१२७

• देवता - रात्रिः
• ऋषिः - कुशिकः सौभरो रात्रिर्वा भारद्वाजी
• छन्दः - गायत्री

रा꣡त्री वि꣡ अख्यद् आयती꣡
पुरुत्रा꣡ देवी꣡ अक्ष꣡भिः
वि꣡श्वा अ꣡धि श्रि꣡यो ऽधित

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
akhyat ← √khyā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

āyatī́ ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

rā́trī ← rā́trī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

akṣábhiḥ ← ákṣi ~ akṣán- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

purutrā́ ← purutrā́ (invariable)
{}

ádhi ← ádhi (invariable)
{}

adhita ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

śríyaḥ ← śrī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

रात्री॑ । वि । अ॒ख्य॒त् । आ॒ऽय॒ती । पु॒रु॒ऽत्रा । दे॒वी । अ॒क्षऽभिः॑ ।
विश्वाः॑ । अधि॑ । श्रियः॑ । अ॒धि॒त॒ ॥

• rātrī ← rātri
• [noun], nominative, singular, feminine
• “night; night; rātri [word]; turmeric; Rātri; day; night.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• akhyad ← akhyat ← khyā
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “name; describe; call; enumerate; watch; know.”

• āyatī ← e ← √i
• [verb noun], nominative, singular
• “come; travel.”

• purutrā
• [adverb]
• “distributively.”

• devy ← devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• akṣabhiḥ ← akṣa
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “eye; akṣa [word]; hole.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• śriyo ← śriyaḥ ← śrī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• ‘dhita ← adhita ← dhā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

आयती आगच्छन्ती । आङ्पूर्वादेतैः शतर्यदादित्वाच्छपी लुक् । ‘इणो यण् ’ ( पा. सू. ६. ४.८१ ) इति यणादेशः । ‘ उगितश्च ’ (पा. सू. ४. १. ६ ) इति ङीप् । ‘ शतुरनुमः ’ इति नद्या उदात्तत्वम् ॥ अक्षभिः अक्षिस्थानीयैः प्रकाशमानैर्नक्षत्रैः ॥ ‘छन्दस्यपि दृश्यते ’ इत्यक्षिशब्दस्थानङादेशः ॥ यद्वा । अक्षभिरञ्जकैः तेजोभिः । पुरुत्रा बहुषु देशेषु देवी देवनशीला । ‘ देवमनुष्यपुरुषपुरुमर्त्येभ्यः’ इत्यादिना पुरुशब्दात्सप्तम्यर्थे त्राप्रत्ययः ॥ रात्री इयं रात्रिदेवता व्यख्यत् विचष्टे विशेषेण पश्यति ॥ ’ रात्रेश्चाजसौ ’ ( पा. सू. ४. १. ३१) इति । ङीप् । ख्यातेश्छान्दसे लुङि • अस्यतिवक्ति । इत्यादिना च्लेरङादेशः । अपि चैषा विश्वाः सर्वाः श्रियः शोभाः अधि अधित अधिधारयति ॥ दधातैर्लुङि ’ स्थाध्वोरिच्च ’ इतीत्वम् । सिचः ‘कित्त्वम् । ’ ह्रस्वादङ्गात् ’ इति सिचो लोपः ॥

English translation:

“The divine Night approaching looked upon many plural ces with her eyes, she has assumed all beautieṣ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

This sūkta is recited at the sacrifice offered in the early morning by one who has had unplesant dreams duringthe night

Goddess Night, while coming hither, has looked about in many places with her eyes.
She has laid on herself all beauties.

WITH all her eyes the Goddess Night looks forth approaching many a spot:
She hath put all her glories on.

When night comes on, the goddess shines In many places with her eyes: All glorious she has decked herself.

Es nahte die Göttin Nacht und blickte vielerorts aus tausend Augen auf. All ihre Herrlichkeiten hat sie angetan.

Schon naht die Nacht, die Göttin schaut aus ihren Augen überall Mit allem Schmucke angethan.

Ночь, приближаясь, стала смотреть
Во все стороны, богиня, множеством глаз.
Она надела на себя все украшения.

