१३४

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मान्धाता यौवनाश्वः
• छन्दः - महापङ्क्तिः

उभे᳓ य᳓द् इन्द्र रो᳓दसी
आपप्रा᳓थ उषा᳓ इव
महा᳓न्तं त्वा मही᳓नां᳐
सम्रा᳓जं चर्षणीनां᳐᳓
देवी᳓ ज᳓नित्र्य् अजीजनद्
भद्रा᳓ ज᳓नित्र्य् अजीजनत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āpaprā́tha ← √prā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

uṣā́ḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mahā́ntam ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mahī́nām ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

carṣaṇīnā́m ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

samrā́jam ← samrā́j- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ajījanat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jánitrī ← jánitrī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ajījanat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhadrā́ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jánitrī ← jánitrī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

उ॒भे इति॑ । यत् । इ॒न्द्र॒ । रोद॑सी॒ इति॑ । आ॒ऽप॒प्राथ॑ । उ॒षाःऽइ॑व ।
म॒हान्त॑म् । त्वा॒ । म॒हीना॑म् । स॒म्ऽराज॑म् । च॒र्ष॒णी॒नाम् । दे॒वी । जनि॑त्री । अ॒जी॒ज॒न॒त् । भ॒द्रा । जनि॑त्री । अ॒जी॒ज॒न॒त् ॥

• ubhe ← ubh
• [noun], accusative, dual, neuter
• “both(a).”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• āpaprāthoṣā ← āpaprātha ← āprā ← √prā
• [verb], singular, Perfect indicative

• āpaprāthoṣā ← uṣāḥ ← uṣas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• mahāntaṃ ← mahāntam ← mahat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• mahīnāṃ ← mahīnām ← mahi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “great; firm.”

• samrājaṃ ← samrājam ← samrāj
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sovereign; ruler.”

• carṣaṇīnāṃ ← carṣaṇīnām ← carṣaṇi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people.”

• devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• janitry ← janitrī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother.”

• ajījanad ← ajījanat ← jan
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• bhadrā ← bhadra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• janitry ← janitrī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother.”

• ajījanat ← jan
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

हे इन्द्र उभे रोदसी द्यावापृथिव्यौ यत् यस्त्वम् आपप्राथ तेजसाप्रासि आपूरयसि । प्रा पूरणे’। आदादिकः । छान्दसो लिट् । उषाइव यथोषाः स्वभासा सर्वं जगदापूरयति तद्वत् । तं महीनां महतां देवानामपि महान्तम् अधिकं चर्षणीनां मनुष्याणामपि सम्राजम् ईश्वरमिन्द्रं त्वा त्वां देवी देवनशीला जनित्री साधु जनयित्री अदितिः अजीजनत् अजनयत् । जनेर्ण्यन्तात्, लुङि चङि रूपमैतत् । यस्मादेषा जनित्री ईदृशं पुत्रम् अजीजनत् अतः कारणात् सा भद्रा कल्याणी प्रशस्ता जाता। जनेर्ण्यन्तात् साधुकारिणि तृन् । ’ जनिता मन्त्रे’ इतीयादौ णिलोपो निपत्यते।‘ऋश्वेभ्यः’ इति ङीप् ॥

English translation:

“You, Indra, who will both heaven and earth (with light) like the dawn- - the divine progenitress hasgiven birth to you, the mighty (gods), the sovereign of man; the auspicious progenitress has given you birth.”

When, Indra, you filled the two world-halves, as Dawn does,
as the great sovereign king of the great domains
did the goddess Begetter beget you, did the auspicious Begetter
beget you.

As, like the Morning, thou hast filled, O Indra, both the earth and heaven.
So as the Mighty One, great King of all the mighty world of men, the Goddess Mother brought thee forth, the Blessed Mother gave thee life.

Als du, Indra, beide Welten gleich der Morgenröte erfülltest, da hatte dich, den großen Herrn der großen Gewässer, den Allkönig der Völker, die göttliche Erzeugerin erzeugt, die segensreiche Erzeugerin erzeugt.

Als, Indra, gleich dem Morgenroth du Erd’ und Himmel ausgefüllt, Da zeugte dich als Oberherrn als grossen Herrn der grossen Welt, Die Göttin Mutter zeugte dich, die holde Mutter zeugte dich.

Когда, о Индра, обе половины вселенной
Ты заполнил, словно Ушас,
Тебя, великого вседержателя
Великих народов,
Породила богиня-родительница,
Породила благая родительница.

• इन्द्र:
• मान्धाता यौवनाश्वः
• महापङ्क्ति
• पञ्चमः

इस सूक्त में राजा संग्राम में कैसे शत्रुओं को ताड़ित करे, शत्रु से धन छीनकर अपनी प्रजाओं में वितरण करे, प्रजा भी स्व सहयोगियों, पुत्रादिकों के सहित राजा की सहायता करे इत्यादि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे राजन् ! (यत्) दोनों राज-प्रजाव्यवहारों को अपनी व्याप्ति या से या तेज से (आपप्राथ) पूर्ण करता है(उषाः-इव) प्रातःकालीन प्रभा जैसे आकाश को पूर्ण करती है (महीनां चर्षणीनाम्) महती मनुष्य प्रजाओं के (त्वां महान्तं सम्राजम्) तुझ महान् सम्राट् को (जनित्री देवी) प्रसिद्ध करती है (भद्रा-जनित्री) कल्याणकारिणी राजसभा प्रसिद्ध करती है ॥१॥

