥ ← patatrín- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yātám ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

kr̥tam ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

nā́satyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sātáye ← sātí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

यु॒वम् । भु॒ज्युम् । स॒मु॒द्रे । आ । रज॑सः । पा॒रे । ई॒ङ्खि॒तम् ।
या॒तम् । अच्छ॑ । प॒त॒त्रिऽभिः॑ । नास॑त्या । सा॒तये॑ । कृ॒त॒म् ॥

• yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• bhujyuṃ ← bhujyum ← bhujyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Bhujyu.”

• samudra ← samudre ← samudra
• [noun], locative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rajasaḥ ← rajas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• pāra ← pāre ← pāra
• [noun], locative, singular, masculine
• “shore; pāra [word]; end; excellence.”

• īṅkhitam ← īṅkhay ← √īṅkh
• [verb noun], accusative, singular

• yātam ← yā
• [verb], dual, Aorist inj. (proh.)
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• patatribhir ← patatribhiḥ ← patatrin
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “bird; arrow; horse.”

• nāsatyā ← nāsatya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• kṛtam ← kṛ
• [verb], dual, Aorist inj. (proh.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे अश्विनौ युवं युवां समुद्रे उदधौ निमग्नं रजसः उदकस्य पारे प्रान्ते तरङ्गसमूहे ईङ्खितं डोलायितम् एवंभूतं भुज्युं तुग्रपुत्रम् अच्छ अभि पतत्रिभिः पक्षोपेतैर्नौविशेषैः सह आ यातम् आगतवन्तौ स्थः । आगत्य च हे नासत्या सत्यस्य नेतारौ सत्यस्वभावौ वा हे अश्विनौ सातये युवयोः संभजनाय समर्थं कृतं पुनर्युवामकुरुतम् ॥ करोतेर्लङि छान्दसो विकरणस्य लुक् । अडभावश्च । लुङि वा मन्त्रे घस’ इति च्लेर्लुक् ॥

English translation:

“You came with winged (steeds) to Bhujyu (immersed) in the ocean, at the world’s end, perturbed; and,leaders, of truth, you restored him to your worship.”

Bhujyu, pitched and tossed in the sea at the far end of the airy realm— you drove to him with your winged ones. O Nāsatyas, make (our
insight?) to win.

Ye Twain to Bhujyu tossed about in ocean at the region’s end,
Nasatyas, with your winged sterds came nigh, and gave him strength to win.

Zu Bhujyu, der im Meere am Ende der Welt schaukelte, kamet ihr mit den geflügelten Rossen; ihr Nasatya´s halfet seinem Gebet zum Sieg!

Zum Bhudschju, der geschaukelt ward im Meere jenseit dieser Luft, O Treue, eiltet ihr herbei auf Flügelrossen, gabt ihm Huld.

Вы к Бхуджью, качавшемуся
В море, в конце света,
Отправились на крыльях (конях).
О Насатьи, вы сделали (его молитву) успешной.