• रात्रिस्तवः
• कुशिकः सौभरो, रात्रिर्वा भारद्वाजी
• विराड्गायत्री
• षड्जः

• देवता - रात्रिः
• ऋषिः - कुशिकः सौभरो रात्रिर्वा भारद्वाजी
• छन्दः - गायत्री

ओ꣡रु꣡ अप्रा अ꣡मर्तिया
निव꣡तो देवी꣡ उद्व꣡तः
ज्यो꣡तिषा बाधते त꣡मः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ámartyā ← ámartya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

aprāḥ ← √prā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

urú ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

nivátaḥ ← nivát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

udvátaḥ ← udvát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

bādhate ← √bādhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

jyótiṣā ← jyótis- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

támaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

आ । उ॒रु । अ॒प्राः॒ । अम॑र्त्या । नि॒ऽवतः॑ । दे॒वी । उ॒त्ऽवतः॑ ।
ज्योति॑षा । बा॒ध॒ते॒ । तमः॑ ॥

• orv ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• orv ← uru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• aprā ← aprāḥ ← prā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “fill; satisfy.”

• amartyā ← amartya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “immortal.”

• nivato ← nivataḥ ← nivat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “depth.”

• devy ← devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• udvataḥ ← udvat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “altitude.”

• jyotiṣā ← jyotis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• bādhate ← bādh
• [verb], singular, Present indikative
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• tamaḥ ← tamas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

अमर्त्या मरणरहिता देवी देवनशीला रात्रिः उरु विस्तीर्णमन्तरिक्षम् आ अप्राः । प्रथमतस्तमसापूरयति ॥ ‘ प्रा पूरणे ‘। आदादिकः । लङि व्यत्ययेन मध्यमः ॥ तथा निवतः नीचीनाँल्लतागुल्मादीन उद्वतः उत्थितान् वृक्षादींश्च स्वकीयेन तेजसावृणोति । तदनन्तरं तत् तमः अन्धकारं ज्योतिषा ग्रहनक्षत्रादिरूपेण तेजसा बाधते पीडयति ॥

English translation:

“The immortal goddess has filled the expandeed (formament), the low plural ces and the high plural ces, shefights the darkness with lustre.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Low plural ces: Low and high, refer to plural nts; the Night fills things with darkness andthen, lights up the darkness with the stars etc.

The immortal goddess has filled the broad (midspace), its depths and heights;
with light she repels the darkness.

Immortal. she hath filled the waste, the Goddess hath filled height and depth:
She conquers darkness with her light.

Immortal goddess far and wide, She fills the valleys and the heights: Darkness she drives away with light.

Die unsterbliche Göttin hat den breiten Raum, die Tiefen und Höhen ausgefüllt. Mit ihrem Lichte verdrängt sie die Finsternis.

Die Göttin, die unsterbliche, erfüllt die Thäler rings und Höhn, Und treibt durch Glanz das Dunkel fort.

Бессмертная богиня заполнила
Широкое (пространство), низины (и) высоты.
Светом она вытесняет мрак.

• रात्रिस्तवः
• कुशिकः सौभरो, रात्रिर्वा भारद्वाजी
• पादनिचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अमर्त्या) स्वरूप से नित्य (देवी) रात्रि देवी (अद्वतः) ऊँचे प्रदेशों को (निवतः) नीचे प्रदेशों को (उरु-आ-अप्राः)बहुत व्याप जाती है अर्थात् ऊँचे नीचे को समान कर देती है (ज्योतिषा) गगन ज्योति से (तमः) अन्धकार को (बाधते) निवृत्त करती है, अपितु प्राणियों को सुलाकर मन के अन्दर वर्त्तमान अन्धकार जड़ता को निवृत्त करती है पूर्ण विश्राम प्रदान करके ॥२॥

भावार्थभाषाः - रात्रि शाश्वत है, आरम्भ सृष्टि से चली आती है, ऊँचे स्थानों और नीचे स्थानों को व्यापती है, उन्हें एकरूप में दिखाती है, नक्षत्रसमूह की ज्योति से अन्धकार को हटाती है तथा सुलाकर-निद्रा लाकर मन में विद्यमान अन्धकार व जड़ता को विश्राम देकर हटाती है, रात्रि को शयन ही करना चाहिये ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अमर्त्या) स्वरूपतो नित्या (देवी) रात्रिर्देवी (उद्वतः-निवतः-उरु-आ-अप्राः) उद्वतान् प्रदेशान् निम्नगतान् प्रदेशान् च समन्तात् खलु बहु पूरयति व्याप्नोति (ज्योतिषा तमः-बाधते) रात्रौ गगनज्योतिषा तमो निवारयति, अपि तु शयनं कारयित्वा मनसि वर्त्तमानस्यान्धकारस्य जाड्यस्य पूर्णं विश्रामं प्रदाय मानसं तमो निवारयति ॥२॥

