१२२

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - चित्रमहा वासिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

व᳓सुं न᳓ चित्र᳓महसं गृणीषे
वामं᳓ शे᳓वम् अ᳓तिथिम् अद्विषेण्य᳓म्
स᳓ रासते शुरु᳓धो विश्व᳓धायसो
अग्नि᳓र् हो᳓ता गृह᳓पतिः सुवी᳓र्यम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
citrámahasam ← citrámahas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gr̥ṇīṣe ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

vásum ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

adviṣeṇyám ← adviṣeṇyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

átithim ← átithi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śévam ← śéva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vāmám ← vāmá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rāsate ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śurúdhaḥ ← śurúdh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

viśvádhāyasaḥ ← viśvádhāyas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gr̥hápatiḥ ← gr̥hápati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

वसु॑म् । न । चि॒त्रऽम॑हसम् । गृ॒णी॒षे॒ । वा॒मम् । शेव॑म् । अति॑थिम् । अ॒द्वि॒षे॒ण्यम् ।
सः । रा॒स॒ते॒ । शु॒रुधः॑ । वि॒श्वऽधा॑यसः । अ॒ग्निः । होता॑ । गृ॒हऽप॑तिः । सु॒ऽवीर्य॑म् ॥

• vasuṃ ← vasum ← vasu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• citramahasaṃ ← citra
• [noun]
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• citramahasaṃ ← mahasam ← mahas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “greatness; festival; glory; reward; gladness.”

• gṛṇīṣe ← gṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise.”

• vāmaṃ ← vāmam ← vāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• śevam ← śeva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friendly; favorable; dear.”

• atithim ← atithi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “guest; atithi [word]; Atithi.”

• adviṣeṇyam ← adviṣeṇya
• [noun], accusative, singular, masculine

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• rāsate ← rā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “give; impart.”

• śurudho ← śurudhaḥ ← śurudh
• [noun], accusative, plural, feminine

• viśvadhāyaso ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvadhāyaso ← dhāyasaḥ ← dhāyas
• [noun], accusative, plural, feminine
• “alimentary; sustaining.”

• ‘gnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• gṛhapatiḥ ← gṛhapati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “gṛhapati [word]; Gṛhastha.”

• suvīryam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryam ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

वसुं न वासकं सूर्यमिव चित्रमहसं चायनीयतेजस्कमग्निं गृणीषे गृणे स्तौमि ॥ गॄ शब्दे’। क्रैयादिकः । पुरुषव्यत्ययः । प्वादित्वाद्ध्रस्वः ॥ यद्वा । चित्रमहसमिति प्रथमार्थे द्वितीया । न इति संप्रत्यर्थे । संप्रति वासकमग्निमहं चित्रमहाः स्तौमि । कीदृशम् । वामं वननीयं शेवं सुखकरम् अतिथिम् अतिथिवत्पूज्यं यद्वा हविर्वहनाय सततगामिनम् अद्विषेण्यं द्वेष्यरहितम् ॥ द्विषेः ‘कृत्यार्थे तवैकेन्” इति केन्यप्रत्ययः । नञा “ बहुव्रीहौ नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥ सः अग्निः शुरुधः शोकस्य रोधयित्रीर्निवारयित्रीः विश्वधायसः क्षीरप्रदानादिना विश्वं सर्वं जगद्धारयन्तीर्गाः सुवीर्यं शोभनवीर्यं च रासते यजमानेभ्यो ददाति ॥ ‘ रा दाने ’ । अस्माल्लेट्यडागमः । ‘सिब्बहुलम्’ इति सिप् । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । विश्वशब्दोपपदाद्दधातेः ‘वहिहाधाञ्भ्यः’ इत्यसुन् । ‘ णित्’ इत्यनुवृत्तेः आतो युक्चिण्° ’ ( पा. सू. ७.३.३३ ) इति युक् । मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् ॥ कीदृशोऽग्निः । होता देवानामाह्वाता होमनिष्पादको वा गृहपतिः यजमानगृहाणामीश्वरः ॥ ’ गेहे कः’ (पा. सू. ३. १. १४४ ) इति ग्रहेः कप्रत्ययः । ‘ ग्रहिज्या’ (पा. सू. ६. १. १६ ) इत्यादिना संप्रसारणम् । ’ पत्यावैश्वर्ये’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । शोभनं वीर्यं यस्येति बहुव्रीहौ ‘ वीरवीर्यौ च’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“I glorify him who is of wonderful radiance like the sun, the desirable, the giver of happiness, the guest(of man), the benevolent. He bestows vigour (upon the worshippers); Agni, the remover of sorrow, the sustaineerof all, the invoker (of the gods), the lord of the mansion.”

Him, of brilliant might like a Vasu, will I hymn—the precious, kindly guest, not to be despised.
He will bestow all-nourishing riches—Agni the Hotar, the Houselord— and an abundance of heroes.

I PRAISE the God of wondrous might like Indra, the lovely pleasant Guest whom all must welcome.
May Agni, Priest and Master of the household, give hero strength and all-sustaining riches.

Ihn, der wunderbare Herrlichkeit besitzt, wie es einem Vasu, einem Gott zukommt, den lieben, holden, nicht widerwärtigen Gast will ich preisen. Er möge allsättigende Belohnung schenken, Agni der Opferpriester, der Hausherr die Meisterschaft.

Wie einen guten reichen Geber preise ich den holden, schönen Gast, der keinem übel will; Er schenk uns Tränke, welche aller Nahrung voll, der Hausherr Agni, er der Priester, Heldenkraft.

Я хочу воспеть (обладающего), как Васу, поразительным блаженством,
Любимого, милого гостя, не настроенного враждебно.
Пусть дарует он всенасыщающие награды,
Агни, хотар, хозяин дома, (и) богатсвто из прекрасных сыновей!

• अग्निः
• चित्रमहा वासिष्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में परमात्मा स्तुति करने योग्य है, उसकी स्तुति से मोक्षप्राप्ति, जीवों के लिये भूख मिटाने, रोग नष्ट करनेवाली ओषधियाँ रची हैं इत्यादि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (चित्रमहसं न) दर्शनीय महत्त्ववाले सूर्य जैसे (वसुम्) अपने ज्ञानप्रकाश में बसानेवाले अग्रणायक (वामम्) वननीय (शेवम्) सुखस्वरूप (अतिथिम्) सर्वत्र निरन्तर विभुगतिवाले (अद्विषेण्यम्)अद्वेष्टा परमात्मा को (गृणीषे) मैं स्तुत करता हूँ-स्तुति में लाता हूँ (सः) वह (गृहपतिः) शरीरघरों का पालक या हृदयघर का स्वामी (होता) दाता (अग्निः) अग्रणायक परमात्मा (विश्वधायसः) विश्व को धारण करनेवाली (शुरुधः) शीघ्र भूख तथा रोग को मिटानेवाली ओषधियों को (सुवीर्यम्) शोभन बल को (रासते) देता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो परमात्मा ज्ञानप्रकाश में बसानेवाला सुखस्वरूप, सर्वत्र व्याप्त, सबको स्नेह करनेवाला, सब शरीरों हृदयगृह का स्वामी, भूख और रोग को मिटानेवाली ओषधियों तथा बल का दाता है उसकी स्तुति करनी चाहिये ॥१॥