भावार्थभाषाः - राजा राजशासन पर विराजकर राज-प्रजाव्यवहारों को पूर्ण करता है,वह राजसभा उसे प्रकाशित-प्रसिद्ध करती है-उसके शासन को चलाती है ॥१॥

अस्मिन् सूक्ते राजा सङ्ग्रामे शत्रून् कथं ताडयेदित्युच्यते शत्रुतो धनं प्रहृत्य स्वप्रजाभ्यो विभजेत्, प्रजाजनाश्च स्व सहयोगिभिः पुत्रादिभिश्च सह राज्ञः साहाय्यं दद्युरित्येवमादयो विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे राजन् ! (यत्) यदा (उभे रोदसी-आपप्राथ) उभे द्यावापृथिव्यौ “राजप्रजाव्यवहारौ” [ऋ० ३।३८।८ दयानन्दः] स्वव्याप्त्या तेजसा वा पूरयसि, (उषाः-इव) उषाः प्रातस्तनी प्रभा यथाऽऽकाशं पूरयति (महीनां चर्षणीनां त्वां महान्तं सम्राजम्) महतीनां मनुष्यप्रजानाम् “चर्षणयः-मनुष्यनाम” [निघ० २।३] त्वां महान्तं सम्राजं (जनित्री देवी-अजीजनत्) जनयित्री देवी राजसभा प्रसिद्धं करोति (भद्रा जनित्री-अजीजनत्) कल्याणकारिणी राजसभा प्रसिद्धं करोति ॥१॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मान्धाता यौवनाश्वः
• छन्दः - महापङ्क्तिः

अ᳓व स्म दुर्हणायतो᳓
म᳓र्तस्य तनुहि स्थिर᳓म्
अधस्पदं᳓ त᳓म् ईं कृधि
यो᳓ अस्माँ᳓ आदि᳓देशति
देवी᳓ ज᳓नित्र्य् अजीजनद्
भद्रा᳓ ज᳓नित्र्य् अजीजनत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
áva ← áva (invariable)

durhaṇāyatáḥ ← √durhaṇāy- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sma ← sma (invariable)

mártasya ← márta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sthirám ← sthirá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tanuhi ← √tan- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

adhaspadám ← adhaspadá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īm ← īm (invariable)

kr̥dhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ādídeśati ← √diś- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajījanat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jánitrī ← jánitrī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ajījanat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhadrā́ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jánitrī ← jánitrī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

अव॑ । स्म॒ । दुः॒ऽह॒ना॒य॒तः । मर्त॑स्य । त॒नु॒हि॒ । स्थि॒रम् ।
अ॒धः॒ऽप॒दम् । तम् । ई॒म् । कृ॒धि॒ । यः । अ॒स्मान् । आ॒ऽदिदे॑शति । दे॒वी । जनि॑त्री । अ॒जी॒ज॒न॒त् । भ॒द्रा । जनि॑त्री । अ॒जी॒ज॒न॒त् ॥

• ava
• [adverb]
• “down.”

• sma
• [adverb]

• durhaṇāyato ← durhaṇāyataḥ ← durhaṇāy
• [verb noun], genitive, singular

• martasya ← marta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “man.”

• tanuhi ← tan
• [verb], singular, Present imperative
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• sthiram ← sthira
• [noun], accusative, singular, neuter
• “firm; hard; lasting; calm; stable; immovable; firm; strong; sthira [word]; vegetable; potent; steadfast; durable; firm; trustworthy; trustworthy; diligent.”

• adhaspadaṃ ← adhaspadam ← adhaspada
• [noun], accusative, singular, masculine

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asmāṃ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ādideśati ← ādiś ← √diś
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “diagnose; order; call; deem; prescribe; enumerate; name; threaten; give; produce; designate; indicate; predict.”

• devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• janitry ← janitrī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother.”

• ajījanad ← ajījanat ← jan
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• bhadrā ← bhadra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• janitry ← janitrī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother.”

• ajījanat ← jan
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

दुर्हणायतः दुःखप्रदं हननमाचरतः मर्तस्य मनुष्यस्य शत्रोः स्थिरं दृढं बलम् अव तनुहि। अवततं नीचीनं कुरु। स्म इति पूरकः । तं शत्रुम् ईम् एनम् अधस्पदं पादयोरधस्ताद्वर्तमानं कृधि कुरु। यः शत्रुः अस्मानादिदेशति जिघांसति । समानमन्यत् ॥

English translation:

“Enfeeble the strength of the malicious man, cast under foot him who tries to kill us; the divineprogenitress has given you birth, the auspicious progenitress has given you birth.”

Make slack the taut (bow) of the evilly angry mortal.
Set him beneath our feet—whoever will set his sights on us.
– The goddess Begetter begat (you), the auspicious Begetter begat (you).

Relax that mortal’s stubborn strength whose heart is bent on wickedness.
Trample him down beneath thy feet who watches for and aims at us. The Goddess Mother brought thee forth, the Blessed Mother gave thee life.

Entspanne den straffen Bogen des hartherzigen Sterblichen! Wirf den unter die Füße, der uns bedroht! - Die göttliche Erzeugerin hat dich erzeugt, die segensreiche Erzeugerin hat dich erzeugt.