• देवता - रात्रिः
• ऋषिः - कुशिकः सौभरो रात्रिर्वा भारद्वाजी
• छन्दः - गायत्री

नि꣡र् उ स्व꣡सारम् अस्कृत
उष꣡सं देवी꣡ आयती꣡
अ꣡पे꣡द् उ हासते त꣡मः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
askr̥ta ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

nís ← nís (invariable)
{}

svásāram ← svásar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

u ← u (invariable)
{}

āyatī́ ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

uṣásam ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ápa ← ápa (invariable)
{}

hāsate ← √hā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

ít ← ít (invariable)
{}

támaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

u ← u (invariable)
{}

निः । ऊं॒ इति॑ । स्वसा॑रम् । अ॒कृ॒त॒ । उ॒षस॑म् । दे॒वी । आ॒ऽय॒ती ।
अप॑ । इत् । ऊं॒ इति॑ । हा॒स॒ते॒ । तमः॑ ॥

• nir ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• svasāram ← svasṛ
• [noun], accusative, singular
• “sister; svasṛ [word].”

• askṛtoṣasaṃ ← askṛta ← kṛ
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• askṛtoṣasaṃ ← uṣasam ← uṣas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• devy ← devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• āyatī ← e ← √i
• [verb noun], nominative, singular
• “come; travel.”

• aped ← apa
• [adverb]
• “away.”

• aped ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• hāsate ← hā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “abandon; decrease; want; kill; deteriorate; get rid of; exclude; lose; avoid; remove; leave; abandon; neglect; leave; discard; apostatize; discontinue; weaken; abandon; assail; subtract; foreswear; pour away; withdraw; depart; reduce.”

• tamaḥ ← tamas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

आयती आगच्छन्ती देवी देवनशीला रात्रिः स्वसारं भगिनीम् उषसं निः अकृत निष्करोति । प्रकाशेन संस्करोति । निवर्तयतीत्यर्थः । तस्यामुषसि जातायां नैशं तमः अपेत् हासते अपैव गच्छति ॥ ’ ओहाङ् गतौ ’ । लेट्यडागमः । ‘ सिब्बहुलम् ’ इति सिप् ॥

English translation:

“The advancing goddess prepared (the way for) her sister Dawn, and then the darkness departs.”

She has expelled her sister, Dawn—she, the goddess, while coming hither— and darkness will race away.

The Goddess as she comes hath set the Dawn her Sister in her place:
And then the darkness vanishes.

The goddess now, as she comes on, Is turning out her sister, Dawn: Far off the darkness hastes away.

Die Göttin nahte und hat die Schwester Usas abgelöst. Möge auch die Finsternis entweichen.

Die Göttin trieb die Schwester fort, das Abendroth bei ihrem Nahn, Nun weichet auch die Dämmerung.

Она выпроводила (свою) сестру
Ушас, (эта) приближающаяся богиня.
Пусть уйдет прочь также и мрак!

• रात्रिस्तवः
• कुशिकः सौभरो, रात्रिर्वा भारद्वाजी
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवी-आयती) रात्रि देवी आती हुई (उषसंस्वसारम्) रात्रि के पीछे आनेवाली उसकी सहयोगिनी उषा प्रभातवेला को (निर् अकृत) संस्कृत करती है-सुशोभित करती है (तमः-इत्-उ-अप हासते) अन्धकार भी हट जाता है उषाकाल में ॥३॥

भावार्थभाषाः - रात्रि आती है तो उसके पीछे चलती हुई भगिनी जैसी उषा के आने पर रात्रि का अन्धकार भाग जाता है, उषा की शोभा रात्रि के आश्रय पर है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवी-आयती) रात्रिर्देवी खल्वागच्छन्ती सती (उषसं स्वसारम्-निर्-अकृत) उषसं रात्रेः पश्चादागमनशीलामुषसं प्रभातवेलां निष्करोति-संस्करोति स्वाश्रये ह्युषसं सुशोभमानां करोति (तमः-इत्-उ-अप हासते) अन्धकारः खल्वपि-अपगच्छति दूरीभवति “ओहाङ्गतौ” लेट्लकारे सिप्; रात्रिरुषसं बलं प्रयच्छति प्रकाशनाय रात्रेरपरकाले ह्युषसः प्रशंसा भवति नान्यथा ॥३॥

• देवता - रात्रिः
• ऋषिः - कुशिकः सौभरो रात्रिर्वा भारद्वाजी
• छन्दः - गायत्री

सा꣡ नो अद्य꣡ य꣡स्या वयं꣡
नि꣡ ते या꣡मन्न् अ꣡विक्ष्महि
वृक्षे꣡ न꣡ वसतिं꣡ व꣡यः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

yásyāḥ ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ávikṣmahi ← √viś- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

ní ← ní (invariable)
{}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yā́man ← yā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

vasatím ← vasatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

váyaḥ ← ví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vr̥kṣé ← vr̥kṣá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