अत्र सूक्ते परमात्मा स्तुत्यस्तत्स्तुत्या मोक्षः प्राप्यते तेन जीवेभ्यो विविधा ओषधयो दत्ताः क्षुन्निवारका रोगापहारिण्यश्चेत्येवमादयो विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (चित्रमहसं न) दर्शनीयमहत्त्ववन्तं सूर्यमिव (वसुम्) स्वज्ञानप्रकाशे वासयितारमग्रणायकं परमात्मानं (वामम्) वननीयम् “वामं वननीयम्” [निरु० ६।२२] (शेवम्) सुखरूपम् “शेवं सुखनाम” [निघ० ३।६] (अतिथिम्) सर्वत्र निरन्तरविभुगतिमन्तम् (अद्विषेण्यम्) अद्वेष्टारम् (गृणीषे) अहं स्तौमि “गृणाति-अर्चतिकर्मा” [निघ० ३।४] ‘पुरुषव्यत्ययेन मध्यमः’ (सः-गृहपतिः-होता-अग्निः) शरीरगृहाणां पालकः दाता परमात्मा (विश्वधायसः शुरुधः सुवीर्यं रासते) स विश्वेषां धारिकाः क्षिप्रं क्षुधं रोगं च रुन्धन्ति यास्ताः सर्वा ओषधीः “शुरुधो जीवसे धाः” [ऋ० १।७२।७] सुवीर्यं शोभनबलं च ददाति ॥१॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - चित्रमहा वासिष्ठः
• छन्दः - जगती

जुषाणो᳓ अग्ने प्र᳓ति हर्य मे व᳓चो
वि᳓श्वानि विद्वा᳓न् वयु᳓नानि सुक्रतो
घृ᳓तनिर्णिग् ब्र᳓ह्मणे गातु᳓म् ए᳓रय
त᳓व देवा᳓ अजनयन्न् अ᳓नु व्रत᳓म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

harya ← √hr̥- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

juṣāṇáḥ ← √juṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

práti ← práti (invariable)

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sukrato ← sukrátu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vayúnāni ← vayúna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

bráhmaṇe ← bráhman- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

gātúm ← gātú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ghŕ̥tanirṇik ← ghr̥tánirṇij- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

īraya ← √īr- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ajanayan ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

vratám ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

जु॒षा॒णः । अ॒ग्ने॒ । प्रति॑ । ह॒र्य॒ । मे॒ । वचः॑ । विश्वा॑नि । वि॒द्वान् । व॒युना॑नि । सु॒क्र॒तो॒ इति॑ सुऽक्रतो ।
घृत॑ऽनिर्निक् । ब्रह्म॑णे । गा॒तुम् । आ । ई॒र॒य॒ । तव॑ । दे॒वाः । अ॒ज॒न॒य॒न् । अनु॑ । व्र॒तम् ॥

• juṣāṇo ← juṣāṇaḥ ← juṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• harya ← hary
• [verb], singular, Present imperative
• “delight.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• vaco ← vacaḥ ← vacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vayunāni ← vayuna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “convention; custom; means.”

• sukrato ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukrato ← krato ← kratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• ghṛtanirṇig ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtanirṇig ← nirṇij
• [noun], nominative, singular, masculine
• “attire; garment.”

• brahmaṇe ← brahman
• [noun], dative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• gātum ← gā
• [verb noun]
• “sing; praise; jap; recite; describe.”

• eraya ← eray ← √īr
• [verb], singular, Present imperative

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ajanayann ← ajanayan ← janay ← √jan
• [verb], plural, Imperfect
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• vratam ← vrata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

हे अग्ने जुषाणः प्रीयमाणस्त्वं मे मम वचः वचनं स्तोत्रं प्रति हर्य कामयस्व । ‘ हर्य गतिकान्त्योः ’ । तथा हे सुक्रतो शोभनकर्मन् शोभनप्रज्ञ वा त्वं विश्वानि सर्वाणि वयुनानि । ज्ञाननामैतत् इह ज्ञातव्ये वर्तते । ज्ञातव्यान्यर्थजातानि विद्वान् जानन् वर्तसे । हेतौ शतृप्रत्ययः । यतो जानासि ततो हतोर्मद्वचनं कामयस्वेत्यर्थः । हे घृतनिर्णिक् घृतेनाज्येन निर्णिज्यमान पुष्यमाणशरीर । ‘ णिजिर् शौचपोषणयो:’। यद्वा । निर्णिगिति रूपनाम । दीप्तरूपाग्ने ब्रह्मणे ब्राह्मणाय यजमानाय गातुं गातव्यं ज्ञातव्यं वा यज्ञम् एरय आगमय । तव व्रतं त्वदीयं यज्ञकर्म अनु पश्चात् देवाः इन्द्रादयः सर्वे अजनयन् । यजमानाय फलानि जनयन्ति । अतस्त्वदीयं यज्ञं यजमानाय प्रापयेत्यर्थः ॥ लक्षणेऽनोः कर्मप्रवचनीयत्वम् । व्रतमिति कर्मप्रवचनीययुक्त इति द्वितीया । जनेर्ण्यन्ताच्छान्दसो लङ्। ‘जनीजॄष्क्नसुरञ्जोऽमन्ताश्च ’ इति मित्त्वात् ‘मितां ह्रस्वः’ इति ह्रस्वत्वम् ॥

English translation:

“Accept, Agni, being well plural ased, my praises, author of great deeds, (you are) cognizant of all objectsof knowledge; anointed with butter, stimulate the movements of the Brāhmaṇa; the gods produce (rewards)after your worship.”

Taking pleasure, Agni, delight in my speech, knowing all the (ritual) patterns, o very effective one.
You with your cloak of ghee—set the course for the sacred formulation. Following your commandment the gods begot (it).

O Agni, graciously accept this song of mine, thou passing-wise who knowest every ordinance.
Enwrapped in holy oil further the course of prayer: the Gods bestow according to thy holy law.

Agni nimm meine Rede gut auf und erfreue dich daran, der du alle Regeln kennst, du Ratreicher! In Schmalz gekleidet schaffe der feierlichen Rede den rechten Weg! Nach deiner Anordnung haben es die Götter erschaffen.

Befriedigt, Agni, nimm entgegen meinen Spruch, o kunstgeübter, kennend alle Liederkunst, In Schmalz gekleidet schaff dem Beter gute Bahn, auf deinen Antrieb hat gewirkt der Götter Schar.

Довольный, о Агни, прими благосклонно мою речь,
О прекрасный силой духа, знающий все правила!
В праздничном наряде из жира создай удачный путь для священного слова!
Боги порождали (все) по твоему завету.

• अग्निः
• चित्रमहा वासिष्ठः
• जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (घृतनिर्णिक्)अपने तेज से स्तोता को शोधन करनेवाले (अग्ने) अग्रणायक परमात्मन् ! (जुषाणः)तू प्रसन्न हुआ (मे-वचः) मेरे प्रार्थनावचन को (प्रति हर्य) प्रतिपूरण कर (सुक्रतो) हे सुप्रज्ञान ! (विश्वानि वयुनानि) सर्व प्रज्ञातव्य को (विद्वान्) जानता हुआ वर्तमान है (ब्रह्मणे) ब्राह्मण अपने उपासक के लिये (गातुम्) सन्मार्ग को (एरय) प्रेरित करता है (तव) तेरे (व्रतम्-अनु) नियम के अनुसार (देवाः) विद्वान् (अजनयन्) स्वात्मा को सफल बनाते हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा अपने तेज से स्तुति करनेवाले को निर्मल-निर्दोष बनाता है, उसके प्रार्थनावचन को प्रसन्न हुआ स्वीकारता है और सत्यमार्ग पर प्रेरित करता है, विद्वान् जन उसकेसङ्ग सेअपने को सफल बनाते हैं ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (घृतनिर्णिक्-अग्ने) स्वतेजसा स्तोतारं निर्णेक्ति शोधयति तत्सम्बुद्धौ तथाभूताग्रणेतः परमात्मन् ! (जुषाणः) प्रीयमाणस्त्वं (मे वचः प्रति हर्य) मम प्रार्थनावचनं प्रतिकामयस्व-प्रतिपूरय (सुक्रतो विश्वानि वयुनानि विद्वान्) हे सुप्रज्ञान ! “क्रतुः प्रज्ञानाम” [निघ० ३।१] सर्वाणि प्रज्ञातव्यानि जानन् सन् वर्तसे (ब्रह्मणे-गातुम्-एरय) ब्राह्मणाय स्वोपासकाय सन्मार्गे प्रेरयसि (तव व्रतम् अनु देवाः-अजनयन्) तव नियममनुसरन्तो विद्वांसः स्वात्मानं-सफलं जनयन्ति-कुर्वन्ति ॥२॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - चित्रमहा वासिष्ठः
• छन्दः - जगती