Dem bösgesinnten Sterblichen spann seines Bogens Sehne ab, Und setze deinen Fuss auf den, der feindlich uns zu schaden sucht; Die Göttin Mutter zeugte dich, die holde Mutter zeugte dich.

Расслабь же тугой (лук)
Смертного, замышляющего беду!
Наступи на того,
Кто на нас нацеливается!
(Тебя) породила богиня-родительница,
(Тебя) породила благая родительница.

• इन्द्र:
• मान्धाता यौवनाश्वः
• महापङ्क्ति
• पञ्चमः

पदार्थान्वयभाषाः - (दुर्हणायतः) दुःख से हनन करते हुए (मर्तस्य) मनुष्य के (स्थिरम्-अव तनुहि) दृढ़बलकोनीचे-कर (तम्-ईम्) उसको (अधस्पदं कृधि) पैरों केनीचे कुचल (यः-अस्मान्) जो हमें (आदिदेशति) हम पर शस्त्र फेंकता है, इसलिए (जनित्री देवी०) पूर्ववत् ॥२॥

भावार्थभाषाः - दुःख देकर मारनेवाले मनुष्य के बल को नीचे करना चाहिए और उसे पैरों के नीचे कुचल देना चाहिए, जो शस्त्रास्त्रों से आक्रमण करता है॥२।

पदार्थान्वयभाषाः - (दुर्हणायतः-मर्तस्य स्थिरम्-अव-तनुहि) दुःखेन हननं कुर्वतो मनुष्यस्य दृढं बलमवतारय नीचीनं कुरु नाशय (तम्-ईम्-अधस्पदं कृधि) तं हि पादयोरधः कुरु नीचैर्निपातय (यः-अस्मान्-आदिदेशति) योऽस्मान् प्रति शस्त्रास्त्राणि प्रेरयति, एतदर्थमेव (जनित्री देवी०) पूर्ववत् ॥२॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मान्धाता यौवनाश्वः
• छन्दः - महापङ्क्तिः

अ᳓व त्या᳓ बृहती᳓र् इ᳓षो
विश्व᳓श्चन्द्रा अमित्रहन्
श᳓चीभिः शक्र धूनुहि
इ᳓न्द्र वि᳓श्वाभिर् ऊति᳓भिर्
देवी᳓ ज᳓नित्र्य् अजीजनद्
भद्रा᳓ ज᳓नित्र्य् अजीजनत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
áva ← áva (invariable)

br̥hatī́ḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tyā́ḥ ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

amitrahan ← amitrahán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

viśváścandrāḥ ← viśváścandra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

dhūnuhi ← √dhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śácībhiḥ ← śácī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

śakra ← śakrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

víśvābhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ajījanat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jánitrī ← jánitrī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ajījanat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhadrā́ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jánitrī ← jánitrī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

अव॑ । त्याः । बृ॒ह॒तीः । इषः॑ । वि॒श्वऽच॑न्द्राः । अ॒मि॒त्र॒ऽह॒न् ।
शची॑भिः । श॒क्र॒ । धू॒नु॒हि॒ । इन्द्र॑ । विश्वा॑भिः । ऊ॒तिऽभिः॑ । दे॒वी । जनि॑त्री । अ॒जी॒ज॒न॒त् । भ॒द्रा । जनि॑त्री । अ॒जी॒ज॒न॒त् ॥

• ava
• [adverb]
• “down.”

• tyā ← tyāḥ ← tya
• [noun], accusative, plural, feminine
• “that.”

• bṛhatīr ← bṛhatīḥ ← bṛhat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• iṣo ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• viśvaścandrā ← viśvaścandrāḥ ← viśvaścandra
• [noun], accusative, plural, feminine

• amitrahan ← amitra
• [noun], masculine
• “enemy; foe.”

• amitrahan ← han
• [noun], vocative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• śacībhiḥ ← śacī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “Śacī; power; dexterity; ability; aid.”

• śakra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Terminalia arjuna (Roxb.) Wight et Arn.; ivory tree.”

• dhūnuhīndra ← dhūnuhi ← dhū
• [verb], singular, Present imperative
• “shake; remove; chase away.”

• dhūnuhīndra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• viśvābhir ← viśvābhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ūtibhir ← ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• janitry ← janitrī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother.”

• ajījanad ← ajījanat ← jan
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• bhadrā ← bhadra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• janitry ← janitrī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother.”

• ajījanat ← jan
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

हे अमित्रहन् अमित्राणां शत्रूणां हन्तर्हे शक इन्द्र शचीभिः आत्मीयाभिः शक्तिभिः आत्मीयैः कर्मभिर्वा त्याः ताः प्रसिद्धाः बृहतीः महतीः । बृहन्महतोरुपसंख्यानम्’ इति ङीप उदात्तत्वम् । विश्वश्चन्द्राः । विश्वानि सर्वाणि चन्द्राणि हिरण्यानि यासां तादृशीः । ‘ह्रस्वाञ्चन्द्रोत्तरपदे मन्त्रे’ इति सुडागमः। बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम्’ इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । एवंभूताः इषः अन्नानि विश्वाभिः सर्वाभिः ऊतिभिः रक्षाभिः सार्धम् अव धूनुहि अस्मास्ववाड्मुखं कम्पय । अस्मदभिमुखं गमयेत्यर्थः । गतमन्यत् ॥

English translation:

“Destroyer of enemies, Indra, Śakra, shake down upon us by your exploits those abundant, all-shiningviands, (accompanied) with all your protections; the divine progenitress has given you birth, the auspiciousprogrenitress has given you birth.”