सा । नः॒ । अ॒द्य । यस्याः॑ । व॒यम् । नि । ते॒ । याम॑न् । अवि॑क्ष्महि ।
वृ॒क्षे । न । व॒स॒तिम् । वयः॑ ॥

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• yasyā ← yasyāḥ ← yad
• [noun], genitive, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• yāmann ← yāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “expedition; path; expedition; arrival.”

• avikṣmahi ← viś
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “enter; penetrate; settle; settle.”

• vṛkṣe ← vṛkṣa
• [noun], locative, singular, masculine
• “tree; fruit tree.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vasatiṃ ← vasatim ← vasati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “residency; dwelling; nest; stay; vasati [word]; vas; mansion; sojourn.”

• vayaḥ ← vi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vi; bird; vi.”

अद्य अस्मिन् काले नः अस्माकं सा रात्रिदेवता प्रसीदतु यस्याः रात्रेः यामन् यामनि प्राप्तौ सत्यां वयं नि अविक्ष्महि निविशामहे सुखेन गृह आस्महे ॥ विशेर्लङि ‘ नेर्विशः ’ ( पा. सू. १. ३. १७) इत्यात्मनेपदम् । छान्दसः शपो लुक् ॥ तत्र दृष्टान्तः । वयः पक्षिणः वृक्षे न यथा वृक्षे नीडाश्रये वसतिं रात्रौ निवासं कुर्वन्ति तथा निवसाम इत्यर्थः ॥

English translation:

“May she be favourable to us today upon whose approach we re-enter (our dwellings), as birds(re-enter) their nest upon the tree.”

(Be) here for us today—you at whose journey we have settled down, like birds on their nest in the tree.

So favour us this night, O thou whose pathways we have visited
As birds their nest upon the tree.

So, goddess, come to-day to us: At thy approach we seek our homes. As birds their nests upon the tree.

Steh du uns heute zur Seite, bei deren Kommen wir zur Ruhe gegangen sind wie die Vögel ins Nest auf dem Baum!

Sei unser du, bei deren Nahn wir heute heimgewandert sind, Wie Vögel in des Baumes Nest.

(Будь) нам сегодня (на благо), о ты,
С чьим приходом мы успокоились.
Как птицы – в гнезде на дереве!

• रात्रिस्तवः
• कुशिकः सौभरो, रात्रिर्वा भारद्वाजी
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (सा) वह रात्रि (नः) हमारे लिए (अद्य) आज-प्रतिदिन कल्याणकारी हो (यस्याः-ते) जिस तेरे (यामन्) प्राप्त करने में (वयम्) हम (नि-अविक्ष्महि) सुखपूर्वक रहें (वृक्षे न) जैसे वृक्ष पर (वसतिं वयः)वास घौंसले पर निवेश करता है-रहता है, वैसे ही रात्रि सुख से सुलानेवाली हो ॥४॥

भावार्थभाषाः - रात्रि मनुष्यों के लिए कल्याणकारी आती है, जिसके आने पर मनुष्य निविष्ट हो जाते हैं, जैसे पक्षी अपने घौंसले में निविष्ट हो जाता है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सा नः-अद्य) सा त्वं रात्रिरस्मभ्यमद्य प्रतिदिनं कल्याणकारिणी भव (यस्याः-ते-यामन् वयं नि-अविक्ष्महि) यस्यास्तव यामनि प्रापणे वयं सुखं निविशेमहि अत्र “बहुलं छन्दसि” [अष्टा० २।४।७३] इति शपो लुक् (वृक्षे न वसतिं वयः) वृक्षे वासं नीडं प्रति यथा पक्षी निविशते तथैव रात्रिरस्मदर्थं सुखशायिका भवेत् ॥४॥