सप्त᳓ धा᳓मानि परिय᳓न्न् अ᳓मर्तियो
दा᳓शद् दाशु᳓षे सुकृ᳓ते मामहस्व
सुवी᳓रेण रयि᳓णाग्ने सुआभु᳓वा
य᳓स् त आ᳓नट् समि᳓धा तं᳓ जुषस्व

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M;; 12 = 5+7, ending LHX
genre M
genre M

Morph
ámartyaḥ ← ámartya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhā́māni ← dhā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

pariyán ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dā́śat ← √dāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

māmahasva ← √maṁh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

sukŕ̥te ← sukŕ̥t- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rayíṇā ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

suvī́reṇa ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

svābhúvā ← svābhū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ā́naṭ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

samídhā ← samídh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

स॒प्त । धामा॑नि । प॒रि॒ऽयन् । अम॑र्त्यः । दाश॑त् । दा॒शुषे॑ । सु॒ऽकृते॑ । म॒म॒ह॒स्व॒ ।
सु॒ऽवीरे॑ण । र॒यिणा॑ । अ॒ग्ने॒ । सु॒ऽआ॒भुवा॑ । यः । ते॒ । आन॑ट् । स॒म्ऽइधा॑ । तम् । जु॒ष॒स्व॒ ॥

• sapta ← saptan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• dhāmāni ← dhāman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• pariyann ← pariyan ← parī ← √i
• [verb noun], nominative, singular
• “circumambulate; wander; revolve; overwhelm.”

• amartyo ← amartyaḥ ← amartya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “immortal.”

• dāśad ← dāśat ← dāś
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; give.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• sukṛte ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛte ← kṛte ← kṛt
• [noun], dative, singular, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• māmahasva ← mah
• [verb], singular, Perfect imperative
• “give; accord.”

• suvīreṇa ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīreṇa ← vīreṇa ← vīra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• rayiṇāgne ← rayiṇā ← rayi
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “wealth; property.”

• rayiṇāgne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• svābhuvā ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ta ← te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• ānaṭ ← naś
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

• samidhā ← samidh
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “firewood; kindling; fuel; fire.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

हे अग्ने सप्त सप्तसंख्याकानि धामानि स्थानानि पृथिव्यादिलोकात्मकानि परियन् परितो गच्छन् अमर्त्यः मरणधर्मरहितस्त्वं यो यजमानः पुरोडाशादीनि हवींषि दाशत् प्रयच्छति तस्मै दाशुषे दत्तवते सुकृते सुष्ठु यागं कृतवते मामहस्व । अपेक्षितं धनं ददस्व । महतिर्दानकर्मा ॥ ‘ सुकर्मपाप’ (पा. सू. ३. २. ८९ ) इत्यादिना सुपूर्वात्कृञो भूते काले क्विप् ॥ यः च यजमानः समिधा समिन्धनसाधनेनेध्मेन हे अग्ने ते त्वाम् आनट् प्राप्नोति ॥ नशतिर्गतिकर्मा । अस्माच्छान्दसो लङ् । ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । ‘छन्दस्यपि दृश्यते’ इत्याडागमः । अश्नोतेर्वा व्यत्ययेन श्नम् ॥ तं यजमानं सुवीरेण । शोभनवीराः पुत्रा यस्य ॥ ‘ वीरवीर्यौ च इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥ तादृशेन स्वाभुवा सुष्ठु आ समन्ताद्भूष्णुना वर्धिष्णुना रयिणा धनेन दातव्येन सार्धं जुषस्व ॥

English translation:

“Traversing the seven regions (of the universe), immortal Agni, bestow wealth, giving liberally to thepious liberal giver. Gratify with easily obtainable riches, together with fair offspring, him who feeds you with fueḷ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Giving liberally: dāśat yaḥ: to the pious worshipper who gives

As you, the immortal, circle the seven domains, as you do pious work for the pious, be generous to the one who performs (rituals) well
with wealth rich in heroes ready to hand, o Agni. Whoever has reached toward you with a kindling stick, take pleasure in him.

Immortal, wandering round the seven stations, give, a liberal Giver, to the pious worshipper,
Wealth, Agni, with brave sons and ready for his use: welcome the man who comes with fuel unto thee.

Wenn du, der Unsterbliche, die sieben Formen durchläufst, und wenn du dem frommen Spender spendest, so zeige dich freigebig durch einen recht diensamen Schatz an Meistern, o Agni! Wer zu dir mit Brennholz gekommen ist, an dem habe Wohlgefallen!

Durchwandernd sieben Stätten als Unsterblicher, beschenk, o Agni, hold den frommen Huldiger Mit heldenreichem Gute, das zur Hand ihm sei, und sei du freundlich dem, der dir mit Brennholz naht.

Обходя вокруг семи мест как бессмертный,
Почитая благочестивого почитателя (своего), осчастливь (нас),
О Агни, богатством из прекрасных сыновей, очень нужным!
Радуйся тому, кто пришел к тебе с дровами!

• अग्निः
• चित्रमहा वासिष्ठः
• पादनिचृज्ज्गती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे परमात्मन् ! (अमर्त्यः) तू मरणधर्मरहित है (सप्त धामानि परियन्) भूः भुवः आदि सात लोकों में व्याप्त होता हुआ वर्तमान है (दाशत्) जो तेरे लिये स्वात्मा का समर्पण कर देता है, (दाशुषे) उस दान समर्पण कर देनेवाले (सुकृते) सुकर्मा के लिये (ममहस्व) अपने आनन्द को दे-देता है (यः) जो (ते समिधा) तुझे ज्ञानप्रकाश से या स्तुति से (आनन्द) प्राप्त होता है (सुवीरेण) अच्छे प्राणवाले (रयिणा) पोषण से (तं जुषस्व) उसे तृप्त कर ॥३॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा अमर है, वह सात लोकों में व्याप्त है, आत्मसमर्पी जन को अपना आनन्द देता है, स्तुति करनेवाले को प्रबल प्राण देकर तृप्त करता है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे परमात्मन् ! (अमर्त्यः) त्वं मरणधर्मरहितोऽसि (सप्त धामानि परियन्) भूर्भुवःप्रभृतीन् सप्त लोकान् व्याप्नुवन् वर्तसे (दाशत्) यस्तुभ्यं स्वात्मानं ददाति समर्पयति (दाशुषे सुकृते ममहस्व) तस्मै स्वात्मानं दत्तवते सुकर्मिणे स्वानन्दं ददासि “मंहतेर्दानकर्मणः” [निरु० १।७] ‘नुमो लोपश्छान्दसः’ (यः-ते समिधा-आनट्) यस्त्वां ज्ञानप्रकाशेन सम्यक् स्तुत्या वा प्राप्नोति “नशत् व्याप्नोतिकर्मा” [निघ० २।१८] (सुवीरेण रयिणा तं जुषस्व) सुप्राणेन “प्राणा वै दशवीराः” [श० १३।८।१।२२] आत्मपोषेण “रयिं धेहि पोषं धेहि” [काठ० १।७] तं प्रीणीहि ॥३॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - चित्रमहा वासिष्ठः
• छन्दः - जगती