Shake down these lofty all-glittering refreshments, you foe-smiter,
through your abilities, able Indra, along with all your forms of help.
– The goddess Begetter begat (you), the auspicious Begetter begat (you).

Shake down, O Slayer of the foe, those great all splendid enemies.
With all thy powers, O Sakra, all thine helps, O Indra, shake them down:

Schüttle jene großen Labsale, die allschimmernden, du Feindetöter, mit deiner Macht herab, mächtiger Indra, mit allen Hilfen! - Die göttliche Erzeugerin hat dich erzeugt, die segensreiche Erzeugerin hat dich erzeugt.

Feindtödter! schüttle du herab durch deine Kraft, o kräftiger, O Indra, reichen Labetrunk, allglänzenden mit aller Huld, Die Göttin Mutter zeugte dich, die holde Mutter zeugte dich.

Стряхни те великие жертвенные услады,
Ярко сверкающие, о убийца недругов,
(Всеми своими) силами, о могучий
Индра, со всеми поддержками!
(Тебя) породила богиня-родительница,
(Тебя) породила благая родительница.

• इन्द्र:
• मान्धाता यौवनाश्वः
• महापङ्क्ति
• पञ्चमः

पदार्थान्वयभाषाः - (अमित्रहन्-शक्र-इन्द्र)शत्रुनाशक शक्तिसम्पन्न राजन् ! (त्याः) वे (विश्वश्चन्द्राः) आह्लादक सुख जिनके अन्दर हैं, वे ऐसी (बृहतीः-इषः) अन्नादि सम्पत्तियों को (शचीभिः) शक्तिक्रियाओं से (विश्वाभिः-ऊतिभिः) सब रक्षणक्रियाओं से (अवधूनुहि) शत्रु से हमारे लिए छीन, (देवी०) पूर्ववत् ॥३॥

भावार्थभाषाः - शत्रुनाशक समर्थ राजा समस्त आह्लादकारी सुख देनेवाली सम्पत्तियों को शत्रु से छीनकर अपनी प्रजा को बाँट दे ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अमित्रहन् शक्र-इन्द्र) हे शत्रुहन्तः शक्त राजन् ! (त्याः-विश्वश्चन्द्राः-बृहतीः-इषः) ताः-विश्वानि चन्द्राणि-आह्लादकानि सुखानि यासु ताः-महतीः-अन्नादिसम्पत्तीः (शचीभिः) शक्तक्रियाभिः (विश्वाभिः-ऊतिभिः) सर्वाभी रक्षाभिः (अवधूनुहि) शत्रुभ्योऽव-कम्पयास्मदर्थं (देवी०) पूर्ववत् ॥३॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मान्धाता यौवनाश्वः
• छन्दः - महापङ्क्तिः

अ᳓व य᳓त् त्वं᳓ शतक्रतव्
इ᳓न्द्र वि᳓श्वानि धूनुषे᳓
रयिं᳓ न᳓ सुन्वते᳓ स᳓चा
सहस्रि᳓णीभिर् ऊति᳓भिर्
देवी᳓ ज᳓नित्र्य् अजीजनद्
भद्रा᳓ ज᳓नित्र्य् अजीजनत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
áva ← áva (invariable)

śatakrato ← śatákratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dhūnuṣé ← √dhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ná ← ná (invariable)

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sácā ← sácā (invariable)

sunvaté ← √su- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sahasríṇībhiḥ ← sahasrín- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ajījanat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jánitrī ← jánitrī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ajījanat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhadrā́ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jánitrī ← jánitrī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

अव॑ । यत् । त्वम् । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो । इन्द्र॑ । विश्वा॑नि । धू॒नु॒षे ।
र॒यिम् । न । सु॒न्व॒ते । सचा॑ । स॒ह॒स्रिणी॑भिः । ऊ॒तिऽभिः॑ । दे॒वी । जनि॑त्री । अ॒जी॒ज॒न॒त् । भ॒द्रा । जनि॑त्री । अ॒जी॒ज॒न॒त् ॥

• ava
• [adverb]
• “down.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• śatakratav ← śatakrato ← śatakratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• dhūnuṣe ← dhū
• [verb], singular, Present indikative
• “shake; remove; chase away.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sunvate ← su
• [verb noun], dative, singular
• “press out; su.”

• sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• sahasriṇībhir ← sahasriṇībhiḥ ← sahasrin
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “thousandfold.”

• ūtibhir ← ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• janitry ← janitrī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother.”

• ajījanad ← ajījanat ← jan
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• bhadrā ← bhadra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• janitry ← janitrī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother.”

• ajījanat ← jan
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

हे शतक्रतो बहुकर्मन् बहुप्रज्ञ वा इन्द्र सुन्वते सोमाभिषवं कुर्वते । सुनोतेर्लटः शतृ । ‘हुश्नुवोः सार्वधातुके’ इति यण् । ‘शतुरनुमः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । ईदृशाय यजमानाय यत् यदा त्वं विश्वानि व्याप्तान्यन्नानि धनानि वा अव धूनुषे अभिगमयसि ददासीत्यर्थः । तदा रयिं न रयिं च पुत्ररूपं धनं च सहस्रिणीभिः सहस्रसंख्यायुक्ताभिः ऊतिभिः रक्षाभिः सचा सह प्रदेहि । गतमन्यत् ॥

English translation:

“When you, Indra, Śatakratu, shake down (upon us) all blessings, (then bestow) upon the offerer of thelibation wealth also, together with your thousandfold protections; the divine progenitress has given you birth, theauspicious progrenitress has given you birth.”