• देवता - रात्रिः
• ऋषिः - कुशिकः सौभरो रात्रिर्वा भारद्वाजी
• छन्दः - गायत्री

नि꣡ ग्रा꣡मासो अविक्षत
नि꣡ पद्व꣡न्तो नि꣡ पक्षि꣡णः
नि꣡ श्येना꣡सश् चिद् अर्थि꣡नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
avikṣata ← √viś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

grā́māsaḥ ← grā́ma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ní ← ní (invariable)
{}

ní ← ní (invariable)
{}

ní ← ní (invariable)
{}

padvántaḥ ← padvánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pakṣíṇaḥ ← pakṣín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

arthínaḥ ← arthín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

cit ← cit (invariable)
{}

ní ← ní (invariable)
{}

śyenā́saḥ ← śyená- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

नि । ग्रामा॑सः । अ॒वि॒क्ष॒त॒ । नि । प॒त्ऽवन्तः॑ । नि । प॒क्षिणः॑ ।
नि । श्ये॒नासः॑ । चि॒त् । अ॒र्थिनः॑ ॥

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• grāmāso ← grāmāsaḥ ← grāma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “village; grāma [word]; group; battalion; club; Hindu gamut; troop; multitude; crowd; kin; collection; people.”

• avikṣata ← viś
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “enter; penetrate; settle; settle.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• padvanto ← padvantaḥ ← padvat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “footed.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• pakṣiṇaḥ ← pakṣin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “winged.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• śyenāsaś ← śyenāsaḥ ← śyena
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hawk; bird of prey; falcon; Śyena; eagle; śyena [word]; Śyena.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• arthinaḥ ← arthin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “desirous; active; suppliant; busy.”

ग्रामासः ग्रामाः । अन्न ग्रामशब्दो जनसमूहे वर्तते यथा ग्राम आगत इति । सर्वे जनाः नि अविक्षत । तस्यां रात्रावागतायां निविशन्ते । शेरते ॥ निपूर्वाद्विशतेश्छान्दसे लुङि पूर्ववदात्मनेपदम् । ‘शल इगुपधादनिटः क्सः ’ (पा. सू. ३. १. ४५), ‘ क्सस्याचि ’ (पा. सू. ७. ३.७३ ) इत्यकारलोपः ॥ तथा पद्वन्तः पादयुक्ता गवाश्वादयश्च निविशन्ते । तथा पक्षिणः पक्षोपेताश्च निविशन्ते । अर्थिनः । अर्तेरर्थो गमनम् । शीघ्रगमनयुक्ताः । श्येनासश्चित् श्येना अपि तस्यां रात्र्यां निविशन्ते एषा रात्रिः सर्वाणि भूतजातान्यहनि संचारेण श्रान्तानि स्वयमागत्य सुखयतीत्यर्थः ॥

English translation:

“Men have re-entered (their dwellings), and beasts and birds and the swift hawks.”

Down have settled the roving bands, down the footed, down the winged, down even the falcons in their busyness.

The villagers have sought their homes, and all that walks and all that flies,
Even the falcons fain for prey.

The villagers have gone to rest And footed beasts and wingèd birds; The hungry hawk himself is still.

Die Dörfer sind zur Ruhe gegangen, zur Ruhe alles was Füße und Flügel hat, zur Ruhe selbst die geschäftigen Adler.

Die Leute sind nun heimgekehrt, und heim was Füss und Flügel hat, Die Adler selbst, die gierigen.

Успокоились деревни,
У(спокоились), у кого есть ноги, у(спокоились), у кого есть крылья,
У(спокоились) даже коршуны, преследующие цель.

• रात्रिस्तवः
• कुशिकः सौभरो, रात्रिर्वा भारद्वाजी
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (ग्रामासः) जनसमूह रात्रि में (नि-अविक्षत) शयन करते हैं-करें (पद्वन्तः-नि) पैरवाले पशु शयन करें (पक्षिणः-नि)पक्षी भी शयन करें (श्येनासः-अर्थिनः) तीव्र गतिमान् भी शयन करें (चित्-नि) थकावट दूर करने के लिए भी शयन करें।

भावार्थभाषाः - रात्रि में मनुष्य पशु पक्षी शान्तिप्रयोजन साधने के लिए शयन करें ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ग्रामासः-नि-अविक्षत) जनसमूहा रात्रौ निविशमाणाः शयनं कुर्वन्तु ‘लोडर्थे लुङ्’ (पद्वन्तः-नि) पादवन्तः पशवो निविशमाणाः शयनं कुर्वन्तु (पक्षिणः नि) पक्षिणोऽपि निविशमाणाः शयनं कुर्वन्तु (श्येनासः-अर्थिनः-चित्-नि) शंसनीयगतिमन्तस्तीव्रं गतिमन्तोऽपि रात्रौ-श्रान्तत्वनिवारणाय शयनं कुर्वन्तु ॥५॥