यज्ञ᳓स्य केतु᳓म् प्रथम᳓म् पुरो᳓हितं
हवि᳓ष्मन्त ईळते सप्त᳓ वाजि᳓नम्
शृण्व᳓न्तम् अग्निं᳓ घृत᳓पृष्ठम् उक्ष᳓णम्
पृण᳓न्तं देव᳓म् पृणते᳓ सुवी᳓रियम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M
genre M

Morph
ketúm ← ketú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

puróhitam ← puróhita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yajñásya ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

havíṣmantaḥ ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

īḷate ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ghr̥tápr̥ṣṭham ← ghr̥tápr̥ṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śr̥ṇvántam ← √śru- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ukṣáṇam ← ukṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥ṇántam ← √pr̥̄- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

pr̥ṇaté ← √pr̥̄- 1 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

य॒ज्ञस्य॑ । के॒तुम् । प्र॒थ॒मम् । पु॒रःऽहि॑तम् । ह॒विष्म॑न्तः । ई॒ळ॒ते॒ । स॒प्त । वा॒जिन॑म् ।
शृ॒ण्वन्त॑म् । अ॒ग्निम् । घृ॒तऽपृ॑ष्ठम् । उ॒क्षण॑म् । पृ॒णन्त॑म् । दे॒वम् । पृ॒ण॒ते । सु॒ऽवीर्य॑म् ॥

• yajñasya ← yajña
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ketum ← ketu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• prathamam ← prathama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• purohitaṃ ← purohitam ← purohita
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Purohita; purohita [word].”

• haviṣmanta ← haviṣmantaḥ ← haviṣmant
• [noun], nominative, plural, masculine

• īḍate ← īḍ
• [verb], plural, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “seven; seventh.”

• vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• śṛṇvantam ← śru
• [verb noun], accusative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ghṛtapṛṣṭham ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtapṛṣṭham ← pṛṣṭham ← pṛṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• ukṣaṇam ← ukṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bull; ukṣan [word].”

• pṛṇantaṃ ← pṛṇantam ← pṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• pṛṇate ← pṛ
• [verb noun], dative, singular
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• suvīryam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryam ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

यज्ञस्य यागस्य केतुं प्रज्ञापकं प्रथमं सर्वेषु देवेषु मुख्यं प्रथमस्थानं वा पुरोहितं पुरतो हितकारिणम् । यद्वा । पुरस्तात् पूर्वस्यां दिश्याहवनीयरूपेण निहितम् ॥ ‘ पूर्वाधरा’ (पा. सू. ५. ३. ३९ ) इत्यादिना पूर्वशब्दादसिःप्रत्ययः । तत्संनियोगेन प्रकृतेः पुरादेशश्च । ’ तद्धितश्चासर्वविभक्तिः ’ ( पा. सू. १. १. ३८) इत्यव्ययसंज्ञायां ‘ पुरोऽव्ययम् ’ ( पा. सू. १, ४. ६७ ) इति गतिसंज्ञा । धाञः कर्मणि निष्ठा । दधातेर्हिः । ततः समासे ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥ वाजिनं बलवन्तमन्नवन्तं वा शृण्वन्तम् अस्मत्स्तुतीः श्रोत्रेण जानन्तं घृतपृष्ठं दीप्तपृष्ठं दीप्ताङ्गम् उक्षणं यागद्वारेण वृष्टेः संभक्तारं यद्वा सेचनसमर्थं युवानं पृणते हविर्भिः प्रीणयित्रे यजमानाय ॥ ‘ पृण प्रीणने ’ । तौदादिकः । ‘ शतुरनुमः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । ‘ क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति कर्मणः संप्रदानत्वाच्चतुर्थी ॥ हविर्भिः प्रीणयन्तं यजमानं पृणन्तं धनैः प्रीणयन्तम् । यद्वा । पृणतिर्दानकर्मा । हवींषि ददते यजमानाय पृणन्तं धनानि प्रयच्छन्तम् । सुवीर्यं शोभनवीर्योपेतं देवं द्योतमानं दानादिगुणयुक्तं वा एवंगुणविशिष्टम् अग्निं हविष्मन्तः हविर्भिर्युक्ताः सप्त होतृप्रमुखा वषट्कर्तारः ईळते स्तुवन्ति ॥ ‘ ईड स्तुतौ’ । आदादिकः ॥

English translation:

“The seven (priests) bearing oblations worship Agni, the emblem of sacrifice, the first of the gods, thefamily priest, the possessor of food, the hearer (of our prayers), the anointed with butter, the shedder of moisture,propitiating the worshipper who propitiates him, divine, endowed with excellent might.”

The beacon of the sacrifice, the foremost one set in front do the seven (priests) offering oblations reverently invoke as prizewinner—
Agni who hears them, the bull with ghee on his back, the god who gives to the giver an abundance of heroes.

The seven who bring oblations worship thee, the Strong, the first, the Great Chief Priest, Ensign of sacrifice,
The oil-anointed Bull, Agni who hears, who sends as God full hero strength to him who freely gives.

Des Opfers Fahne und ersten Bevollmächtigten, den Lohnbringer rufen die sieben Priester Opfergaben bringend an, den erhörenden Agni, den Stier mit Schmalz auf dem Rücken, den Gott, der dem Spender die Meisterschaft spendet.

Den ersten Priester, der des Opfers Fahne ist, den starken Agni flehn die sieben Opfrer an, Ihn, der erhört den Stier, dess Rücken Butter trägt, der Heldenkräfte schenkt als Gott dem schenkenden.

Знамя жертвы, первого пурохиту
Призывают с жертвенными возлияниями семеро (жрецов), приносящего награду,
Прислушивающегося Агни, жирноспинного, быка,
Бога, дарящего богатство из прекрасных сыновей тому, кто дарит.