Since you shake down all these, o Indra of a hundred resolves,
like wealth for the presser, together with thousandfold forms of help,
the goddess Begetter begot (you), the auspicious Begetter begot (you).

As thou, O Satakratu, thou, O Indrv, shakest all things down
As wealth for him who sheds the juice, with thine assistance thousandfold.

Wenn du, ratreicher Indra, alle Güter mit einem Male wie Reichtum für den Somapresser herabschüttelst mit deinen tausendfältigen Gnaden, so hat dich die göttliche Erzeugerin erzeugt, die segensreiche Erzeugerin hat dich erzeugt.

Wenn, Indra, hundertkräftiger! herab du schüttelst alles Gut, Wie Reichthum dem, der Soma braut, mit tausendfacher Hülf’ und Huld; Die Göttin Mutter zeugte dich, die holde Mutter zeugte dich.

Когда ты, о стоумный
Индра, стряхиваешь все (блага),
Как богатство для выжимающего (сому) – сразу
Вместе с поддержками тысячи видов,
(Тебя) породила богиня-родительница,
(Тебя) породила благая родительница.

• इन्द्र:
• मान्धाता यौवनाश्वः
• महापङ्क्ति
• पञ्चमः

पदार्थान्वयभाषाः - (शतक्रतो-इन्द्र) हे असंख्य कर्मवाले राजन् ! (त्वं यत्) तू जो (विश्वानि) सब धनों को (अव धूनुषे) स्वाधीन करता है, तो (सुन्वते रयिं न) राज्य शुल्क को देने के लिए (सहस्रिणीभिः-ऊतिभिः) असंख्य रक्षाओं से (सचा) भाग्यधन दे (देवी०) पूर्ववत् ॥४॥

भावार्थभाषाः - बहुत कर्मशक्तिवाला राजा समस्त धनों को अपने अधीन करे, राज्यशुल्क देनेवाले के लिए धन का भाग देवे ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शतक्रतो-इन्द्र) हे असङ्ख्य-कर्मवन् राजन् ! (त्वं यत्-विश्वानि-अव धूनुषे) त्वं यतः सर्वाणि धनानि स्वाधीनीकरोषि ततः (सुन्वते रयिं न) राज्यं शुल्कं सुन्वति-प्रयच्छति तस्मै सम्प्रति ‘नकारः-सम्प्रत्यर्थे’ (सहस्रिणीभिः-ऊतिभिः-सचा) बह्वीभी रक्षाभिः सह भाग्यधनं प्रयच्छसीति शेषः (देवी०) पूर्ववत् ॥४॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मान्धाता यौवनाश्वः
• छन्दः - महापङ्क्तिः

अ᳓व स्वे᳓दा इवाभि᳓तो
वि᳓ष्वक् पतन्तु दिद्य᳓वः
दू᳓र्वाया इव त᳓न्तवो
वि᳓ अस्म᳓द् एतु दुर्मति᳓र्
देवी᳓ ज᳓नित्र्य् अजीजनद्
भद्रा᳓ ज᳓नित्र्य् अजीजनत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
abhítas ← abhítas (invariable)

áva ← áva (invariable)

iva ← iva (invariable)

svédāḥ ← svéda- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

didyávaḥ ← didyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

patantu ← √pat- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víṣvak ← víṣvañc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dū́rvāyāḥ ← dū́rvā- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

tántavaḥ ← tántu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

durmatíḥ ← durmatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

ajījanat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jánitrī ← jánitrī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ajījanat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhadrā́ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jánitrī ← jánitrī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

अव॑ । स्वेदाः॑ऽइव । अ॒भितः॑ । विष्व॑क् । प॒त॒न्तु॒ । दि॒द्यवः॑ ।
दूर्वा॑याःऽइव । तन्त॑वः । वि । अ॒स्मत् । ए॒तु॒ । दुः॒ऽम॒तिः । दे॒वी । जनि॑त्री । अ॒जी॒ज॒न॒त् । भ॒द्रा । जनि॑त्री । अ॒जी॒ज॒न॒त् ॥

• ava
• [adverb]
• “down.”

• svedā ← svedāḥ ← sveda
• [noun], nominative, plural, masculine
• “svedana; perspiration; svedana; perspiring; fomentation; sweat.”

• ivābhito ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivābhito ← abhitas
• [adverb]
• “about; around; regarding; about.”

• viṣvak ← viṣvañc
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dispersed; viṣvañc [word].”

• patantu ← pat
• [verb], plural, Present imperative
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• didyavaḥ ← didyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “arrow; projectile.”

• dūrvāyā ← dūrvāyāḥ ← dūrvā
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Bermuda grass.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• tantavo ← tantavaḥ ← tantu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “thread; fiber; lineage; cobweb; fibril; stalk.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• asmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• etu ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• durmatir ← durmatiḥ ← durmati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hate; envy.”

• devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• janitry ← janitrī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother.”

• ajījanad ← ajījanat ← jan
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• bhadrā ← bhadra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• janitry ← janitrī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother.”