• देवता - रात्रिः
• ऋषिः - कुशिकः सौभरो रात्रिर्वा भारद्वाजी
• छन्दः - गायत्री

याव꣡या वृकि꣡यं वृ꣡कं
यव꣡य स्तेन꣡म् ऊर्मिये
अ꣡था नः सुत꣡रा भव

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
vŕ̥kam ← vŕ̥ka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥kyàm ← vr̥kī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yāváya ← √yu- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

stenám ← stená- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūrmye ← ū́rmyā- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

yaváya ← √yu- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

átha ← átha (invariable)
{}

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sutárā ← sutára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

य॒वय॑ । वृ॒क्य॑म् । वृक॑म् । य॒वय॑ । स्ते॒नम् । ऊ॒र्म्ये॒ ।
अथ॑ । नः॒ । सु॒ऽतरा॑ । भ॒व॒ ॥

• yāvayā ← yāvaya ← yāvay ← √yu
• [verb], singular, Present imperative
• “keep away.”

• vṛkyaṃ ← vṛkyam ← vṛkī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “wolf.”

• vṛkaṃ ← vṛkam ← vṛka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wolf; Vṛka; vṛka [word]; Vṛka.”

• yavaya ← yavay ← √yu
• [verb], singular, Present imperative
• “keep away; ward off.”

• stenam ← stena
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thief; stena [word].”

• ūrmye ← ūrmyā
• [noun], vocative, singular, feminine
• “night.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• sutarā ← sutara
• [noun], nominative, singular, feminine
• “passable.”

• bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

हे ऊर्म्ये । रात्रिनामैतत् । रात्रे वृक्यं वृकस्य स्त्रियं वृकं चास्मान् हिंसन्तं यवय अस्मत्तः पृथक्कुरु । अस्मान् बाधितुं यथा न प्राप्नोति तथा । स्तेनं तस्करं च यवय । अस्मत्तो वियोजय । अथ अनन्तरं नः अस्माकं सुतरा सुखेन तरणीया क्षेमकरी भव ॥

English translation:

“Keep off, O Ūrmya, the she-wolf, keep off the wolf and the robber, and be safely passed by us.”

Keep away the she-wolf and the wolf; keep away the thief, o Night. But for us become easy to traverse.

Keep off the she-wolf and the wolf, O Urmya, keep the thief away;
Easy be thou for us to pass.

Ward off from us she-wolf and wolf, Ward off the robber, goddess Night: So take us safe across the gloom.

Wehre die Wölfin, den Wolf ab, wehre den Dieb ab, o Nacht, und sei uns gut zu überstehen!

Halt ab die Wölfin und den Wolf, halt ab den Dieb, o wallende, Und führ uns sicher durch zum Heil.

Удержи волчицу, волка!
Удержи вора, о Ночь!
И будь легко проходящей для нас!

• रात्रिस्तवः
• कुशिकः सौभरो, रात्रिर्वा भारद्वाजी
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (ऊर्म्ये) हे रात्रि ! (वृक्यं वृकं यवय) भेड़ियन भेड़िये घातक पशु को हमारे से पृथक् कर सुला दे (स्तेनं यवय) चोर को हमसे पृथक् कर सुला दे (अथ न सुतरा भव) हमारे लिए सुख से बीतनेवाली हो ॥६॥

भावार्थभाषाः - रात्रि में मनुष्य सो जाते हैं। सो जाने पर भेड़िये आदिजङ्गलीपशु एवं चोरों के आक्रमण की सम्भावना रहती है। मानव की भावना है कि वे हमारे ऊपर आक्रमण न करें और सो जावें, या हम ऐसे गहरे न सोएँ, जिससे वे सता सकें ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऊर्म्ये) हे रात्रे ! “ऊर्म्या रात्रिनाम” [निघ० १।७] (वृक्यं वृकं यवय) वृकभार्यां वृकं च घातकं जाङ्गलपशुमस्मत्तो निवारय स्वापय (स्तेनं-यवय) चोरञ्च यवयास्मत्तः पृथक्कुरु तं स्वापय (अथ न-सुतरा भव) अथ चास्मभ्यं सुखप्रदा भव ॥६॥

• देवता - रात्रिः
• ऋषिः - कुशिकः सौभरो रात्रिर्वा भारद्वाजी
• छन्दः - गायत्री

उ꣡प मा पे꣡पिशत् त꣡मः
कृष्णं꣡ वि꣡अक्तम् अस्थित
उ꣡ष ऋणे꣡व यातय

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

pépiśat ← √piś- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

támaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

asthita ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

kr̥ṣṇám ← kr̥ṣṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vyàktam ← √añj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

iva ← iva (invariable)
{}

r̥ṇā́ ← r̥ṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

úṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

yātaya ← √yat- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

उप॑ । मा॒ । पेपि॑शत् । तमः॑ । कृ॒ष्णम् । विऽअ॑क्तम् । अ॒स्थि॒त॒ ।
उषः॑ । ऋ॒णाऽइ॑व । या॒त॒य॒ ॥

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• pepiśat ← pepiś ← √piś
• [verb noun], nominative, singular
• “decorate.”