• अग्निः
• चित्रमहा वासिष्ठः
• निचृज्जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (यज्ञस्य) अध्यात्मयज्ञ के (केतुम्) प्रज्ञापक, प्रसाधक, प्रेरक (प्रथमं पुरोहितम्) प्रमुख पुरोहित (वाजिनम्) अमृतान्नवाले (हविष्मन्तम्) आत्मसमर्पितवाले (शृण्वन्तम्)प्रार्थना को सुननेवाले स्वीकार करनेवाले (घृतपृष्ठम्) तेजपुञ्ज(उक्षणम्) सुखवर्षक (सुवीर्यम्) शोभन बलवाले (पृणते पृणन्तम्)स्तुतियों द्वारा तृप्त करनेवाले के लिये तृप्त करनेवाले परमात्मा को (सप्त) मन, बुद्धि, चित्त,अहङ्कार, श्रोत्र, नेत्र, वाणीये सात (ईळते)स्तुति करते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - अध्यात्मयज्ञ के प्रेरक जगत् के प्रथम से धारक, मोक्ष में अमृतान्न के देनेवाले, प्रार्थना स्वीकार करनेवाले, तेजस्विरूप शोभन बलदायक तृप्तिकारक परमात्मा की मन, बुद्धि, चित्त,अहङ्कार,श्रोत्र, नेत्र और वाणी द्वारा स्तुति करनी चाहिये ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यज्ञस्य केतुम्) अध्यात्मयज्ञस्य प्रज्ञापकं प्रसाधयितारं (प्रथमं पुरोहितम्) प्रमुखं पुरोधारयितारम् (वाजिनम्) अमृतान्नभोगवन्तम् “अमृतान्नं वै वाजः” [जै० २।१९३] (हविष्मन्तः) आत्मसमर्पणवन्तं (शृण्वन्तम्) प्रार्थनां स्वीकुर्वन्तं (घृतपृष्ठम्) तेजःस्पर्शिनं (उक्षणम्) सुखवर्षकं (सुवीर्यम्) शोभनबलवन्तं (पृणते पृणन्तम्) स्तुतिभिस्तर्पयते तर्पयन्तं (सप्त-ईळते) मनोबुद्धिचित्ताहङ्कारास्तथा नेत्र श्रोत्रे वाक् चेति सप्त स्तुवन्ति ॥४॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - चित्रमहा वासिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ दूतः᳓ · प्रथमो᳓ व᳓रेण्यः
स᳓ हूय᳓मानो अमृ᳓ताय मत्स्व
त्वा᳓म् मर्जयन् मरु᳓तो दाशु᳓षो गृहे᳓
तुवां᳓ स्तो᳓मेभिर् भृ᳓गवो वि᳓ रुरुचुः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

váreṇyaḥ ← váreṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

amŕ̥tāya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

hūyámānaḥ ← √hū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

matsva ← √mad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dāśúṣaḥ ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

gr̥hé ← gr̥há- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

marjayan ← √mr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

bhŕ̥gavaḥ ← bhŕ̥gu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rurucuḥ ← √ruc- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

stómebhiḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ví ← ví (invariable)

त्वम् । दू॒तः । प्र॒थ॒मः । वरे॑ण्यः । सः । हू॒यमा॑नः । अ॒मृता॑य । म॒त्स्व॒ ।
त्वाम् । म॒र्ज॒य॒न् । म॒रुतः॑ । दा॒शुषः॑ । गृ॒हे । त्वाम् । स्तोमे॑भिः । भृग॑वः । वि । रु॒रु॒चुः॒ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• prathamo ← prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• vareṇyaḥ ← vareṇya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “excellent; desirable.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hūyamāno ← hūyamānaḥ ← hu
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• amṛtāya ← amṛta
• [noun], dative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• matsva ← mad
• [verb], singular, Aorist imperative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• marjayan ← marjay ← √mṛj
• [verb], plural, Imperfect

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• dāśuṣo ← dāśuṣaḥ ← dāś
• [verb noun], genitive, singular
• “sacrifice; give.”

• gṛhe ← gṛha
• [noun], locative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• stomebhir ← stomebhiḥ ← stoma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• bhṛgavo ← bhṛgavaḥ ← bhṛgu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Bhṛgu; precipice; Bhṛgu; Bhṛgu; Venus; bhṛgu [word].”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• rurucuḥ ← ruc
• [verb], plural, Perfect indicative
• “please; shine.”

हे अग्ने त्वं दूतः देवानां दूतकर्मणि नियुक्तः प्रथमः मुख्यः प्रथितः प्रख्यातो वा वरेण्यः संभजनीयश्चासि । सः त्वम् अमृताय अमरणाय तदर्थं नोऽस्माभिः हूयमानः हविषा तर्प्यमाणो वा सन् मत्स्व तृप्यस्व ॥ ‘मदी हर्षे’ । छान्दसो विकरणस्य लुक् ॥ अपि च त्वां मध्यमस्थाने वैद्यतरूपेण वर्तमानं मरुतः तत्रत्या देवगणाः मर्जयन् मार्जयन्ति अलंकुर्वन्ति । तथा दाशुषः हवींषि दत्तवतो यजमानस्य गृहे स्तोमेभिः स्तोमैः स्तोत्रैः भृगवः भृगुगोत्रा ऋषयस्त्वां वि रुरुचुः विशेषेण दीपयन्ति ॥ भृगुशब्दादुत्तरस्य तद्धितस्य ‘अत्रिभृगुकुत्स°’ (पा. सू. २.४.६५) इत्यादिना बहुषु लुक् । रुरुचुः । ‘ रुच दीप्तौ’ । अस्माच्छान्दसो लिट् ॥ ॥ ५ ॥

English translation:

“You are the chief and most excellent messenger; do you, invoked by us to partake of the ambrosia,become exhilarated; the Maruts decorated you in the dwelling of the donor of the oblation; the Bhṛgus haveglorified you with hymns.”

You are the foremost messenger, worthy to be chosen. Being summoned for immortal (soma?), become exhilarated (on it).
You did the Maruts groom in the house of the pious; you did the Bhr̥gus illuminate with praises.

First messenger art thou, meet for election: drink thou thy fill invited to the Anirta,
The Maruts in the votary’s house adorned thee; with lauds the Bhrgus gave thee light and glory.

Du wardst der erste wählbare Bote. Ergötze dich, wann du für den Unsterblichen gerufen wirst! Dich putzen die Marut im Hause des Opferers, dich haben die Bhrigu´s durch ihre Lobgesänge erleuchtet.

Der erste Bote bist du, den man gern erwählt, berausche dich gerufen zu dem Göttertrank; Dich schmückten aus die Maruts in des Frommen Haus, dich zündeten die Bhrigu’s an mit Lobgesang.

Ты вестник, первый, желанный.
Радуйся, когда (тебя) зовут для мира бессмертных!
Тебя начищают Маруты в доме почитателя (твоего).
Тебя Бхригу восхвалениями заставили ярко засверкать.

• अग्निः
• चित्रमहा वासिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) हे परमात्मन् !तू (प्रथमः) प्रमुख (वरेण्यः)वरने योग्य (दूतः) सबका प्रेरक (सः) वह तू (हूयमानः) प्रार्थना में लाया जाता हुआ (अमृताय) मोक्ष के लिये (मत्स्व) हर्षित कर (मरुतः) अध्यात्मयज्ञ के करनेवाले (भृगवः) देदीप्यमान परिपक्व ज्ञानवाले मेधावी विद्वान् (त्वां मर्जयन्) तुझे प्राप्त करते हैं (दाशुषः) अपने को समर्पित करनेवाले के (गृहे) हृदयघर में (स्तोमेभिः) स्तुतिवचनों द्वारा (त्वां विरुरुचुः)तुझे प्रकाशित करते हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा वरने योग्य और प्रेरक है, अध्यात्मयाजी तेजस्वी महानुभाव उसे प्राप्त करते हैं, वह आत्मसमर्पी के हृदयघर में साक्षात् होता है ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वं प्रथमः-वरेण्यः-दूतः) हे परमात्मन् ! त्वं प्रथमो वरणीयः सर्वेषां प्रेरयिता (सः-हूयमानः) स त्वं प्रार्थयमानः सन् (अमृताय) अमरत्वाय मोक्षाय (मत्स्व) मां हर्षय “अन्तर्गतो णिजर्थः” (मरुतः-भृगवः) अध्यात्मयज्ञस्यार्त्विजः “मरुतः ऋत्विजः” [निघ० ३।१८] ज्ञानेन दीप्यमानाः “भृगवः परिपक्वविज्ञाना मेधाविनो विद्वांसः” [ऋ० १।५८।६ दयानन्दः] (त्वां मर्जयन्) त्वां प्राप्नुवन्ति “मार्ष्टि गतिकर्मा” [निघ० २।१४] अथ च (दाशुषः-गृहे स्तोमेभिः-त्वं वि रुरुचुः) दत्तवत आत्मनो गृहे हृदये स्तुतिभिस्त्वां विशेषेण दीपयन्ति-प्रकाशयन्ति “रुच-दीप्तौ” [भ्वादि०] ॥५॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - चित्रमहा वासिष्ठः
• छन्दः - जगती