• ajījanat ← jan
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

स्वेदाइव गात्रात् स्वेदबिन्दव इव अभितः सर्वतः दिद्यवः द्योतमानान्यायुधानीन्द्रस्य दीप्तयो वा विष्वक् नानामुखाः अव पतन्तु निपतन्तु । दूर्वायाइव तन्तवः । यथा दूर्वाकाण्डा बहुशः प्ररोहन्ति एवं बहुशो विस्तृता दृश्यन्ते। दुर्मतिः दुष्टाभिसंधिः शत्रुः अस्मत् अस्मत्तः वि एतु वियुत्य गच्छतु । गतमन्यत् ॥

English translation:

“Let your radiant (weapons) fall down everywhere round about like drops of person iration; let the enemydepart from us like the stems of the dūrva grass; the divine progenitress has given you birth, the auspiciousprogrenitress has given you birth.”

Like beads of sweat let the missiles fly down, scattered all around
like blades of dūrvā grass. Let malevolence go away from us.
– The goddess Begetter begat (you), the auspicious Begetter begat (you).

Around, on every side like drops of sweat let lightning-flashes fall.
Let all malevolence pass away from us like threads of Darva grass.

Wie Schweißtropfen sollen ringsum die Geschosse nach allen Seiten fallen. Wie die Fäden des Durvagrases soll von uns das Übelwollen abgehen. - Die göttliche Erzeugerin hat dich erzeugt, die segensreiche Erzeugerin hat dich erzeugt.

Rings möge fliegen dein Geschoss wie Tropfen Schweisses hier und dort, Wie Fäden von dem Hirsengras; so weiche von uns Feindessinn; Die Göttin Mutter zeugte dich, die holde Mutter zeugte dich.

Как капли пота кругом,
Во все стороны пусть падают стрелы!
Как нити дурны,
Пусть уйдет от нас злая воля!
(Тебя) породила богиня-родительница,
(Тебя) породила благая родительница.

• इन्द्र:
• मान्धाता यौवनाश्वः
• महापङ्क्ति
• पञ्चमः

पदार्थान्वयभाषाः - (दिद्यवः)तीक्ष्ण चमकनेवाले अस्त्रविशेष (स्वेदाः-इव) पसीने के बिन्दुओं के समान (अभितः) शत्रुओं की ओर (विष्वक्)बिखर-बिखर कर (अव पतन्तु) गिरें (दुर्मतिः) दुष्ट शत्रु (दूर्वायाः-तन्तवः-इव) दूर्वा घास के तन्तुओं की भाँति (अस्मत्) हम से (वि-एतु) विच्छिन्न हो जावें (देवी०) पूर्ववत् ॥५॥

भावार्थभाषाः - तीक्ष्ण शस्त्र शत्रुओं के प्रति बरसाने चाहिए, जिससे कि शत्रु छिन्न-भिन्न होकर नष्ट हो जावें ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दिद्यवः) द्योतमानास्त्रविशेषाः (स्वेदाः-इव) गात्रस्वेदबिन्दव इव (अभितः-विष्वक्-अव पतन्तु) शत्रूनभितो विकीर्णीभूय अवपतन्तु (दुर्मतिः) दुर्बुद्धिर्दुष्टः शत्रुः (दूर्वायाः-तन्तवः-इव-अस्मत्-वि-एतु) दूर्वाघासस्य तन्तव इवास्मत्तो विच्छिन्नो भवतु (देवी०) पूर्ववत् ॥५॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - मान्धाता यौवनाश्वः~गोधा
• छन्दः - महापङ्क्तिः

दीर्घं᳓ हि᳓ अङ्कुशं᳓ यथा
श᳓क्तिम् बि᳓भर्षि मन्तुमः
पू᳓र्वेण मघवन् पदा᳓
अजो᳓ वयां᳓ य᳓था यमो
देवी᳓ ज᳓नित्र्य् अजीजनद्
भद्रा᳓ ज᳓नित्र्य् अजीजनत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
aṅkuśám ← aṅkuśá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dīrghám ← dīrghá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

yathā ← yathā (invariable)

bíbharṣi ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mantumaḥ ← mantumant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śáktim ← śákti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

padā́ ← pád- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

pū́rveṇa ← pū́rva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ajáḥ ← ajá- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vayā́m ← vayā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yamaḥ ← √yam- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

yáthā ← yáthā (invariable)

ajījanat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jánitrī ← jánitrī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ajījanat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhadrā́ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jánitrī ← jánitrī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

दी॒र्घम् । हि । अ॒ङ्कु॒शम् । य॒था॒ । शक्ति॑म् । बिभ॑र्षि । म॒न्तु॒ऽमः॒ ।
पूर्वे॑ण । म॒घ॒ऽव॒न् । प॒दा । अ॒जः । व॒याम् । यथा॑ । य॒मः॒ । दे॒वी । जनि॑त्री । अ॒जी॒ज॒न॒त् । भ॒द्रा । जनि॑त्री । अ॒जी॒ज॒न॒त् ॥

• dīrghaṃ ← dīrgham ← dīrgha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “long; long; long; large; far; deep; dīrgha [word].”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• aṅkuśaṃ ← aṅkuśam ← aṅkuśa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “elephant-drivers hook; hook.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• śaktim ← śakti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “spear; ability; Shakti; potency; power; capacity; śakti [word]; potency; capability; reproduction.”

• bibharṣi ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• mantumaḥ ← mantumas ← mantumat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wise.”

• pūrveṇa ← pūrva
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• padājo ← padā ← pad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “foot; pad [word].”