• tamaḥ ← tamas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• kṛṣṇaṃ ← kṛṣṇam ← kṛṣṇa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “black; dark; dark; blue; black.”

• vyaktam ← vyañj ← √añj
• [verb noun], nominative, singular
• “decorate; fan; anoint.”

• asthita ← sthā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• uṣa ← uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• ṛṇeva ← ṛṇā ← ṛṇa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “debt; debt; ṛṇa [word].”

• ṛṇeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• yātaya ← yātay ← √yat
• [verb], singular, Present imperative
• “endeavor; settle.”

पेपिशत् भृशं पिंशत् सर्ववस्तुष्वाश्लिष्टं तमः अन्धकारं कृष्णं कृष्णवर्णं व्यक्तं विशेषेण स्वभासा सर्वस्याञ्जकं स्पष्टरूपं वा ईदृशं नैशं तमो माम् उप अस्थित उपागच्छत् ॥ संगतकरण आत्मनेपदम् ॥ हे उषः उषोदेवते त्वम् ऋणेव ऋणानीव तत्तमो यातय अपगमय । स्तोतॄणामृणानि यथा धनप्रदानेनापाकरोषि तथा तमोऽप्यपसारयेत्यर्थः ॥

English translation:

“The all-embracing black diffused darkness has approached me, discharge it, Uṣas, as if it were adebt.”

Darkness, fully ornamented, black, smeared all over (with stars), has approached me.
O Dawn, settle it like debts.

Clearly hath she come nigh to me who decks the dark with richest hues:
O Morning, cancel it like debts.

The darkness, thickly painting black, Has, palpable, come nigh to me: Like debts, O Dawn, clear it away.

An mich ist die färbende schwarze deutliche Finsternis gekommen. Usas treib gleichsam die Schuld ein!

Genaht ist mir die glänzende, die schön das schwarze Dunkel schmückt, Streich ein die Schulden, Abendroth.

Ко мне подступил разукрашенный
Мрак, черный, сверкающий (звездами).
О Ушас, искупи (его), как (искупают) долги!

• रात्रिस्तवः
• कुशिकः सौभरो, रात्रिर्वा भारद्वाजी
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (उषः) हे उषो वेले ! (कृष्णं तमः) घने अन्धकार को अपना रूप देती हुई (पेपिशत्) अत्यन्त चूर्ण कर दे (व्यक्तं मा-उप अस्थित) मुझे पूर्णरूप से उपस्थित होती है (ऋणा-इव यातय) ऋणों की भाँति दूर कर-उतार, रात्रि के अनन्तर उषा आया करती है, जो रात्रि के अन्धकार को मिटाती है ॥७॥

भावार्थभाषाः - प्रभातवेला उषा जब आती है, रात्रि के अन्धकार को चूर्ण करती हुई आती है तथा हमारे मानस अन्धकार से ऋण की भाँति विमुक्त कराती है, ज्ञान जागृति देती है ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उषः) हे उषो वेले ! (कृष्णं-तमः पेपिशत्) स्वरूपं प्रयच्छती कृष्णं तमश्चूर्णयति (व्यक्तं मा उप अस्थित) मां पूर्णरूपेणोपतिष्ठते (ऋणा-इव यातय) ऋणानि-इव तद्दूरीकुरु-अवतारय ‘रात्रेरनन्तरमुषा आगच्छति हि’ ॥७॥

• देवता - रात्रिः
• ऋषिः - कुशिकः सौभरो रात्रिर्वा भारद्वाजी
• छन्दः - गायत्री

उ꣡प ते गा꣡ इवा꣡करं
वृणीष्व꣡ दुहितर् दिवः
रा꣡त्रि स्तो꣡मं न꣡ जिग्यु꣡षे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

akaram ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)
{}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

divaḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

duhitar ← duhitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

vr̥ṇīṣvá ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

jigyúṣe ← √ji- 1 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

rā́tri ← rā́trī- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

उप॑ । ते॒ । गाःऽइ॑व । आ । अ॒क॒र॒म् । वृ॒णी॒ष्व । दु॒हि॒तः॒ । दि॒वः॒ ।
रात्रि॑ । स्तोम॑म् । न । जि॒ग्युषे॑ ॥

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• ivākaraṃ ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivākaraṃ ← akaram ← kṛ
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vṛṇīṣva ← vṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “choose; ask.”