इ᳓षं दुह᳓न् सुदु᳓घां विश्व᳓धायसं
यज्ञप्रि᳓ये य᳓जमानाय सुक्रतो
अ᳓ग्ने घृत᳓स्नुस् त्रि᳓र् ऋता᳓नि दी᳓दियद्
वर्ति᳓र् यज्ञ᳓म् परिय᳓न् सुक्रतूयसे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
duhán ← √duh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sudúghām ← sudúgha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

viśvádhāyasam ← viśvádhāyas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sukrato ← sukrátu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yájamānāya ← √yaj- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

yajñapríye ← yajñaprī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dī́dyat ← √dī- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ghr̥tásnuḥ ← ghr̥tásnu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥tā́ni ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

trís ← trís (invariable)

pariyán ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sukratūyase ← √sukratūy- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vartíḥ ← vartís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

इष॑म् । दु॒हन् । सु॒ऽदुघा॑म् । वि॒श्वऽधा॑यसम् । य॒ज्ञ॒ऽप्रिये॑ । यज॑मानाय । सु॒क्र॒तो॒ इति॑ सुऽक्रतो ।
अग्रे॑ । घृ॒तऽस्नुः॑ । त्रिः । ऋ॒तानि॑ । दीद्य॑त् । व॒र्तिः । य॒ज्ञम् । प॒रि॒ऽयन् । सु॒क्र॒तु॒ऽय॒से॒ ॥

• iṣaṃ ← iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• duhan ← duh
• [verb noun], nominative, singular
• “milk.”

• sudughāṃ ← sudughām ← sudughā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “cow.”

• viśvadhāyasaṃ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvadhāyasaṃ ← dhāyasam ← dhāyas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “alimentary; sustaining.”

• yajñapriye ← yajña
• [noun], masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• yajñapriye ← priye ← priya
• [noun], locative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• yajamānāya ← yajamāna
• [noun], dative, singular, masculine
• “Yajamāna.”

• sukrato ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukrato ← krato ← kratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ghṛtasnus ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtasnus ← snuḥ ← snu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “back.”

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• ṛtāni ← ṛta
• [noun], accusative, plural, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• dīdyad ← dīdyat ← dīdī
• [verb noun], nominative, singular
• “shine; glitter.”

• vartir ← vartiḥ ← vartis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tour.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• pariyan ← parī ← √i
• [verb noun], nominative, singular
• “circumambulate; wander; revolve; overwhelm.”

• sukratūyase ← sukratūy
• [verb], singular, Present indikative

हे सुक्रतो सुकर्मन् शोभनप्रज्ञ व अग्ने यज्ञप्रिये यज्ञैर्हविर्भिर्देवान् प्रीणयित्रे यजमानाय विश्वधायसं विश्वस्य सर्वस्य धारयित्रीं सुदुघां दोग्धुं सुशकां यज्ञरूपिणीं गाम् इषम् इष्यमाणं यागफलरूपं पयः दुहन क्षारयन् तथा घृतस्नुः घृतेनाज्येन प्रस्नातः ॥ स्नातेरौणादिकः कुप्रत्ययः॥ यद्वा । घृतो दीप्त: स्नुः सानुः समुच्छ्रितो ज्वालासमूहो यस्य स तथोक्तः ॥ ‘ पदादिषु मांस्पृत्स्नूनामुपसंख्यानम्’ (पा. सू. ६. १. ६३. १) इति सानुशब्दस्य स्नुभावः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ईदृशस्त्वं त्रिः त्रिवारमावृत्तानि ऋतानि सत्यभूतानि पृथिव्यादीनि त्रीणि स्थानानि । यद्वा गार्हपत्यादीनि स्थानानि दीद्यत् दीपयन वर्तिः सर्वं यज्ञगृहं सर्वमनुष्ठीयमानं यागं च परियन् परितो गच्छन् तत्तद्यज्ञगृहं तं तं यज्ञं च प्राप्नुवन् सुक्रतूयसे । शोभनं क्रतुं यज्ञमात्मन इच्छसि । यद्वा । शोभनः क्रतुर्यस्यासौ सुक्रतुर्यजमानः। स इवाचरसि । स यथा सम्यगनुष्ठाने प्रवर्तते एवं त्वमपि स्वयमेव यागस्य सम्यग्निष्पत्त्यर्थं प्रवर्तस इत्यर्थः ॥।

English translation:

“Milking the easily milked cow (of sacrifice) of her all-sustaining food, for the benefit of the piousinstitutor of the rite, O Agni, doer of good deeds, anointed with butter, illumining the three regions, presiding(over the hall of sacrifice), going round the sacrifice, you accomplish each holy rite.”

In milking all-nourishing refreshment out of the good milker for the sacrificer who is pleasing to the sacrifice, o very effective one,
and in making the circuit three times around the truths, around the
sacrifice, while shining ghee-backed, o Agni, you well display your
effective power.

Milking the teeming Cow for all-sustaining food. O Wise One, for the worship-loving worshipper,
Thou, Agni, dropping oil, thrice lighting works of Law, showest thy wisdom circling home and sacrifice.

Indem du für den opferliebenden Opferer aus der guten Milchkuh allnährende Speise herausmelkst, du Einsichtsvoller, und, o Agni, mit Schmalz auf dem Rücken dreimal, die Opferbräuche beleuchtend, deinen Umgang um das Opfer machst, handelst du wie ein Einsichtsvoller.

Den reichen Trank ausmelkend, welcher alle nährt, dem Opferer, der Opfer liebt, schön wirkender! Dreimal gehst Agni du ums Opfer fettbedeckt und wirkest schön, erleuchtend des Gesetzes Werk.

Надаивая всенасыщающей жертвенной услады у хорошо доящейся (коровы),
Для жертвователя, любящего жертвоприношение, о прекрасный силой духа
Агни, с жиром на спине трижды освящая обряды,
Совершая круговой обход жертвы, ты действуешь как прекрасный силой духа.