• अश्विनौ
• अत्रिः साङ्ख्यः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (नासत्या)हे असत्यव्यवहाररहित सत्याचरणवाले अध्यात्म के अध्यापक और उपदेशक ! (युवम्) तुम दोनों (रजसः समुद्रे)रञ्जनात्मक भोगविलास के समुद्रसमान गहन व्यवहार में (ईङ्खितं भुज्युम्) दोलायमान-डोलते हुए जीवात्मा को (अच्छ-आयातम्) भली प्रकार-प्राप्त होवो (पतत्रिभिः सातये) प्रापणप्रकारों सेअध्यात्मसाधनों श्रवण आदियों से मोक्षप्राप्ति के लिए (पारे कृतम्) पार करो-संसारसागर के पार करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - अध्यात्मविषय के अध्यापक और उपदेशक रञ्जनात्मक भोगविलास के समुद्र में झकोले खाते हुए-दोलायमान होते हुए भोगी जन को प्राप्त होते हो और अध्यात्मसाधनों श्रवणादि के द्वारा मोक्षप्राप्ति के लिए पार करते हो ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नासत्या) हे असत्यव्यवहाररहितौ-सत्याचरणवन्तौ-अध्यात्माध्या-पकोपदेशकौ ! (युवम्) युवां (रजसः समुद्रे-ईङ्खितं भुज्युम्) रञ्जनात्मकस्य भोगविलासस्य “रजसा रागविषयस्य” [ऋ० १।५२।१४ दयानन्दः] समुद्रे-समुद्र इव गहने “समुद्रः समुद्द्रवन्ति कामुका यस्मिन् व्यवहारे सः” [यजु० १३।१६ दयानन्दः] दोलयन्तं भोक्तारं जीवात्मानम् “भुज्युं भोक्तारम् [ऋ० ४।२७।४ दयानन्दः] (अच्छ-आयातम्) समन्तात् प्राप्नुथः, अथ (पतत्रिभिः-सातये पारे कृतम्) प्रापणप्रकारैरध्यात्मसाधनभूतैः श्रवणादिभिः-मोक्षप्राप्तये पारे कुरुथः “कृ धातोश्छान्दसो विकरणलुक्” ॥५॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - अत्रिः साङ्ख्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ᳓ वां सुम्नइः᳓ शंयू᳓ इव
मं᳓हिष्ठा वि᳓श्ववेदसा
स᳓म् अस्मे᳓ भूषतं नरा
उ᳓त्सं न᳓ पिप्यु᳓षीर् इ᳓षः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

iva ← iva (invariable)

śaṁyū́ ← śaṁyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sumnaíḥ ← sumná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

máṁhiṣṭhā ← máṁhiṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

víśvavedasā ← viśvávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

bhūṣatam ← √bhūṣ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sám ← sám (invariable)

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

pipyúṣīḥ ← √pī- 1 (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, tense:PRF, voice:ACT}

útsam ← útsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

आ । वा॒म् । सु॒म्नैः । श॒म्यू इ॒वेति॑ श॒म्यूऽइ॑व । मंहि॑ष्ठा । विश्व॑ऽवेदसा ।
सम् । अ॒स्मे इति॑ । भू॒ष॒त॒म् । न॒रा॒ । उत्स॑म् । न । पि॒प्युषीः॑ । इषः॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• sumnaiḥ ← sumna
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• śaṃyū ← śaṃyu
• [noun], nominative, dual, masculine
• “beneficent.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• maṃhiṣṭhā ← maṃhiṣṭhāḥ ← maṃhiṣṭha
• [noun], vocative, dual, masculine
• “big.”

• viśvavedasā ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavedasā ← vedasā ← vedas
• [noun], vocative, dual, masculine
• “knowledge.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• bhūṣataṃ ← bhūṣatam ← bhūṣ
• [verb], dual, Present imperative
• “endeavor; attend; strive.”

• narotsaṃ ← narā ← nara
• [noun], vocative, dual, masculine
• “man; man; Nara; person; people; Nara; Puruṣa; nara [word]; servant; hero.”

• narotsaṃ ← utsam ← utsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “spring; fountain; utsa [word]; well.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pipyuṣīr ← pipyuṣīḥ ← pyā
• [verb noun], accusative, plural
• “swell; abound; swell.”

• iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

हे विश्ववेदसा सर्वज्ञौ सर्वधनौ वा हे नरा नेतारौ वां युवां शंयूइव सुखयुक्तौ राजानाविव मंहिष्ठा दातृतमावतिशयेन पूज्यौ वा सन्तौ सुम्नैः अस्मभ्यं दातव्यैः सुखैः सार्धम् आ । उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः । आगच्छतम् । यद्वा । उपसर्गस्य भूषतमित्यनेन संबन्धः । मंहिष्ठेत्यपि संबोधनम् । हे मंहिष्ठा दातृतमौ उक्तगुणावश्विनौ वां युवां सुम्नैः सार्धं शंयूइव अस्मे अस्मान् सम्यक् आ भूषतम् अभिप्राप्नुतम् ॥’ भू प्राप्तौ । अस्माल्लोटि व्यत्ययेन सिप्शपौ । यद्वा । ‘भूष अलंकारे’ ॥ आ समन्तात् सम्यक् भूषतम् अलंकुरुतम् । पिप्युषीः प्रवृद्धानि इषः इष्यमाणानि पयांसि उत्सं न गोरूध इव । यथा बहुभिः पयोभिः ऊधः अलंकृतं सत् दृश्यते अस्मानप्येवं बहुभिर्धनैरलंकुरुतमित्यर्थः ॥ पिप्युषीरिति प्यायतेर्लिटः क्वसुः । ‘लिड्यड्योश्च’ इति पीभावः । जसि ‘वा छन्दसि’ इति पूर्वसवर्णदीर्घः । यद्वा । उत्सः प्रवाहो यथा पिप्युषीः वृद्धानीषोऽन्नान्यलंकरोति’ तद्वत् ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“Prosperous,, most adorable, all-knowing, come to us and decorate us with blessings, as a (cow’s)udder is adorned with abundant food.”

O most munificent ones possessing all property, (attend upon us) with your favors, like (parents) wishing (our) welfare;
attend to refreshments for us that swell like a spring, o men.

Come with your joys, most liberal Gods, Lords of all treasures, bringing weal.
Like fresh full waters to a well, so, Heroes come and be with us.

Seid mit euren Gnaden bereit wie zwei wohlwollende Könige, ihr Freigebigsten, Allwissenden! Bereitet uns, o Männer, Labsale, die wie ein Brunnen quillen!

Mit euren Freuden, Männer, kommt heilbringend, allbesitzende, Freigiebigste, zu uns herbei, wie reiche Tränke zu dem Born.

При(ходите) с вашими милостями как двое приносящих счастье,
Самые щедрые, всеведущие!
Создайте нам, о два мужа,
Жертвенные услады, наполняющиеся, как колодец!

• अश्विनौ
• अत्रिः साङ्ख्यः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्ववेदसा) हे सब ज्ञानवाले अध्यापक और उपदेशक ! (मंहिष्ठा शंयू-इव) अत्यन्त ज्ञानदाता कल्याण प्राप्त करानेवाले (वां नरा सुम्नैः) तुम दोनों नेता साधुप्रवचनों से (अस्मे-आ सं भूषतम्) हमें भलीभाँति संस्कृत करो (पिप्युषीः-इषः) जैसे बढ़ते हुए वृष्टि के जल (उत्सं न) कुँए को भरते हैं-पूरा कर देते हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - अध्यापक और उपदेशक अत्यन्त ज्ञान देनेवाले कल्याणकारी होते हैं, वे साधुप्रवचनों से लोगों को संस्कृत करते हैं और ज्ञान से भरते हैं, जैसे वृष्टि के जल जलाशय को भरा करते हैं ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्ववेदसा) हे सर्वज्ञानवन्तौ-अध्यापकोपदेशकौ ! (मंहिष्ठा शंयू-इव) अत्यन्तज्ञानदातारौ शं प्रापयितारौ, ‘इव इति पदपूरणः’ “इवोऽपि दृश्यते” [निरु० १।१०] (वां सुम्नैः-नरा) युवां नेतारौ साधूपदेशैः “सुम्ने मा धत्तमिति साधौ मा धत्तमित्येवैतदाह” [श० १।८।३।२७] (अस्मे-आ सम्-भूषतम्) अस्मान् समन्तात् संस्कुरुथः (पिप्युषीः-इषः-उत्सं न) यथा प्रवर्धमाना वृष्टेरापः-उत्सं कूपं जलाशयं पूरयन्ति “प्यायी वृद्धौ” [भ्वादि०] ततो लिटि क्वसुः “लिड्यङोश्च” [अष्टा० ६।१।२९] इति पी भावः “इषा मदन्ति अद्भिः सह सम्मोदन्ते” [निरु० १।२६] ॥६॥