• duhitar ← duhitṛ
• [noun], vocative, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• rātri
• [noun], vocative, singular, feminine
• “night; night; rātri [word]; turmeric; Rātri; day; night.”

• stomaṃ ← stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• jigyuṣe ← ji
• [verb noun], dative, singular
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

हे रात्रि रात्रिदेवते ते त्वां गाइव पयसो दोग्ध्रीर्धेनूरिव उपेत्य आकरं स्तुतिभिरभिमुखीकरोमि ॥ करोतेश्छान्दसे लुङि ‘कृमृदृरुहिभ्यः’ इति च्लेरङादेशः ॥ दिवः दुहितः द्योतमानस्य सूर्यस्य पुत्रि यद्वा दिवसस्य तनये ॥ ‘ परमपि च्छन्दसि ’ (पा. सू. २. १, २. ६) इति परस्य षष्ठ्यन्तस्य पूर्वामन्त्रिताङ्गवद्भावात् पदद्वयसमुदायस्याष्टमिकं सर्वानुदात्तत्वम् ॥ त्वत्प्रसादात् जिग्युषे शत्रून् जिग्युषो मम स्तोमं न स्तोत्रमिव हविरपि वृणीष्व त्वं भजस्व ॥ जयतेर्लिटः क्वसुः । ‘ सन्लिटोर्जेः ’ इत्यभ्यासादुत्तरस्य जकारस्य कुत्वम् । षष्ठ्यर्थे चतुर्थी वक्तव्या ’ इति चतुर्थी । ‘ वसोः संप्रसारणम् ’ इति संप्रसारणम् ॥ ॥ १४ ॥

English translation:

“I have brought (these verses) before you like kine; accept, O Night, daughter of the sky, (my oblation)as the eulogy of one about to conquer.”

Right up to you have I driven (this hymn), like cows (to their pen). Choose it, o Daughter of Heaven,
o Night—like a praise song for a victor.

These have I brought to thee like kine. O Night, thou Child of Heaven, accept
This laud as for a conqueror.

I have brought up a hymn, like kine, For thee, as one who wins a fight: This, Heaven’s daughter, Night, accept.

Ich habe dir wie der Hirt die Rinder heimtreibt - gib ihm den Vorzug, Himmelstochter - ein Loblied zugeeignet wie dem Sieger, o Nacht.

Dir Nacht hab’ ich das Lob gebracht. wie Heerden für den Siegenden, O Himmelstochter, nimm es an.

Я пригнал к тебе (восхваления), как (пастух -) коров.
Выбирай себе, о дочь неба,
О Ночь, как (выбирают) хвалу для победителя!

• रात्रिस्तवः
• कुशिकः सौभरो, रात्रिर्वा भारद्वाजी
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (रात्रि) हे रात्रि ! (ते) तेरे लिये (गाः इव) दूध देनेवाली गौ की भाँति-जैसे घास आदि दिया जाता है, वैसे (उप आ अकरम्) होम से उपचार करता हूँ (वृणीष्व) तू इसे अनुकूल बना, हमारे लिये उससे सुखकरी हो (दिवः-दुहितः) सूर्य की कन्या (जिग्युषे) विरोधी को जीतने के इच्छुक के लिये (स्तोमम्-इव) स्तुतिसमूह के समान हव्य देता हूँ, जैसे इष्टदेव को स्तुतिसमूह को अर्पित किया जाता है, वैसे तुझे हव्य पदार्थ देता हूँ, उससे सुवासित हो ॥८॥

भावार्थभाषाः - रात्रि सूर्य की पुत्री के समान है उसका स्वागत करना चाहिए, होम द्वारा सायं होम करके, रोगादि विरोध पर विजय पाने के लिये ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रात्रि) हे रात्रे ! (ते गाः-इव-उप आ अकरम्) तुभ्यं दोग्ध्री गो इव घासादिना यथोपकुरुते गोस्वामी तद्वदुपचारं करोमि होमेन (वृणीष्व) त्वमनुकूलं सम्पादयास्मदर्थं तेन ससुखा भव (दिवः दुहितः) सूर्यस्य दुहितः (स्तोमं न जिग्युषे) विरोधिनं जेतुमिच्छुकाय स्तुतिसमूहमिव हव्यं प्रयच्छामि ॥८॥