• अग्निः
• चित्रमहा वासिष्ठः
• निचृज्जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (सुक्रतो-अग्ने) हे शोभन कर्मवाले सम्यक् जगद्रचनादि कर्मकर्त्ता परमात्मन् ! (यज्ञप्रिये-यजमानाय) अध्यात्मयज्ञ के पूर्ण करनेवाले आत्मा के लिये (इषं विश्वधायसम्) कमनीय विश्व को धारण करनेवाली (सुदुघां दुहन्) सुख दुहनेवाली वेदवाणी को दुहता हुआ-या दुहने के हेतु (घृतस्नुः)स्निग्ध या तेज को प्रस्रवित करनेवाला (त्रिः) तीन वार आवृत्त ज्ञानकर्म उपासना को (ऋतानि) इन सत्यों को-सत्य आचरणों को (दीद्यत्) प्रकाशित करता है (वर्तिः) सबके ऊपर वर्तमान होता हुआ (यज्ञं परियन्) अध्यात्मयज्ञ को परि प्राप्त करता हुआ (सुक्रतूयसे) सम्यक् स्तुति करनेवालों को चाहता है ॥६॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा जगद्रचनादि शोभनकर्म करनेवाला है, अध्यात्मयज्ञ को करनेवाले यजमान के लिये वेदवाणी को प्रदान करता है, उसकी स्तुति, प्रार्थना, उपासना सफल करता है, ऐसा ईश्वर आश्रय लेने योग्य है ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुक्रतो-अग्ने) हे शोभनकर्मन् सम्यग् जगद्रचनादिकर्मकर्तः ! अग्रणायक परमात्मन् ! (यज्ञप्रिये यजमानाय) अध्यात्मयज्ञस्य पूरयित्रे “यज्ञप्रीः यो यज्ञं प्राति पूरयति सः” [यजु० २७।३१] “अचिश्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ” [अष्टा० ६।४।७७] इति-इयङ् आदेशः-आत्मने “आत्मा यजमानः” [कौ० १७।७] (इषं विश्वधायसं सुदुघां दुहन्) एषणीयां विश्वधारिकां सुदोग्ध्रीं वाचं वेदवाचं-दोग्धुं वर्तमान ! हे परमात्मन् ! (घृतस्नुः-त्रिः-ऋतानि दीद्यत्) स्निग्धं तेजो वा स्रौति प्रस्रावयति सः “ष्णु-प्रस्रवणे” [भ्वादि०] ‘ततः क्विप् छान्दसः, त्रिवारं त्रिरावृत्तानि सत्यानि ज्ञानकर्मोपासनानि प्रकाशयति (वर्तिः) सर्वोपरि वर्त्तमानः सन् (यज्ञं परियन् सुक्रतूयसे) अध्यात्मयज्ञं परि प्राप्नुवन् शोभनमध्यात्मयज्ञस्त्वं स्तोतुरिच्छसि ‘छन्दसि’ परेच्छायां च क्यच्’ ॥६॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - चित्रमहा वासिष्ठः
• छन्दः - जगती

तुवा᳓म् इ᳓द् अस्या᳓ उष᳓सो वि᳓उष्टिषु
दूतं᳓ कृण्वाना᳓ अयजन्त मा᳓नुषाः
त्वां᳓ देवा᳓ महया᳓यियाय वावृधुर्
आ᳓जियम् अग्ने निमृज᳓न्तो अध्वरे᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

ít ← ít (invariable)

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

vyùṣṭiṣu ← vyùṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ayajanta ← √yaj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

dūtám ← dūtá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇvānā́ḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

mā́nuṣāḥ ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mahayā́yyāya ← mahayā́yya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vāvr̥dhuḥ ← √vr̥dh- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

adhvaré ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́jyam ← ā́jya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nimr̥jántaḥ ← √mr̥j- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

त्वाम् । इत् । अ॒स्याः । उ॒षसः॑ । विऽउ॑ष्टिषु । दू॒तम् । कृ॒ण्वा॒नाः । अ॒य॒ज॒न्त॒ । मानु॑षाः ।
त्वाम् । दे॒वाः । म॒ह॒याय्या॑य । व॒वृ॒धुः॒ । आज्य॑म् । अ॒ग्ने॒ । नि॒ऽमृ॒जन्तः॑ । अ॒ध्व॒रे ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• asyā ← asyāḥ ← idam
• [noun], genitive, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• uṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• vyuṣṭiṣu ← vyuṣṭi
• [noun], locative, plural, feminine
• “dawn; happiness; consequence.”

• dūtaṃ ← dūtam ← dūta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• kṛṇvānā ← kṛṇvānāḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ayajanta ← yaj
• [verb], plural, Imperfect
• “sacrifice; worship; worship.”

• mānuṣāḥ ← mānuṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man.”

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• mahayāyyāya ← mahayāyya
• [noun], dative, singular, neuter

• vāvṛdhur ← vāvṛdhuḥ ← vṛdh
• [verb], plural, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• ājyam ← ājya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ghee; clarified butter; ājya.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• nimṛjanto ← nimṛjantaḥ ← nimṛj ← √mṛj
• [verb noun], nominative, plural

• adhvare ← adhvara
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

अस्याः इदानीं दृश्यमानायाः उषसः व्युष्टिषु विवासनेषु प्रभातेषु सत्सु हे अग्ने त्वामित् त्वामेव देवानां दूतं कृण्वानाः कुर्वाणाः मानुषाः मनुष्याः । अयजन्त यजन्ति । सर्वदेवात्मकं त्वामेव यजन्तीत्यर्थः । तथा देवाः अपि त्वां महयाय्याय पूजायै ॥ ‘ मह पूजायाम् । अस्मादौणादिको भाव आय्यप्रत्ययः ॥ आत्मनः पूजार्थं वावृधुः वर्धयन्ति । किं कुर्वन्तः । अध्वरे । ध्वरो हिंसानिमित्तः प्रत्यवायः । तद्रहिते यागे आज्यम् । उपलक्षणमेतत् । आज्योपलक्षितं सर्वं हविः निमृजन्तः त्वयि निमार्जयन्तः । प्रक्षिपन्त इत्यर्थः ॥

English translation:

“Men worshipped you, Agni, at the opening of the present dawn, appointing you their messenger to thegods; the gods have magnified you for their adoration, sprinkling butter upon you at the sacrifice.”

Just to you, at the brightenings of this dawn, did the sons of Manu perform sacrifice, on making you their messenger.
You have the gods strengthened to be magnified, rubbing melted butter down (on your body) at the ceremony, o Agni.

They who at flushing of this dawn appointed thee their messenger, these men have paid thee reverence.
Gods strengthened thee for work that must be glorified, Agni, while they made butter pure for sacrifice.

Dich machten die Menschen bei Aufgang dieser Morgenröte zum Boten und opferten. Dich machten die Götter zu ihrer eigenen Verherrlichung groß, indem sie die Schmelzbutter dem Opfer zuwendeten, o Agni.

Beim ersten Leuchten dieser Morgenröthe dich zum Boten machend ehrten dich die Sterblichen; Die Götter stärkten dich zu grosser Herrlichkeit, zum Opfer bringend reine Butter, Agni, dir.

Делая тебя вестником при вспышках
Этой зари, люди приносили жертвы.
Тебя усилили боги, чтобы возрадоваться,
Доставляя на обряд, о Агни, расплавленное масло.

• अग्निः
• चित्रमहा वासिष्ठः
• स्वराडार्चीजगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे अग्रणायक परमात्मन् ! (अस्याः-उषसः) इस प्रातःकाल होनेवाली ज्योति के (व्युष्टिषु) विकासवेलाओं में (त्वाम्-इत्) तुझे ही (दूतम्) प्रेरक आगे करते हुए (मानुषाः) मननशील जन (अयजन्त) अध्यात्मयज्ञ करते हैं (देवाः) मुमुक्षुजन (महयाय्याय) महत्त्ववान् मोक्ष के लिये (त्वाम्) तुझे (ववृधुः)स्तुतियों से बढ़ाते हैं-प्रसन्न करते हैं (अध्वरे) अहिंसनीय अध्यात्मयज्ञ में (आज्यम्) चित्त को (निमृजन्तः) शोधते हुए ॥७॥