• padājo ← ajaḥ ← aja
• [noun], nominative, singular, masculine
• “goat; Vishnu; Brahma; Shiva; Aja; aja [word]; Aja; aj; Ocimum gratissimum; Puruṣa.”

• vayāṃ ← vayām ← vayā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “branch; branchlet.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• yamo ← yamaḥ ← yam
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• janitry ← janitrī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother.”

• ajījanad ← ajījanat ← jan
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• bhadrā ← bhadra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• janitry ← janitrī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother.”

• ajījanat ← jan
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

दीर्घम् आयतम् अङ्कुशं सृणिं यथा बिभर्षि एवमायतां शक्तिं हे मन्तुमः। मन्तुर्ज्ञानम्। तद्वन् ।’ मतुवसो रुः’ इति संबुद्धौ नकारस्य रुत्वम् । ईदृशेन्द्र बिभर्षि धारयसि ।’ डुभृञ् धारणपोषणयोः। जौहोत्यादिकः । श्लौ भृञामित्’ इत्यभ्यासस्येत्वम् । हे मघवन् धनवन्निन्द्र यथा पूर्वेण देहस्य पूर्वभागे वर्तमानेन पदा पदेन अजः छागः वयाँ शाखामाकर्षति तथा पूर्वोक्तया शक्त्याकृष्य यमः शत्रून् नियच्छसि । यमेर्लेट्यागमः। ‘बहुलं छन्दसि” इति शपो लुक् । गतमन्यत् ॥

English translation:

“For you, sapient (Indra), wield your might like a long hook; you drag (your foes), Maghavan, as a goatwith its fore-foot (drags) a branch; the divine progenitress has given you birth, the auspicious progrenitress hasgiven you birth.”

Because you carry your ability like a long crook, you rich in counsel, you will hold (it) as a goat (does) a branch with its forefoot,
bounteous one.
– The goddess Begetter begat (you), the auspicious Begetter begat (you).

Thou bearest in thine hand a lance like a long hook, great Counsellor!
As with his foremost foot a goat, draw down the branch, O Maghavan.

Denn wie einen langen Haken trägst du die Kraft, o Ratreicher. Halte den Zweig fest wie der Ziegenbock mit dem Vorderfuß, Gabenreicher! - Die göttliche Erzeugerin hat dich erzeugt, die segensreiche Erzeugerin hat dich erzeugt.

Denn einem langen Haken gleich, o weiser, führst du deinen Speer, Wie mit dem Vorderfuss der Bock zieh her den Fruchtzweig, mächtiger! Die Göttin Mutter zeugte dich, die holde Mutter zeugte dich.

Ведь словно длинный крюк,
Носишь ты (свое) уменье, о сообразительный,
Удерживай ветку, о щедрый,
Как козел – передней ногой!
(Тебя) породила богиня-родительница,
(Тебя) породила благая родительница.

• इन्द्र:
• मान्धाता यौवनाश्वः
• महापङ्क्ति
• पञ्चमः

पदार्थान्वयभाषाः - (मन्तुमः) हे ज्ञानवन् राजन् ! (दीर्घम्-अङ्कुशम्) दीर्घ अङ्कुश (यथा) जैसी (शक्तिं बिभर्षि) तू शक्ति को धारण करता है, अतः(मघवन्) हे धनवन् राजन् ! (पूर्वेण पदा) अगले पैर-पैरों से (अजः-यथा) बकरा जैसे (वयां यमः) शाखा को अपने अधीन करता है, वैसे ही तू शत्रु को स्वाधीन कर (देवी०) पूर्ववत् ॥६॥

भावार्थभाषाः - राजा को चाहिए कि दीर्घ, तीक्ष्णअङ्कुश कीभाँति शक्ति को धारण करे और अपने प्रथम आक्रमण से शत्रु को स्वाधीन करे, जैसे बकरा शाखा को अपने अगले पैरों से अपने वश करता है ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मन्तुमः) हे ज्ञानवन् ! मन्तुर्ज्ञानं तद्वन् “मतुवसो रु सम्बुद्धौ छन्दसि” [अष्टा० ८।३।१] इति नकारस्य रुत्वं (दीर्घम्-अङ्कुशं यथा) दीर्घमङ्कुशमिव (शक्तिं बिभर्षि) शक्तिं त्वं धारयसि, अतः (मघवन् पूर्वेण-पदा-अजः-यथा वयां यमः) हे धनवन् राजन् ! यथाऽजः पशुरग्रपादेन पद्भ्यां शाखां स्वाधीनं करोति तद्वत् त्वं-शत्रुं यमय स्वाधीनं कुरु (देवी०) पूर्ववत् ॥६॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - गोधा
• छन्दः - पङ्क्तिः

न᳓किर् देवा मिनीमसि
न᳓किर् आ᳓ योपयामसि
मन्त्रश्रु᳓त्यं चरामसि
पक्षे᳓भिर् अपिकक्षे᳓भिर्
अ᳓त्राभि᳓ सं᳓ रभामहे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

minīmasi ← √mī- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)

yopayāmasi ← √yup- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

carāmasi ← √carⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mantraśrútyam ← mantraśrútya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

apikakṣébhiḥ ← apikakṣá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

pakṣébhiḥ ← pakṣá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

átra ← átra (invariable)

rabhāmahe ← √rabh- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sám ← sám (invariable)

नकिः॑ । दे॒वाः॒ । मि॒नी॒म॒सि॒ । नकिः॑ । आ । यो॒प॒या॒म॒सि॒ । म॒न्त्र॒ऽश्रुत्य॑म् । च॒रा॒म॒सि॒ ।
प॒क्षेभिः॑ । अ॒पि॒ऽक॒क्षेभिः॑ । अत्र॑ । अ॒भि । सम् । र॒भा॒म॒हे॒ ॥

• nakir
• [adverb]
• “not.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• minīmasi ← mī
• [verb], plural, Present indikative
• “transgress; damage.”