भावार्थभाषाः - प्रातःकाल के उषा वेला में मनुष्य परमात्मा की स्तुतिपूर्वक यज्ञ करे तथा मुमुक्षुजन भी मोक्षार्थ, स्तुतियों द्वारा अध्यात्मयज्ञ रचावे, अपने चित्त को निर्मल निर्दोष निरुद्ध करें ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे अग्रणायक परमात्मन् ! (अस्याः-उषसः-व्युष्टिषु) एतस्याः प्रातस्तन्याः खलु भासो विकासवेलासु (त्वाम्-इत्) त्वामेव (दूतं कृण्वानाः) प्रेरकमग्रे कुर्वाणाः (मानुषाः-अभजन्त) मननशीला जना अध्यात्मयज्ञं कुर्वन्ति (देवाः) मुमुक्षवः (महयाय्याय) महत्त्ववते मोक्षाय “मह धातोर्णिजन्तात्-आप्यः प्रत्यय औणादिकः (त्वां ववृधुः) त्वां परमात्मानं स्तुतिभिर्वर्धयन्ति-प्रसीदन्ति (अध्वरे-आज्यं निमृजन्तः) अहिंसनीयाध्यात्मयज्ञे चित्तम् “चित्तमाज्यम्” [तै० आ० ३।१।२] शोधयन्तः ॥७॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - चित्रमहा वासिष्ठः
• छन्दः - जगती

नि᳓ त्वा व᳓सिष्ठा अहुवन्त वाजि᳓नं
गृण᳓न्तो अग्ने विद᳓थेषु वेध᳓सः
राय᳓स् पो᳓षं य᳓जमानेषु धारय
यूय᳓म् पात सुअस्ति᳓भिः स᳓दा नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ahvanta ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

ní ← ní (invariable)

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vásiṣṭhāḥ ← vásiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

gr̥ṇántaḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

vedhásaḥ ← vedhás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vidátheṣu ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

dhāraya ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

póṣam ← póṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{gender:M}

yájamāneṣu ← √yaj- (root)
{case:LOC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāta ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)

svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

नि । त्वा॒ । वसि॑ष्ठाः । अ॒ह्व॒न्त॒ । वा॒जिन॑म् । गृ॒णन्तः॑ । अ॒ग्ने॒ । वि॒दथे॑षु । वे॒धसः॑ ।
रा॒यः । पोष॑म् । यज॑मानेषु । धा॒र॒य॒ । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vasiṣṭhā ← vasiṣṭhāḥ ← vasiṣṭha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Vasiṣṭha; vasiṣṭha [word].”

• ahvanta ← hvā
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “raise; call on; call; summon.”

• vājinaṃ ← vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• gṛṇanto ← gṛṇantaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “praise.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vidatheṣu ← vidatha
• [noun], locative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• vedhasaḥ ← vedhas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• rāyaspoṣaṃ ← rāyaspoṣam ← rāyaspoṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “affluence.”

• yajamāneṣu ← yajamāna
• [noun], locative, plural, masculine
• “Yajamāna.”

• dhāraya ← dhāray ← √dhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• pāta ← pā
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; govern.”

• svastibhiḥ ← svasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

हे अग्ने विदथेषु । विदन्त्यस्मिन् यष्टव्यान् देवानिति विदथो यज्ञः। तेषु वेधसः कर्मणां विधातारः गृणन्तः स्तुवन्तः वसिष्ठाः वसिष्ठपुत्रा ऋषयः वाजिनम् अन्नवन्तं बलवन्तं वात्वां नि अह्वन्त नितरामाह्वयन् । अस्ताविषुर्वा ॥ ह्वेञो लुङि • निसमुपविभ्यो ह्वः’ (पा. सू. १.३. ३०) इत्यात्मनेपदम् । ‘ आत्मनेपदेष्वन्यतरस्याम् ’ (पा. सू.३.१.५४ ) इति च्लेरङादेशः । वसिष्ठशब्दाद्विहितस्यापत्यार्थप्रत्ययस्य ’ अत्रिभृगुकुत्स’ (पा. सू. २. ४. ६५ ) इत्यादिना बहुषु लुक् ॥ स त्वं यजमानेषु अस्मासु रायः धनस्य पोषं पुष्टं धारय अवस्थापय ॥ ‘ ऊडिदम्’ इत्यादिना रैशब्दात् षष्ठ्या उदात्तत्वम्। ‘षष्ठ्याः पति पुत्र° (पा. सू. ८, ३. ५३ ) इति विसर्जनीयस्य सत्वम् ॥ गतमन्यत् । एकस्मिन्नप्यग्नौ पूजार्थं बहुवचनम् ॥ ॥ ६ ॥

English translation:

“The pious Vasiṣṭha invoked you, Agni, at the sacrificial meetings, praising you, the mighty one;continue the sustenance of riches among the instrumental tutors of the rite, and do you (gods) ever cherish us withblessings.”

The Vasiṣṭhas have called you down, the prizewinner, as they hymn you, o Agni—the ritual adepts at the rites.
Uphold among the sacrificers the thriving of wealth. – Do you protect us always with your blessings.

Arrangers in our synods, Agni, while they sang Vasisistha s sons have called thee down, the Potent One.
Maintain the growth of wealth with men who sacrifice. Ye Gods, preserve us with your blessings evermore.

Dich, den Lohnbringer, preisend haben die Vasitha´s, die Meister in weisen Reden, angerufen, o Agni. Sichere den Opferherren ihres Reichtums Zunahme! Behütet ihr uns immerdar mit eurem Segen!

Gerufen haben, Agni, die Vasischtha’s dich, die Ordner preisend bei dem Fest, den kräftigen, Des Reichthums Mehrung schenke stets den Opferern, ihr Götter, schützt uns stets mit eurem Segen.

Тебя, приносящего награду, позвали Васиштхи,
Воспевающие (тебя), о Агни, устроители обряда на жертвенных раздачах.
Поддержи процветание богатства у жертвователей!
Защищайте вы нас всегда (своими) милостями!

• अग्निः
• चित्रमहा वासिष्ठः
• पादनिचृज्ज्गती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे परमात्मन् ! (वसिष्ठाः) तेरे अन्दर अत्यन्त बसनेवाले उपासक (वेधसः) मेधावी जन (विदथेषु) अनुभवनीय अध्यात्मप्रसङ्गों में(त्वां वाजिनम्) तुझ अमृतान्न भोगवाले को (गृणन्तः)स्तुति करते हुए को (अह्वन्त) आमन्त्रित करते हैं (यजमानेषु) अध्यात्म के यजमानों उपासकों में (रायस्पोषम्) धन के पोष-यशोलाभ को (धारय) धारण करा (यूयम्) तू (स्वस्तिभिः) कल्याणकारी हाथों से (सदा नः पात) सदा हमारी रक्षा कर ॥८॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा में अत्यन्त बसानेवाले उपासक उसकी स्तुति से आमन्त्रित करते हैं, अमृतभोग चाहते हुए विविध धन आदि वस्तुओं के सार लाभ यश आदि को प्राप्त करते हैं सदुपयोग करके ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे परमात्मन् ! (वसिष्ठाः) त्वयि-अतिशयेन वसितार उपासकाः (वेधसः) मेधाविनः “वेधसः मेधाविनाम” [निघ० ३।१५] (विदथेषु) वेदनेषु अनुभवनीयाध्यात्मप्रसङ्गेषु (त्वां वाजिनम्) त्वाममृतान्नभोगवन्तं (गृणन्तः-अह्वयन्त) स्तुवन्तः आह्वयन्ति (यजमानेषु रायः पोषं धारय) अध्यात्मयज्ञस्य यजमानेषूपासकेषु धनस्य पोषं धारय न तु शोषं शोषकं दोषं (यूयं स्वस्तिभिः सदा नः पात) त्वम् “पूजार्थे बहुवचनम्” कल्याणकरैः सदाऽस्मान् रक्ष ॥८॥