• nakir
• [adverb]
• “not.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yopayāmasi ← yopay ← √yup
• [verb], plural, Present indikative
• “obliterate.”

• mantraśrutyaṃ ← mantraśrutyam ← mantraśrutya
• [noun], accusative, singular, neuter

• carāmasi ← car
• [verb], plural, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• pakṣebhir ← pakṣebhiḥ ← pakṣa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Pakṣa; wing; side; pakṣa; assumption; opinion; side; option; pakṣa [word]; side; position; case; feather; faction; parent; one-half; two; contradiction; flank; set.”

• apikakṣebhir ← apikakṣebhiḥ ← apikakṣa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “scapula.”

• atrābhi ← atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• atrābhi ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• rabhāmahe ← rabh
• [verb], plural, Present indikative
• “clasp.”

हे देवाः इन्द्रादयः युष्मद्विषये नकिः मिनीमसि न किमपि हिंस्मः। मीङ् हिंसायाम् । क्रैयादिकः । मीनातेर्निगमे’ इति ह्रस्वः । इदन्तो मसिः । आकारः समुच्चये। नकिः न किंच योपयामसि योपयामः। अननुष्ठानेन विमोहयामः । युप विमोहने । किं तर्हि । मन्त्रश्रुत्यं मन्त्रेण स्मार्यं श्रुतौ विधिवाक्ये प्रतिपाद्यं युष्मद्विषयं कर्म तत् चरामसि आचरामः । अनुतिष्ठामः। अपि च पक्षेभिः पक्षैः पक्षस्थानीयैः स्तुतशस्त्रैः अपिकक्षेभिः । अपिकक्षो नाम बाह्वोर्मध्यभागः । यज्ञस्य अपिकक्षभूतैर्हविर्भिः अत्र अस्मिन् यज्ञेऽभितः सर्वतो युष्मान् सं रभामहे सम्यगवलम्बामहे ॥ ॥ २२ ॥

English translation:

“O gods, we never injure (you), we never inflict annoyance (on you), we follow the teaching of themantra; we take hold of you at this (sacrifice) with wings and arms.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Wings and arms: metaphors for prayers andsacrifices

O gods, never do we confound, never do we efface (them):
we practice obedience to your solemn utterances.
We grab onto (you) here by the sides, by the shoulders.

Never, O Gods, do we offend, nor are we ever obstinate: we walk as holy texts command.
Closely we clasp and cling to you, cling to your sides, beneath your arms.

Wir versäumen nichts, o Götter, wir vertuschen nichts, wir halten darauf deinen Rat zu hören. An den Flanken, dicht an den Gurten klammern wir uns dabei fest.

Nimmer, o Götter, übertreten wir eure Gebote [mántrā aus mantraçrútyam zu ergänzen], nicht verletzen wir sie, wir wandeln ihnen gehorsam; an eure Seiten unter den Achseln schliessen wir uns eng an.

Никогда, о боги, мы не нарушаем (наших заветов),
Никогда (ничего) не замазываем.
Мы живем в послушании (вашим) заветам.
К плечам, к богам (вашим) при этом
Вместе мы тесно приникаем.

• इन्द्र:
• गोधा
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) विद्वान् जन !(नकिः)नहीं (मिनीमसि) हिंसित करते हैं (आ) और(नकिः-योपयामसि)नहीं धर्मकृत्य का लोप करते हैं (मन्त्रश्रुत्यं चरामसि) मन्त्रों से जो सुना, वैसा आचरण करते हैं (पक्षेभिः) अपने सहयोगियों द्वारा तथा (अपि कक्षेभिः) और कक्षगत पुत्रादियों के साथ (अत्र) इस राष्ट्र में (अभि संरभामहे) हम कर्तव्यसंलग्न रहते हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - राष्ट्रवासी जन राष्ट्र के अन्दर रहते हुए-किसी की हिंसा न करें, न वैदिक आचरणों का लोप करें, किन्तु साथियों और पुत्रादि के सहित राष्ट्र में कर्तव्यसंलग्न रहें, राष्ट्र की सुख शान्ति के लिए ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) हे विद्वांसः ! (नकिः-मिनीमसि) न हि वयं हिंस्मः (आ) अथ च ‘आकारः समुच्चयार्थः’ “एतस्मिन्नेवार्थे समुच्चये-आकारः” [निरु० १।५] (नकिः-योपयामसि) नैव धर्मकृत्यं लोपयामः (मन्त्रश्रुत्यं-चरामसि) मन्त्रैर्यत् खलु श्रुतं तदनुरूपं कर्माचरामः (पक्षेभिः-अपिकक्षेभिः) स्वसहयोगिभिः सह तथा कक्षगतैः पुत्रादिभिः सह (अत्र) अस्मिन् राष्ट्रे (अभि सं रभामहे) कर्त्तव्यसंरताः स्मः ॥७॥